Analiza stężeń eotaksyny 1/CCL11, eotaksyny 2/CCL24 i eotaksyny 3/CCL26 w surowicy dorosłych chorych na atopowe zapalenie skóry

Wprowadzenie

Eozynofile odgrywają ważną rolę w patogenezie chorób alergicznych. Obwodowa eozynofilia towarzysząca chorobom alergicznym, takim jak astma czy alergiczny nieżyt nosa, jest również stwierdzana w atopowym zapaleniu skóry (AZS) [1]. W obrazie histopatologicznym zmian skórnych chorych na AZS obserwuje się naciek zapalny złożony z limfocytów T, makrofagów oraz eozynofilów [2]. Chociaż granulocyty kwasochłonne stwierdza się rzadko, to wykazanie za pomocą badania immunofluorescencyjnego u chorych na AZS takich białek, jak główne białko zasadowe (ang. myelin basic protein – MBP) czy białko kationowe eozynofilów (ang. eosinophil cationic protein – ECP), wskazuje na ich obecność w zmienionej zapalnie tkance [3]. Ziarnistości eozynofilowe i związane z nimi MBP przeważają w przewlekłych zmianach skórnych, a ich poziom często koreluje dodatnio z nasileniem choroby [4]. Za rekrutację eozynofilów do miejsc zapalenia odpowiadają chemokiny (np. eotaksyny i RANTES), cytokiny (głównie produkowane przez limfocyty Th2, interleukiny IL-4, IL-5 i IL-13), cząsteczki adhezyjne (np. integryny 1, 2 i 7) oraz inne cząsteczki [np. AMC (ang. acidic mammalian chitinase)] [5]. Eotaksyna 1/CCL 11, eotaksyna 2/CCL24 i eotaksyna 3/CCL26 są najsilniejszymi czynnikami chemotaktycznymi dla eozynofilów [6]. Mechanizm ekspresji genów eotaksyn wiąże się z aktywnością takich czynników transkrypcyjnych, jak STAT6 oraz NFkB [7], a głównymi induktorami ich wytwarzania są IL-4 i IL-13 [6]. Swoistym wybiórczym receptorem dla eotaksyn jest receptor błonowy CCR3 umiejscowiony głównie na eozynofilach, a także na związanych z reakcją zapalną limfocytach T, bazofilach, makrofagach, mastocytach, komórkach nabłonkowych i komórkach mięśni gładkich dróg oddechowych [8]. Ekspresję mRNA eotaksyny wykazano na komórkach mięśni gładkich, nabłonka płuc, makrofagach, keratynocytach oraz fibroblastach skóry [9].

Dostępne badania wskazują na istotną rolę eozynofilów w procesie regulowania odpowiedzi immunologicznej poprzez wpływ na poszczególne komórki, możliwość prezentowania antygenu oraz funkcję efektorową związaną z działaniem mediatorów wydzielanych z ich ziarnistości [10]. Poznanie czynników odpowiedzialnych za ich rekrutację do tkanek może mieć istotne znaczenie dla zrozumienia mechanizmów regulujących rozwój wszystkich chorób alergicznych, w tym również AZS.

Cel pracy

Celem pracy była ocena stężeń eotaksyny 1/CCL11, eotaksyny 2/CCL24 i eotaksyny 3/CCL26 w surowicy u dorosłych chorych na AZS oraz osób zdrowych i ich korelacji z nasileniem zmian ocenianych według skali SCORAD.

Materiał i metodyka

Badaniami objęto 101 chorych na AZS (53 kobiety i 48 mężczyzn) w wieku 18–54 lat (średnia 25,89 roku). Rozpoznanie ustalono na podstawie kryteriów diagnostycznych Hanifina i Rajki [11]. U 22,8% (u 23 z 101) chorych na AZS współistniała astma oskrzelowa, a u 32,7% (u 33 z 101) – alergiczne zapalenie błony śluzowej nosa. Chorzy nie otrzymywali leków, które miałyby wpływ na wynik przeprowadzonych badań. Pacjenci byli diagnozowani i leczeni ambulatoryjnie w Klinice Dermatologicznej CSK MON Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie w latach 2008–2010. Grupę kontrolną stanowiło 21 zdrowych ochotników (12 kobiet i 9 mężczyzn), negujących objawy chorób atopowych w wywiadzie osobniczym i rodzinnym.

Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Wojskowego Instytutu Medycznego – uchwała nr 47/WIM/2008 z 19 listopada 2008 roku.

Materiałem do oznaczania stężenia badanych eotaksyn była krew obwodowa pozyskiwana z żyły łokciowej. Krew pobierano do jałowych probówek typu Vacutainer (Becton Dickinson) na antyko­agulant (EDTA), które następnie odwirowano w celu odpipetowania osocza. Stężenie eotaksyny 1/CCL11, eotaksyny 2/CCL24 i eotaksyny 3/CCL26 w surowicy oznaczono metodą immunoenzymatyczną (ang. enzyme-linked immunosorbent assai – ELISA). W celu oznaczenia ich stężenia wykorzystano gotowe zestawy firmy R&D Systems (USA), wykonując badania zgodnie z instrukcją podaną przez producenta. Wartości odczytywano i przeliczano na jednostki (pikogramy na mililitr, pg/ml).

Stopień nasilenia AZS w badanej grupie oceniano według skali SCORAD (ang. severity scoring of atopic dermatitis) obejmującej ocenę rozległości zmian skórnych, intensywności poszczególnych objawów klinicznych oraz subiektywnej oceny chorego dotyczącej świądu i zaburzeń snu [12].

W celu oceny różnic statystycznych pomiędzy średnimi wartościami zmiennych posłużono się testem t-Studenta z oddzielną estymacją wariancji. Do analizy zależności pomiędzy stężeniami eotaksyn w surowicy a nasileniem choroby ocenionym według skali SCORAD wykorzystano test korelacji liniowej Pearsona. We wszystkich analizach przyjęto jednakowy 95-procentowy przedział ufności (95% PU) dla różnic istotnych statystycznie (współczynnik p < 0,05). Analizy dokonano przy użyciu programu STATISTICA 7.0 PL.

Wyniki

W grupie 101 chorych na AZS stwierdzono, że średnie stężenie eotaksyny 1/CCL11 w surowicy wynosiło 123,86 pg/ml (95% PU: 113,57–134,14), eotaksyny 2/CCL24 – 1064,52 pg/ml (95% PU: 898,05–1230,99), a eotaksyny 3/CCL26 odpowiednio 16,93 pg/ml (95% PU: 13,34–20,52).

W grupie 21 zdrowych ochotników stanowiących grupę kontrolną średnie stężenie eotaksyny 1/CCL11 w surowicy kształtowało się na poziomie 195,64 pg/ml (95% PU: 152,14–239,15), eotaksyny 2/CCL24 – 965,58 pg/ml (95% PU: 748,68–1182,47), a eotaksyny 3/CCL26 odpowiednio 0,79 pg/ml (95% PU: 0,67–0,91). W toku dalszych badań przeprowadzono analizę porównawczą stężeń eotaksyn w surowicy pomiędzy grupą chorych na AZS i grupą osób zdrowych. Wykazano, że średnie stężenie eotaksyny 1/CCL11 w surowicy w grupie chorych na AZS jest mniejsze niż u osób zdrowych będących grupą kontrolną. Różnica pomiędzy badanymi grupami była statystycznie istotna (p = 0,002), a zależność przedstawiono na rycinie 1.

Analizując stężenie eotaksyny 2/CCL24 w surowicy, stwierdzono, że jej średni poziom jest większy w grupie chorych na AZS niż u osób zdrowych. W przypadku eotaksyny 2/CCL24 różnica pomiędzy grupą chorych a grupą kontrolną była statystycznie nieistotna (p = 0,462) (ryc. 2.). Przeprowadzona analiza stężeń eotaksyny 3/CCL26 wykazała jej większe stężenie u osób chorych na AZS niż u osób zdrowych. Stwierdzona pomiędzy badanymi grupami różnica była statystycznie istotna (p = 0,0000001), a zależność przedstawiono na rycinie 3.

W grupie chorych na AZS średnie nasilenie choroby ocenione według skali SCORAD wynosiło 53,17 (95% PU: 50,08–56,27), najniższe nasilenie – 30,9, natomiast najwyższe – 99. Przeprowadzona analiza zależności pomiędzy stężeniem eotaksyny 1/CCL11, eotaksyny 2/CCL24 i eotaksyny 3/CCL26 w surowicy oraz nasileniem choroby ocenionym według skali SCORAD wykazała istotne statystycznie korelacje dla wszystkich badanych parametrów (tab. I).

