Ocena ryzyka uzależnienia od opalania w wybranej populacji kobiet w wieku 15–30 lat

Wprowadzenie

Stale zwiększająca się liczba zachorowań na nowotwory skóry powoduje konieczność realizacji szeroko zakrojonych kampanii edukacyjnych poszerzających wiedzę na temat czynników zwiększających ryzyko zachorowania na nowotwory [1]. Udowodniono, że nadmierna ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe (ang. ultraviolet – UV) istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia barwnikowych i niebarwnikowych nowotworów skóry – czerniaka (melanoma malignum – MM) oraz raka kolczystokomórowego skóry (ang. squamous cell carcinoma – SCC) [2].

Odrębnym problemem, którego skala w ostatnich latach stale rośnie, jest zjawisko polegające na psychicznej potrzebie bycia opalonym, określane w piśmiennictwie anglojęzycznym terminem tanning addictive behaviour [3]. Konsekwencją tego uzależnienia bywa nadmierne korzystanie z naturalnych i sztucznych źródeł światła. Populacją zagrożoną rozwojem tanning addiction są przede wszystkim osoby młode, łatwo ulegające presji kreowanego w środkach masowego przekazu obrazu opalonej skóry jako „modnej” i atrakcyjnej [4, 5]. Niepokojące są obserwacje, że silna motywacja do opalania związana z chęcią uzyskania „idealnego” wyglądu występuje u osób, które posiadają wiedzę teoretyczną na temat skutków nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV, a mimo to nie ograniczają korzystania z solarium i rzadko używają ochrony przeciwsłonecznej [6].

Cel pracy

Celem badania była ocena zwyczajów dotyczących opalania oraz ryzyka rozwoju uzależnienia od promieniowania UV w wybranej populacji kobiet w wieku 15–30 lat kształcących się w szkołach i uczelniach na kierunkach medycznych i pokrewnych, w województwie pomorskim oraz warmińsko--mazurskim.

Materiał i metodyka

Badania przeprowadzono od stycznia do marca 2010 roku. Objęto nimi populację 496 kobiet w wieku 15–30 lat (średnia wieku: 21,2 ±2,6 roku). Wśród badanych było 266 studentek Wydziału Lekarskiego i 21 studentek Wydziału Farmacji Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, 109 słuchaczek Policealnej Szkoły Kosmetyki Profesjonalnej w Gdyni oraz 100 uczennic elbląskiego liceum ogólnokształcącego (tab. I).

Zastosowano autorską ankietę zawierającą pytania dotyczące zwyczajów związanych z opalaniem, wiedzy na temat szkodliwości nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV, stosowanej ochrony przeciwsłonecznej oraz występowania nowotworów skóry w rodzinie. Ankieta wypełniana była anonimowo, w sposób bezpośredni lub w systemie on-line. Wśród respondentek narażonych na działanie promieniowania UV wyłonionych z całej badanej populacji przeprowadzono badanie kwestionariuszem mCAGE (ang. modified Cut down, Annoyed, Guilty, Eye opener) (tab. II) [7, 8].

Do analizy wyników zastosowano program STATISTICA 9, z wykorzystaniem współczynnika korelacji rang Spearmana oraz testu c2. Za pozytywny wynik testu mCAGE przyjęto przynajmniej dwie twierdzące odpowiedzi, co świadczyło o istotnie zwiększonym ryzyku rozwoju uzależnienia od promieniowania UV.

Wyniki

Aż 416 ankietowanych (83,9%) przyznało, że opala się regularnie. Jako preferowany sposób uzyskania opalenizny respondentki najczęściej wybierały naturalne źródła promieniowania UV – 349 ankietowanych (70,4% ankietowanych kobiet) oraz sztuczne źródła promieniowania UV (solaria) – 82 ankietowane (16,5%), a ponadto kremy samoopalające – 44 respondentki (8,9%) (ryc. 1.). Nie wykazano statystycznie istotnych różnic pomiędzy liczebnością populacji kobiet opalających się z pozytywnym wynikiem kwestionariusza mCAGE a liczebnością grupy kobiet opalających się z negatywnym wynikiem mCAGE w zakresie wyboru opalania w solarium jako metody preferowanej w celu uzyskania opalenizny (tab. III).

