Styl radzenia sobie ze stresem jako moderator związku lęku z neurotyzmem u osób z reumatoidalnym zapaleniem stawów

Wstęp

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłą chorobą autoimmunologiczną, w wyniku której dochodzi do wielu zmian somatycznych i psychologicznych. Konsekwencje somatyczne RZS obejmują przede wszystkim zapalenie i sztywność stawów, silny i dominujący ból oraz poczucie zmęczenia. Osoby chore na RZS doświadczają również wielu negatywnych konsekwencji psychologicznych, obejmujących przede wszystkim zmiany nastroju przejawiające się podwyższeniem poziomu lęku i depresji [1, 2]. Skutkuje to istotnym obniżeniem satysfakcji z życia w porównaniu z zarówno osobami zdrowymi, jak i chorującymi na inne schorzenia reumatologiczne, np. fibromialgię, lub na inne choroby, np. chorobę Wilsona [3–5]. Głównym problemem psychologicznym pacjentów cierpiących na RZS jest lęk, który przewyższa poziom depresji [6]. Twierdzi się, że lęk u osób cierpiących na RZS jest związany z nawracającymi stanami zapalnymi oraz mogącym pojawić się w konsekwencji bólem. Osoby chore obawiają się, że ból powróci, ulegnie nasileniu lub nie ustąpi [5, 7].

Osobowościowe wyznaczniki lęku u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów

W psychologii uwarunkowań stanów afektywnych źródeł lęku często upatruje się w osobowościowych predyspozycjach jednostki. W trójczynnikowym modelu osobowości [8, 9] wyróżniono trzy wymiary osobowości: neurotyzm, ekstrawersję i psychotyzm. Lęk stanowi jeden z głównych objawów wysokiego poziomu neurotyzmu. Zaobserwowano związki pomiędzy neurotyzmem a lękiem również u osób chorych na RZS [10].

Neurotyzm stanowi względnie stałą cechę osobo­wości, dlatego w niewielkim stopniu poddaje się modyfikacji. W związku z tym wysoki poziom neurotyzmu warunkuje stałą dyspozycję do doświadczania wyższego poziomu lęku w trudnych sytuacjach, a zatem sytuacja osób neurotycznych, które zmagają się z RZS, może być szczególnie obciążająca, ponieważ osobowościowa dyspozycja warunkująca reagowanie lękiem łączy się z wysoce lękorodną sytuacją. Z tego powodu ta grupa pacjentów zasługuje na szczególną uwagę. Istotne jest poszukiwanie możliwych sposobów redukcji lęku u pacjentów chorych na RZS o wysokim poziomie neurotyzmu.

Badania nad osobowościowymi uwarunkowaniami lęku u chorych na RZS wykazały, że związek pomiędzy cechami osobowości a lękiem może zależeć od poziomu innych zmiennych, pełniących funkcję moderatora. Na przykład wykazano, że charakter relacji społecznych może wyjaśniać związki pomiędzy neurotyzmem a lękiem i depresją u pacjentów z RZS. W modelach wsparcia społecznego analizuje się jego różnorodne funkcje [11]. Do głównych wymiarów wsparcia społecznego analizowanego w kontekście zdrowia i choroby zalicza się wsparcie instrumentalne oraz emocjonalne [12]. Zachodzi zależność pomiędzy neurotyzmem a depresją, w których funkcję zmiennej pośredniczącej pełni charakter relacji społecznych, określanych jako transakcje społecznego towarzyszenia [10]. Obcowanie społeczne, niezależnie od swojej funkcji wspierającej, może redukować lęk poprzez przekierowanie uwagi z sytuacji wzbudzających lęk na obszary mniej lękotwórcze. Tym samym można byłoby oczekiwać, że obcowanie społeczne może interweniować w relację pomiędzy neurotyzmem oraz lękiem sytuacyjnym. Oprócz tego związek pomiędzy czynnikami osobowościowymi a lękiem jest związany z aktualną sytuacją życiową. Zautra i wsp. [13] zauważyli, że poziom lęku wzrastał u pacjentów cierpiących na RZS w sytuacji, gdy rzut RZS zbiegł się z innymi negatywnymi zdarzeniami życiowymi.