Omówienie

Eotaksyny to chemotaktyczne cytokiny należące ze względu na swoją budowę do podrodziny chemokin CC. Dotychczas poznano trzy eotaksyny: eotaksynę 1/CCL11, eotaksynę 2/CCL24 i eotaksynę 3/CCL26 [13]. Charakteryzuje je wybiórcze działanie chemotaktyczne w stosunku do eozynofilów, a ich wpływ na rekrutację tych komórek jest kilkakrotnie silniejszy niż chemokin RANTES (ang. regulated upon activation, T-lymphocyte expressed and secreted) i MCP-1 (ang. monocyte chemotactic protein) [14]. Gen kodujący eota­ksynę 1/CCL11 jest umiejscowiony u ludzi na chromosomie 17q21.1-q21.2, natomiast geny kodujące eota­ksynę 2/CCL24 oraz eotaksynę 3/CCL26 są zlokalizowane na chromosomie 7q11.23 [9]. Swoistym wybiórczym receptorem dla eotaksyn jest receptor błonowy CCR3 (ang. chemokine cysteine-cysteine receptor 3) obecny głównie na eozynofilach [8]. Aktywacja receptora CCR3 na powierzchni eozynofila odbywa się poprzez przyłączenie chemokiny, co powoduje napływ jonów wapnia, aktywację kinaz białkowych, aktywację ekspresji CD11b (łańcuch integryny regulujący funkcję komórki zależną od cytokin), produkcję reaktywnych form tlenu, polimeryzację aktyny i – co się z tym wiąże – zmianę kształtu komórki, a w końcowym etapie uwolnienie mediatorów z ziarnistości [15]. Liczne doniesienia wskazują, że eotaksyna CCR3 ma ważne znaczenie w akumulacji granulocytów kwasochłonnych w tkankach, a w konsekwencji w nasilaniu procesu zapalnego [16]. Obecność CCR3 wykryto również na limfocytach Th2, bazofilach, makrofagach, mastocytach oraz komórkach nabłonkowych i mięśni gładkich dróg oddechowych [8, 17].

W przebiegu procesu zapalnego poszczególne eotaksyny są wydzielane na różnych etapach jego rozwoju [18]. Mimo wielu badań nie ma jednoznacznych informacji dotyczących dokładnej roli każdej z nich w patogenezie chorób alergicznych. Jeszcze mniej znana jest rola eotaksyn w patogenezie AZS [19].

W piśmiennictwie jest niewiele danych dotyczących oceny stężeń eotaksyn u chorych na AZS, a otrzymywane wyniki nie są jednoznaczne. W ba­daniu japońskich dzieci z AZS średnie stężenie eota­ksyny 1/CCL11 w surowicy wynosiło 84,3 pg/ml, a eotaksyny 3/CCL26 – 2,1 pg/ml [20]. U zdrowych dzieci z grupy kontrolnej średnie stężenie eotaksyny 1/CCL11 i eotaksyny 3/CCL26 kształtowało się na poziomie odpowiednio 60,4 pg/ml i 1,4 pg/ml. W porównaniu z badaniem własnym średnie stężenie eotaksyny 1/CCL11 było również większe od średniego stężenia eotaksyny 3/CCL26 zarówno w grupie chorych na AZS, jak i osób zdrowych. Porównując średnie stężenia eotaksyny 3/CCL26 w surowicy, wykazano, że w grupie chorych jest ono większe niż u osób zdrowych.

Podobne obserwacje poczyniono w badaniu własnym, jednak w badaniu japońskim różnica pomiędzy grupami była statystycznie nieistotna. Wyraźna różnica w porównaniu z badaniami własnymi dotyczy stężenia eotaksyny 1/CCL11, w szczególności w grupie kontrolnej. Matsuura i wsp. [20] wykazali w badanej grupie istotnie statystycznie większe średnie stężenie eotaksyny 1/CCL11 w surowicy chorych na AZS niż u osób zdrowych. Otrzymane w badaniu własnym różnice mogą wynikać z mniejszej liczebności grupy chorych na AZS oraz wieku badanych osób chorych i zdrowych, gdyż badanie japońskie dotyczyło dzieci. Średni wiek badanych chorych wynosił 2,5 roku, a dzieci zdrowych 2,9 roku. Wydaje się więc, że może to tłumaczyć wykazane rozbieżności, ponieważ zauważono za­leżności pomiędzy wiekiem i płcią a stężeniem eota­ksyn w surowicy.