Z solarium przynajmniej raz w życiu korzystało 311 kobiet (62,7%), a 132 (26,6%) robi to regularnie. W tej ostatniej grupie 38 kobiet (28,8%) korzysta ze sztucznych źródeł promieniowania UV z częstością powyżej 10 sesji w roku, natomiast pozostałe 94 respondentki (71,2%) z częstością poniżej 10 sesji w roku (ryc. 2.). Wykazano statystycznie istotną różnicę pomiędzy liczebnością populacji kobiet opalających się z pozytywnym wynikiem kwestionariusza mCAGE a liczebnością grupy kobiet opalających się z negatywnym wynikiem mCAGE w zakresie częstości korzystania ze sztucznych źródeł promieniowania wynoszącej powyżej 10 sesji opalania w roku (p = 0,04) (tab. IV). Studentki kosmetologii stanowiły najliczniejszą populację kobiet (n = 22; 20,2%) korzystającą z solarium z największą częstością (ponad 10 sesji opalania w roku). Uczennice liceum najczęściej deklarowały, że nigdy w życiu nie korzystały z tego sposobu uzyskiwania opalenizny (n = 38; 38%). Analiza danych dotyczących długości trwania jednej sesji opalania w kabinie solaryjnej wykazała, że u większości kobiet zakres wybieranych przedziałów czasowych wynosił 8–10 min (n = 108; 34,7%) lub 5–8 min (n = 105; 33,7%) (ryc. 3.). Uczestniczkami ankiety, których sesje trwały najdłużej, były studentki kosmetologii. Stwierdzono statystycznie istotną różnicę pomiędzy liczebnością populacji kobiet opalających się z pozytywnym wynikiem kwestionariusza mCAGE a liczebnością grupy kobiet opalających się z negatywnym wynikiem mCAGE w zakresie czasu trwania sesji solaryjnej poniżej 8 min i powyżej 10 min (p < 0,05) (tab. V). Dodatkowo czas trwania sesji opalania w solarium korelował w sposób statystycznie istotny z pozytywnym wynikiem mCAGE (rS = 0,28; p < 0,005). Z grupy respondentek korzystających z solarium 259 (83,3%) nie starało się utrzymać opalenizny przez cały rok, jednak 154 ankietowane (49,5%) z tej grupy częściej korzystały z tego sposobu uzyskania opalenizny w okresie jesienno-zimowym, a niemal co trzecia korzystała ze sztucznych źródeł promieniowania w celu „przygotowania” skóry przed planowaną zwiększoną ekspozycją na słońce. Część uczestniczek – 26 (5,2%) – uważało, że opalanie w solarium jest bezpieczniejsze niż kąpiel słoneczna. Spośród ankietowanych kobiet opalających się regularnie u co piątej uzyskano pozytywny wynik testu mCAGE. Największy odsetek kobiet z istotnym ryzykiem uzależnienia od promieniowania UV zanotowano wśród studentek kosmetologii (n = 23; 21,1%), a także Wydziału Lekarskiego Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego (n = 41; 15,4%) (ryc. 4.).

Omówienie

Słońce jest oczywistym warunkiem istnienia życia na Ziemi. Opalanie poprawia samopoczucie, a niedobór światła słonecznego jest przyczyną sezonowych zaburzeń afektywnych, czyli różnie nasilonych stanów depresyjnych ujawniających się jesienią i zimą, a ustępujących w porze, gdy dni stają się dłuższe [9]. Promieniowanie UV typu B jest niezbędne do syntezy witaminy D3, która pełni wiele ważnych funkcji w organizmie, w tym – zgodnie z najnowszymi danymi – może zmniejszać ryzyko rozwoju niektórych nowotworów [10]. Leczenie słońcem (helioterapia) jest od lat stosowane w chorobach skóry, natomiast sztuczne źródła promieniowania wykorzystywane są w prężnie rozwijającej się dziedzinie, jaką jest fotodermatologia.

Nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV wywołuje jednak niekorzystne efekty wczesne, takie jak rumień czy oparzenie słoneczne, oraz objawy późne polegające na przyspieszonym starzeniu się skóry (fotostarzeniu) i kancerogenezie posłonecznej (fotokancerogenezie) [11].