Lęk a radzenie sobie ze stresem

Chorobę przewlekłą, jaką jest RZS, można traktować jako krytyczne wydarzenie życiowe, ponieważ wymaga ona od chorego ponownej adaptacji do nowej, zmienionej sytuacji życiowej. Można przyjąć, że osoby chorujące na RZS znajdują się w sytuacji stresu przewlekłego. Ze zjawiskiem stresu wiąże się pojęcie radzenia sobie. Rozumiane jest ono jako podejmowanie wysiłków poznawczych oraz behawioralnych w celu sprostania zewnętrznym i wewnętrznym wymaganiom, które obciążają lub przekraczają zasoby jednostki [14]. Uważa się, że radzenie sobie odgrywa moderującą rolę pomiędzy stresem a dobrostanem psychicznym, czyli skutki stresu zależą od skuteczności radzenia sobie [15].

Wyróżnia się makro- i mikroanalityczne podejście do radzenia sobie. W podejściu makroanalitycznym radzenie sobie traktuje się jako osobowościową właściwość jednostki uruchamianą w sytuacji stresowej. W podejściu mikroanalitycznym radzenie sobie traktuje się natomiast jako zbiór specyficznych emocjonalnych, behawioralnych i poznawczych strategii, które wykorzystywane są przez jednostkę do przezwyciężania antycypowanego, rzeczywistego stresu lub jego konsekwencji [16].

Do mikroanalitycznych ujęć stresu psychologicznego można zaliczyć ujęcie radzenia sobie zaproponowane przez Endlera i Parkera [17]. Autorzy ci postulują istnienie trzech stylów radzenia sobie ze stresem. Tak jak wspomniane powyżej funkcje wsparcia społecznego, style radzenia sobie mogą być skoncentrowane na rozwiązaniu zadania (styl skoncentrowany na zadaniu), regulacji emocji (styl skoncentrowany na emocjach) oraz mogą przejawiać się dążeniem do unikania konfrontowania się ze źródłem stresu (styl skoncentrowany na unikaniu). Ten ostatni styl może przyjmować dwie formy: angażowania się w czynności zastępcze, odwracające uwagę od źródła stresu, bądź poszukiwania kontaktów towarzyskich.

Celem przeprowadzonych badań było sprawdzenie, czy dodatni związek pomiędzy neurotyzmem a lękiem u osób chorujących na RZS może być moderowany przez zmienne osobowościowe związane z radzeniem sobie ze stresem, a mianowicie ze stylami radzenia sobie ze stresem. Oczekiwaliśmy, że u pacjentów funkcję moderatora relacji neurotyzm–lęk może pełnić unikowy styl radzenia sobie.

Materiał i metody

Uczestnicy badania

W badaniu wzięło udział 100 pacjentów cierpiących na RZS. Wśród nich było 78 kobiet i 22 mężczyzn. Skład grupy badanej ze względu na płeć odzwierciedlał epidemiologię tej choroby, na którą częściej chorują kobiety niż mężczyźni [18]. Uczestnikami badań byli pacjenci Kliniki Reumatologii i Rehabilitacji Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu oraz Kliniki Reumatologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego. Osoby badane znajdowały się w przedziale wiekowym 17–72 lat (M = 50,77; SD = 12,33). Średni wiek kobiet (M = 50,63; SD = 12,92) nie różnił się od średniego wieku mężczyzn (M = 51,29; SD = 10,08), t (97) = –0,22; p = 0,83. Wśród osób badanych przeważały osoby z wykształceniem średnim (52,1%) i wyższym (22,9%). Najmniej liczna była grupa osób z wykształceniem podstawowym (9%). Osób z wykształceniem zawodowym było 15%.

Narzędzia badawcze

Badania były dobrowolne i anonimowe. Respondenci samodzielnie wypełniali zestaw kwestionariuszy mierzących: poziom lęku, styl radzenia sobie ze stresem oraz osobowość. Współczynniki rzetelności wykorzystanych kwestionariuszy zamieszczono w tabeli I.