W badaniu przeprowadzonym przez Kagami i wsp. średnie stężenie eotaksyny 2/CCL24 i eota­ksyny 3/CCL26 u 30 chorych na AZS wynosiło odpowiednio 179,8 pg/ml i 46,1 pg/ml [21]. W grupie kontrolnej osób zdrowych biorących udział w badaniu średnie stężenie eotaksyny 2/CCL24 w surowicy kształtowało się na poziomie 223,1 pg/ml, a eota­ksyny 3/CCL26 – 34,1pg/ml. W porównaniu z badaniem własnym stężenia eotaksyny 2/CCL24 były również większe w obu grupach niż stężenia eota­ksyny 3/CCL26. Podobnie jak w badaniu własnym, wykazano istotnie statystycznie większe stężenie eotaksyny 3/CCL26 w surowicy u chorych na AZS niż u osób zdrowych. W przypadku eotaksyny 2/CCL24, podobnie jak w badaniu własnym, nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy średnimi stężeniami w surowicy w ocenianych grupach, mimo że w badaniu japońskim jej stężenie u chorych było mniejsze niż w grupie kontrolnej.

W badaniu przeprowadzonym u chorych na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP) przez D’Armiento i wsp. stwierdzono – podobnie jak w badaniu własnym – statystycznie istotnie mniejsze stężenie eotaksyny 1/CCL11 w surowicy chorych w porównaniu ze stężeniem w grupie kontrolnej. Średnie stężenie eotaksyny 1/CCL11 w surowicy u cho­rych w stabilnym okresie POChP wynosiło 572 pg/ml, a u osób zdrowych odpowiednio 1043 pg/ml [22]. Zaobserwowano także, że u chorych w trakcie zaostrzenia objawów stężenie eotaksyny 1/CCL11 w surowicy znacznie się zwiększa, natomiast jej średnie stężenie w płynie otrzymanym po płukaniu drzewa oskrzelowego było istotnie większe u chorych na POChP niż u osób zdrowych. Może to świadczyć o większym miejscowym zaangażowaniu eotaksyny 1/CCL11. Podobne obserwacje wskazujące na większą aktywność eotaksyny 1/CCL11 w skórze chorych na AZS wykazano w badaniu własnym, co również mogłoby tłumaczyć jej mniejsze średnie stężenie w surowicy w porównaniu ze stężeniem u osób zdrowych.

W piśmiennictwie dostępne są doniesienia dotyczące roli eotaksyn u chorych na astmę oskrzelową [23, 24]. W badaniu przeprowadzonym u dzieci stwierdzono, że stężenie eotaksyny 1/CCL11 w surowicy chorych jest większe niż u osób zdrowych [25]. Wykazano także istotne zależności pomiędzy nasileniem astmy a stężeniem eotaksyn w surowicy [26]. Patofizjologiczne znaczenie zwiększenia stężenia eotaksyn w surowicy jest nadal badane.

Wyniki oceny korelacji stężenia eotaksyn w surowicy i nasilenia choroby w dostępnym piśmiennictwie nie są jednoznaczne. Kagami i wsp. [21] stwierdzili, że stężenie eotaksyny 3/CCL26 w surowicy jest istotnie zależne od nasilenia choroby ocenionego według skali SCORAD. W przeciwieństwie do badania własnego nie wykazali takiej zależności w przypadku eotaksyny 2/CCL24. W badaniu przeprowadzonym u niemowląt i małych dzieci Leung i wsp. [27] zaobserwowali istotnie większe stężenia eota­ksyny 1/CCL11 w grupie z umiarkowaną postacią AZS niż w grupie z postacią łagodną. Różnica w stosunku do badania własnego może wynikać z wieku ocenianej grupy, ponieważ zauważono zależność stężenia eotaksyny od wieku i płci. Fujisawa i wsp. [28] nie stwierdzili żadnych korelacji stężenia eota­ksyny 1/CCL11 z parametrami klinicznymi AZS, takimi jak skala SCORAD, liczba eozynofilów i płytek we krwi obwodowej czy poziom dehydrogenazy mleczanowej w osoczu. Frezzolini i wsp. [29] w badaniu zależności pomiędzy stężeniami eotaksyny 1/CCL11 i IL-16 w surowicy a stopniem nasilenia AZS, pomimo obserwowanego istotnie większego stężenia eotaksyny w stosunku do grupy kontrolnej, nie odnotowali zależności stężenia eotaksyny 1/CCL11 z nasileniem choroby ocenionym według skali SCORAD. Korelację taką wykazali natomiast, oceniając IL-16. Dostępne niejednoznaczne dane z piśmiennictwa i wyniki badania własnego wskazują na konieczność dalszych badań porównujących stężenia eotaksyn w surowicy z aktywnością AZS.

Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że: średnie stężenia eotaksyny 3/CCL26 i eotaksyny 2/CCL24 w surowicy są większe u chorych na AZS niż u osób zdrowych, przy czym w przypadku eotaksyny 3/CCL26 wykazana różnica jest istotna statystycznie; średnie stężenie eota­kstyny 1/CCL11 w surowicy jest istotnie statystycznie mniejsze u chorych na AZS niż u osób zdrowych oraz stężenia eotaksyny 1/CCL11, eota­ksyny 2/CCL24 i eotaksyny 3/CCL26 w surowicy korelują z nasileniem AZS ocenionym według skali SCORAD.

Piśmiennictwo

 1. Broide D., Sriramarao P.: Eosinophil trafficking to sites of allergic inflammation. Immunol Rev 2001, 179, 163-172.  

2. Habif P.T.: Clinical dermatology. Wyd. 4. Mosby, Philadelphia, 2009.  

3. Schröder J.M., Noso N., Sticherling M., Christophers E.: Role of eosinophil-chemotactic C-C chemokines in cutaneous inflammation. J Leukoc Biol 1996, 59, 1-5.  

4. Hossny E., Aboul-Magd M., Bakr S.: Increased plasma eotaxin in atopic dermatitis and acute urticaria in infants and children. Allergy 2001, 56, 996-1002.  

5. Pope S.M., Zimmermann N., Springer K.F., Karow M.L., Rothenberg M.F.: Eotaxin chemokines and CCL3 are fundamental regulators of allergen- induced pulmonary eosinofilia. J Immunol 2005, 175, 5341-5350.

 6. Kakinuma T., Saeki H., Tsunemi Y., Fujita H., Naka­mura K., Takekoshi T. i inni: Significant elevation of serum levels of eotaxin-3/CCL26, but not of eotaxin-2/CCL24, in patients with atopic dermatitis: serum eotaxin-3/CCL26 levels reflect the disease activity of atopic dermatitis. Clin Exp Immunol 2003, 134, 309-313.

 7. Matsukura S., Stellato C., Plitt J.R., Bickel C., Miura K., Georas S.N. i inni: Activation of eotaxin gene transcription by NF-kappa B and STAT6 in human airway epithelial cells. J Immunol 1999, 163, 6876-6883.

 8. Rankin S.M., Conroy D.M., Williams T.J.: Eotaxin and eosinophil recruitment: implications for human disease. Mol Med Today 2000, 6, 20-27.

 9. Shinkai A., Yoshisue H., Koike M., Shoji E., Nakagawa S., Saito A. i inni: A novel human CC chemokine, eotaxin-3, which is expressed in IL-4-stimulated vascular endothelial cells, exhibits potent activity toward eosinophils. J Immunol 1999, 163, 1602-1610.

10. Akuthota P., Wang H.B., Spencer L.A., Weller P.F.: Immunoregulatory roles of eosinophils: a new look at a familiar cell. Clin Exp Allergy 2008, 38, 1254-1263.

11. Hanifin J.M., Rajka G.: Diagnostic features of atopic dermatitis. Acta Derm Venereol 1980, 92, 44-47.

12. Kunz B., Oranje A.P., Labrèze L., Stalder J.F., Ring J., Taïeb A.: Clinical validation and guidelines for the SCORAD index: consensus report of the European Task Force on Atopic Dermatitis. Dermatology 1997, 195, 10-19.

13. Gołąb J., Jakóbisiak M., Lasek W., Stokłosa T.: Immunologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2009.

14. White J.R., Imburgia C., Dul E., Appelbaum E., O’Donnell K., O’Shannessy D.J. i inni: Cloning, expression, and characterization of the human eosinophil eotaxin receptor. J Exp Med 1996, 183, 2349-2354.