Zarówno bezpośredni efekt mutagenny, jak i zjawisko lokalnej immunosupresji w skórze pod wpływem promieniowania UV wiąże się przede wszystkim z oddziaływaniem UV typu B. Odkrycia ostatnich lat wskazują na bezpośredni udział w uszkodzeniu DNA komórek także promieniowania UV typu A [12]. Zasadniczy mechanizm działania UV typu A polega jednak na tworzeniu toksycznych dla komórek reaktywnych form tlenu i indukowaniu stresu oksydacyjnego [11]. Naturalne mechanizmy obronne skóry, takie jak produkcja melaniny, wzmożone różnicowanie keratynocytów oraz pogrubienie warstwy rogowej, utrudniające przenikanie promieniowania do głębszych warstw skóry pod wpływem jej przewlekłej i intensywnej ekspozycji na naturalne i sztuczne źródła światła, z czasem się wyczerpują. Dawki promieniowania UVA emitowanego w lampach solaryjnych przewyższają te, na które skóra narażona jest podczas naturalnej ekspozycji na słońce, co może być przyczyną zaburzeń w mechanizmach obronnych [13]. W licznych badaniach naukowych dotyczących wpływu sztucznych źródeł promieniowania UV na rozwój nowotworów skóry wykazano, że częstsze i dłuższe korzystanie z solarium zwiększa istotnie ryzyko wystąpienia MM oraz SCC [14, 15]. W badaniu przeprowadzonym przez Lazovich i wsp. [15] dotyczącym związku korzystania z solarium z rozwojem MM stwierdzono istotnie zwiększoną częstość występowania tego nowotworu w populacji osób często korzystających ze sztucznych źródeł promieniowania UV, niezależnie od rodzaju urządzenia i wieku rozpoczęcia korzystania z tego typu usług. Największy wpływ na zwiększenie ryzyka rozwoju MM miała częstość wizyt w solarium oraz całkowita pochłonięta dawka promieniowania UV [15]. Metaanaliza obejmująca 57 prac, przeprowadzona przez Gandini i wsp. [16], dotycząca czynników ryzyka rozwoju MM nie wykazała jednak związku pomiędzy całkowitą dawką promieniowania UV emitowanego podczas naturalnej ekspozycji na słońce a rozwojem MM, natomiast ryzyko wystąpienia tego nowotworu istotnie się zwiększało w przypadku wystąpienia oparzeń posłonecznych [16]. Podsumowaniem tych i innych obserwacji było sklasyfikowanie przez Międzynarodową Agencję Badania Raka (ang. International Agency for Research on Cancer) w 2009 roku promieniowania emitowanego przez lampy solaryjne jako czynnika kancerogennego w odniesieniu do nowotworów skóry, na równi z innymi kancerogenami, takimi jak związki arsenu, dziegcie, smoła pogazowa i sadza [17].

Nadmierne korzystanie z promieniowania UV może wiązać się również z problemem psychicznego i fizycznego uzależnienia od opalania [18]. Z psychopatologicznego punktu widzenia źródłem uzależnienia od opalania mogą być nieprawidłowości o typie obsesyjno-kompulsywnym, dysmorfofobia, a nawet zaburzenia osobowości typu borderline, które u niektórych osób mogą się łączyć z psychicznymi zaburzeniami łaknienia [19–22]. Poprawa samopoczucia i uczucie odprężenia psychicznego, czyli stany często kojarzone z pozytywnym efektem działania promieniowania na organizm człowieka, są spowodowane wyrzutem endorfin [23, 24]. Endorfiny to grupa endogennych opioidów zwanych potocznie hormonami szczęścia, odpowiadających za wywoływanie stanów euforycznych oraz modulowanie przewodzenia bólu poprzez silne działanie agonistyczne wobec receptorów µ. Receptory te znajdują się w całym organizmie człowieka, jednak najgęściej rozmieszczone są w ośrodkowym układzie nerwowym, zwłaszcza w ośrodkach odczuwania przyjemności w układzie limbicznym. Wyniki badań dotyczących uzależnienia od opalania jako problemu związanego z endorfinogennym wpływem promieniowania UV udowodniły, że podawanie antagonistów opioidowych, takich jak nalokson czy naltrekson, u osób opalających się może wywoływać objawy zespołu odstawiennego i zmniejszać zainteresowanie tą formą spędzania czasu [25, 26].