Inwentarz stanu i cechy lęku (STAI) [19]. Kwestionariusz składa się z 40 twierdzeń, które tworzą dwie skale po 20 twierdzeń: X-1 oraz X-2. Skala X-1 umożliwia oszacowanie nasilenia lęku rozumianego jako stan przejściowy (np. „Martwię się, czy nie stanie się coś złego”). Skala X-2 służy do badania lęku rozumianego jako stała cecha osobowości (np. „Jestem skłonny brać wszystko zbyt poważnie”). Badani udzielają odpowiedzi na 4-pun­ktowej skali, której krańce opisane są 1 – zdecydowa­nie nie; 4 – zdecydowanie tak.

Kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych (CISS) [20] składa się z 48 twierdzeń opisujących zachowania przejawiane przez ludzi w sytuacji stresowej. Kwestionariusz ten umożliwia pomiar trzech stylów radzenia sobie ze stresem:

• stylu skoncentrowanego na zadaniu (np. „Koncentruję się na problemie, zastanawiam się, jak mogę go rozwiązać”),

• stylu skoncentrowanego na emocjach (np. „Niepokoję się, że sobie nie poradzę”),

• stylu skoncentrowanego na unikaniu (np. „Myślę o czasach, gdy było mi lepiej”).

W stylu skoncentrowanym na unikaniu można wyróżnić: angażowanie się w czynności zastępcze (np. „Oglądam telewizję”) oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich (np. „Staram się przebywać z innymi ludźmi”). Osoby badane odpowiadają przy użyciu 5-stopniowej skali, gdzie 1 oznacza nigdy, a 5 – bardzo często.

Kwestionariusz osobowości Eysencka EPQ-R [21]. Metoda ta składa się ze 100 twierdzeń i ma na celu badanie natężenia trzech wymiarów osobowości: neurotyzmu (np. „Czy często miewasz zmienne nastroje?”), psychotyzmu (np. „Czy bardzo przejmujesz się tym, co ludzie myślą?”) oraz ekstrawersji (np. „Czy jesteś osobą rozmowną?”). Oprócz tego dołączona jest do niej skala kłamstwa (np. „Czy kiedyś z łakomstwa wziąłeś/wzięłaś sobie więcej, niż ci się należało?”). Na poszczególne twierdzenia kwestionariusza badani odpowiadają tak lub nie.

Wszystkie metody badania zostały zaakceptowane przez Komisję Bioetyczną.

Strategia analizy danych

Zebrane wyniki były analizowane w trzech etapach. W pierwszym obliczono statystyki opisowe mierzonych zmiennych (tab. I). W drugim etapie analiz obliczono współczynniki korelacji r Pearsona pomiędzy mierzonymi zmiennymi. W ostatnim etapie analiz przeprowadzono testowanie hipotezy poprzez analizę moderacji związku pomiędzy neurotyzmem a lękiem jako stanem za pośrednictwem stylów radzenia sobie ze stresem (tab. II).

Wyniki

Czynniki związane z lękiem jako stanem. Zaobserwowano, że lęk rozumiany sytuacyjnie (jako stan) wiąże się dodatnio z lękiem rozumianym jako cecha, neurotyzmem, oraz stylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na emocjach. Z kolei związek ujemny występował pomiędzy lękiem jako stanem a stylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na zadaniu (p. tab. I ).

Style radzenia sobie ze stresem jako czynnik moderujący związek pomiędzy neurotyzmem a lękiem jako stanem. Hipoteza o moderującym wpływie stylu radzenia sobie na związek pomiędzy neurotyzmem a lękiem testowana była za pomocą analizy regresji. Zaprojektowano pięć równań regresji, w których jako zmienną zależną potraktowano lęk rozumiany jako stan, a jako zmienną niezależną neurotyzm. Czynnikami moderującymi ten związek były różne style radzenia sobie ze stresem:

• styl skoncentrowany na zadaniu,

• styl skoncentrowany na emocjach,

• styl skoncentrowany na unikaniu,

• angażowanie się w czynności zastępcze,

• poszukiwanie kontaktów towarzyskich.