15. Zimmermann N., Rothenberg M.E.: Receptor internalization is required for eotaxin-induced responses in human eosinophils. J Allergy Clin Immunol 2003, 111, 97-105.

16. Fujisawa T., Kato Y., Nagase H., Atsuta J., Terada A., Iguchi K. i inni: Chemokines induce eosinophil degranulation through CCR-3. J Allergy Clin Immunol 2000, 106, 507-513.

17. Beck L.A., Tancowny B., Brummet M.E., Asaki S.Y., Curry S.L., Penno M.B. i inni: Functional analysis of the chemokine receptor CCR3 on airway epithelial cells. J Immunol 2006, 177, 3344-3354.

18. Badewa A.P., Hudson C.E., Heiman A.S.: Regulatory effects of eotaxin, eotaxin-2, and eotaxin-3 on eosinophil degranulation and superoxide anion generation. Exp Biol Med (Maywood) 2002, 227, 645-651.

19. Owczarek W., Paplińska M., Targowski T., Jahnz-Rózyk K., Paluchowska E., Kucharczyk A. i inni: Analysis of eotaxin 1/CCL11, eotaxin 2/CCL24 and eotaxin 3/CCL26 expression in lesional and non-lesional skin of patients with atopic dermatitis. Cytokine 2010, 50, 181-185.

20. Matsuura H., Ishiguro A., Abe H., Mamada Y., Suzuki T., Kohda K. i inni: Elevation of plasma eotaxin levels in children with food allergy. Nihon Rinsho Meneki Gakkai Kaishi 2009, 32, 180-185.

21. Kagami S., Kakinuma T., Saeki H., Tsunemi Y., Fujita H., Nakamura K. i inni: Significant elevation of serum levels of eotaxin-3/CCL26, but not of eotaxin-2/CCL24, in patients with atopic dermatitis: serum eotaxin-3/CCL26 levels reflect the disease activity of atopic dermatitis. Clin Exp Immunol 2003, 134, 309-313.

22. D'Armiento J.M., Scharf S.M., Roth M.D., Connett J.E., Ghio A., Sternberg D. i inni: Eosinophil and T cell markers predict functional decline in COPD patients. Respir Res 2009, 19/10, 113-126.

23. Hemelaers L., Louis R.: Eotaxin: an important chemokine in asthma. Rev Med Liege 2006, 61, 223-226.

24. Paplińska M., Grubek-Jaworska H., Chazan R.: Role of eotaxin in the pathophysiology of asthma. Pneumonol Alergol Pol 2007, 75, 180-185.

25. Chu Y.T., Chiang W., Wang T.N., Hung C.H., Jong Y.J., Wu J.R.: Changes in serum eotaxin and eosinophil cationic protein levels, and eosinophil count during treatment of childhood asthma. J Microbiol Immunol Infect 2007, 40, 162-167.

26. Lilly C.M., Woodruff P.G., Camargo C.A., Nakamura H., Drazen J.M., Nadel E.S. i inni: Elevated plasma eotaxin levels in patients with acute asthma. J Allergy Clin Immunol 1999, 104, 786-790.

27. Leung T.F., Ma K.C., Hon K.L., Lam C.W., Wan H., Li C.Y. i inni: Serum concentration of macrophage-derived chemokine may be a useful inflammatory marker for assessing severity of atopic dermatitis in infants and young children. Pediatr Allergy Immunol 2003, 14, 296-301.

28. Fujisawa T., Fujisawa R., Kato Y., Nakayama T., Morita A., Katsumata H. i inni: Presence of high contents of thymus and activation-regulated chemokine in platelets and elevated plasma levels of thymus and activation-regulated chemokine and macrophage-derived chemokine in patients with atopic dermatitis. J Allergy Clin Immunol 2002, 110, 139-146.

29. Frezzolini A., Paradisi M., Zaffiro A., Provini A., Cadoni S., Ruffelli M. i inni: Circulating interleukin 16 (IL-16) in children with atopic/eczema dermatitis syndrome (AEDS): a novel serological marker of disease activity. Allergy 2002, 57, 815-820.



Otrzymano: 30 III 2011 r.

Zaakceptowano: 20 V 2011 r.