Okazało się, że dwa z wyróżnionych moderatorów – styl skoncentrowany na unikaniu oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich – wchodzą w interakcję z neurotyzmem i moderują jego związek z lękiem rozumianym jako stan (p. tab. II).

W pierwszym przypadku lęk jako stan był związany z neurotyzmen, ze stylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na unikaniu oraz interakcją neurotyzmu ze stylem radzenia sobie ze stresem skoncentrowanym na unikaniu. Ten zestaw zmiennych wyjaśniał 19% wariancji lęku rozumianego jako stan. Wynik ten oznacza, że u pacjentów z RZS związek neurotyzmu z lękiem nie zachodzi w grupie osób, które stosują unikowy styl radzenia sobie ze stresem (ryc. 1).

W drugim z przypadków lęk jako stan związany był z neurotyzmem, poszukiwaniem kontaktów towarzyskich oraz interakcją neurotyzmu z poszukiwaniem kontaktów towarzyskich. Ten zestaw zmiennych wyjaśniał 22% wariancji lęku rozumianego jako stan. Oznacza to, że u pacjentów z RZS neurotyzm nie wiązał się z lękiem, w grupie osób, które poszukiwały kontaktów towarzyskich (ryc. 2).

Dyskusja

Jedną z cech charakteryzujących neurotyczność w ujęciu Eysencka [9] jest skłonność do doświadczania wysokiego poziomu lęku. W przypadku pacjentów chorych na RZS nasilenie neurotyzmu zwiększa prawdopodobieństwo reagowania podwyższonym poziomem lęku w obliczu pojawiających się zagrożeń, będących konsekwencją choroby. Objawy RZS (np. silny ból, niemożność wykonania wielu codziennych czynności) i jej konsekwencje (np. coraz większa zależność od innych) mogą wchodzić w interakcję z neurotyzmem, co prowadzi do nasilonego lęku u pacjentów. Zaobserwowane związki są zgodne z przypuszczeniem, że temperament jest czynnikiem ryzyka w rozwoju zaburzeń zachowania, psychopatologii oraz że może on sprzyjać kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej [22].

W badaniach zaobserwowaliśmy związki pomiędzy neurotyzmem a poziomem lęku u pacjentów chorych na RZS. Neurotyzm silniej korelował z lękiem traktowanym jako cecha osobowości. Prawdopodobnie związek ten wynika z faktu nakładania się na siebie tych dwóch konstruktów. Wyniki dalszych analiz były zgodne ze sformułowaną przez nas hipotezą, iż związek neurotyzmu z lękiem u chorych na RZS zależy od poziomu innych cech osobowości.

Badania wykazały, że związek pomiędzy neurotycznością a lękiem jest zależny od stosowanych strategii radzenia sobie, a konkretnie od stylu skoncentrowanego na unikaniu i jednego z jego wymiarów, tj. poszukiwania kontaktów towarzyskich.

Mimo że przeprowadzone badania nie wyjaśniają dokładnego mechanizmu działania, sugerują, że wysoki poziom neurotyzmu nie ma charakteru fatalistycznego, tzn. nawet pacjenci z RZS o wysokim poziomie neurotyzmu mogą doświadczać niższego poziomu lęku wówczas, gdy zostaną spełnione dodatkowe warunki. Wyniki badań uzasadniają podjęcie badań eksperymentalnych sprawdzających, czy modyfikacja refleksyjnie stosowanego radzenia sobie poprzez poszukiwanie kontaktów społecznych wśród chorych na RZS o wysokim poziomie neurotyzmu może być skuteczną techniką poprawy ich subiektywnego dobrostanu.

Piśmiennictwo

 1. Newth S, Delongis A. Individual differences, mood, and coping with chronic pain in rheumatoid arthritis: a daily process analysis. Psychology Health 2004; 19: 283-305.  

2. Pincus T, Griffith J, Pearce S, Isenberg D. Prevalence of self-reported depression in patients with rheumatoid arthritis. Br J Rheumatol 1996; 35: 879-883.  

3. Burckhardt CS, Archenholtz B, Bjelle A. Quality of life of women with systemic lupus erythematosus: A comparison with women with rheumatoid arthritis. J Rheumatol 1993; 20: 977-981.  

4. Seniów J, Mrozik B, Członkowska A, Jędrka-Góral A. Self-Rated Emotional Functioning of Patients With Neurological or Asymptomatic Form of Wilson’s Disease. Clin Neuropsychol 2003; 17: 367-373.  

5. Vaero/y H, Tanum L, Bruaset H, et al. Symptoms of depression and anxiety in functionally disabled rheumatic pain patients. Nordic J Psychiatry 2005; 59: 109-113.  

6. Hewlett S, Cockshott Z, Duddy J, et al. Anxiety is more common than depression in arthritis. Rheumatology 2002; 41 (Suppl. 2): 23.  

7. Griffin KW, Friend R, Keall AT, et al. Negative Affect and physical Symptom Reporting: A Test od Explanatory Models in Two Chronically Ill Populations. Psychology and Health 1999; 14: 295-307.  

8. Eysenck HJ. Dimensions of personality. Methuen, New York 1947.  

9. Eysenck HJ, Eysenck SBG. Psychoticism as a dimension of personality. Hodder & Stoughton, London 1976.

10. Suurmeijer TH, van Sonderen FLP, Krol B, et al. The relationship between personality, supportive transactions and support satisfaction, and mental health of patients with early Rheumatoid Arthritis. Results from the dutch part of the euridiss study. Soc Ind Res 2005; 73: 179-197.

11. Sęk H. Wsparcie społeczne jako kategoria zasobów i wielo­znaczne funkcje wsparcia. W: Zasoby osobiste i społeczne sprzy­jające zdrowiu jednostki. Juczyński Z, Ogińska-Bulik N (red.). Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003: 17-32.

12. Łuszczyńska A, Kowalska M, Mazurkiewicz M, Schwarzer R. Berlińskie Skale Wsparcia Społecznego (BSSS): Wyniki wstępnych badań nad adaptacją skal i ich własnościami psychometrycznymi. Studia Psychologiczne 2006; 44: 17-27.

13. Zautra AJ, Hoffman JM, Matt KS, et al. An examination of individual differences in the relationship between interpersonal stress and disease activity among women with rheumatoid arthritis. Arthritis Care Res 1998; 11: 271-279.

14. Lazarus RS, Folkman S. Stress, appraisal and coping. Springer, New York 1984.

15. Folkman S, Lazarus RS. If it changes it must be a process: Study of emotion and coping during three stages of a college examination. Journal of Personality and Social Psychology 1985; 48: 150-170.

16. Chronister J, Chan F. Hierarchical Coping: A Conceptual Framework for Understanding Coping Within the Context of Chronic Illness and Disability. In: Coping with Chronic Illness and Disability Theoretical, Empirical, and Clinical Aspects, Martz E, Livneh H (eds.). Springer, New York 2007; 49-71.

17. Endler NS, Parker JDA. Multidimensional assessment of coping: A critical evaluation. J Pers Soc Psychol 1990; 58: 844-854.

18. Krzemińska-Dąbrowska I, Sudoł K, Moskalewicz B. Problemy zdrowia psychicznego chorych na reumatyzm. Reumatologia 2007; 45: 215-218.

19. Sosnowski T, Wrześniewski K, Jaworowska A, Fecenec D. Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI. Pracowania Testów Psychologicznych PTP. Warszawa 2006.

20. Strelau J, Jaworska A, Wrześniewski K, Szczepaniak P. CISS. Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Warszawa 2005.

21. Brzozowski P, Drwal RŁ. Kwestionariusz Osobowości Eysencka EPQ-R. Pracowania Testów Psychologicznych PTP. Warszawa 1995.

22. Strelau J. Temperament a stres: Temperament jako czynnik moderujący stresowy, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie. W: Człowiek w sytuacji stresu, Heszen-Niejodek I, Ratajczak Z. (red.). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996: 88-132.