W celu oceny ryzyka rozwoju uzależnienia od opalania w przeprowadzonym badaniu własnym wykorzystano kwestionariusz mCAGE (ang. modified Cut down, Annoyed, Guilty, Eye opener). Jest to zmodyfikowany test przesiewowy służący do oceny ryzyka rozwoju uzależnienia od różnych substancji, także od promieniowania UV. Wynik dodatni, świadczący o dużym ryzyku uzależnienia, uzyskuje się na podstawie stwierdzenia przynajmniej dwóch odpowiedzi pozytywnych [7, 8]. Prosta konstrukcja testu pozwala na jego zastosowanie w codziennej praktyce klinicznej jako badania wstępnego, umożliwiającego wytypowanie osób bardziej zagrożonych rozwojem nowotworów skóry, co wiąże się z koniecznością częstszych kontroli tej grupy pacjentów.

W przeprowadzonym badaniu wykazano, że mimo wysokiej świadomości zagrożeń związanych z nadmierną ekspozycją na promieniowanie UV, wynikającej z profilu kształcenia wybranej populacji kobiet, nadal niemal u co piątej respondentki występuje zwiększone ryzyko rozwoju uzależnienia od opalania, potwierdzone wynikami testu mCAGE. Respondentki objęte badaniem w większości twierdziły, że opalanie na słońcu jest bezpieczniejszą formą uzyskiwania opalenizny niż opalanie w solarium. Mimo to ponad połowa z nich korzystała ze sztucznych źródeł promieniowania UV przynajmniej raz w życiu, a co trzecia respondentka robiła to regularnie. Potwierdzeniem tej obserwacji są wyniki badań nad uzależnieniem od opalania, ujawniające główną istotę zaburzenia, jaką jest fakt wypierania zagrożenia związanego z nadmierną ekspozycją na promieniowanie UV. Świadomość konsekwencji zdrowotnych nadmiernego opalania nie wpływa na ograniczanie korzystania z UV [27]. Ta powszechna, jak wykazują przedstawiane badania własne i obserwacje innych autorów, postawa powoduje konieczność modyfikacji programów edukacyjnych adresowanych do tej grupy osób oraz wprowadzenia regulacji prawnych ograniczających dostęp do solarium.

Jak stwierdzono w pracy, ryzyko uzależnienia od opalania jest tym większe, im częściej korzysta się ze sztucznych źródeł promieniowania ultrafioletowego (powyżej 10 sesji w roku) oraz jeśli czas trwania pojedynczej sesji opalania przekracza 10 min. W kontekście tych obserwacji niepokojący jest fakt, że niemal co trzecia uczestniczka badania „przygotowuje” skórę w solarium przed planowaną zwiększoną częstością opalania się na słońcu.

Największy odsetek osób deklarujących, że nigdy w życiu nie korzystały ze źródeł sztucznego promieniowania, obserwowano wśród najmłodszych uczestniczek badania – uczennic liceum. Częściowym wytłumaczeniem tego zjawiska mogą być względy ekonomiczne, z powodu których młode kobiety nie decydowały się na tę formę uzyskiwania opalenizny.

Podsumowując – przeprowadzone badania wskazują na utrzymującą się wśród młodych kobiet tendencję do opalania się. Na podkreślenie zasługuje niepokojąca obserwacja, że dotyczy ona osób o teoretycznie większej niż przeciętna wiedzy zdrowotnej, wynikającej z realizowanego kierunku kształcenia. Konieczne jest zatem prowadzenie szeroko zakrojonych kampanii edukacyjnych wspartych przez środki masowego przekazu, popularyzujących modę na nieopalanie się.

Piśmiennictwo

 1. Leiter U., Garbe C.: Epidemiology of melanoma and nonmelanoma skin cancer. Adv Exp Med Biol 2008, 624, 89-103.  

2. International Agency for Research on Cancer Working Group on Artificial Ultraviolet (UV) Light and Skin Cancer. The association of use of sunbeds with cutaneous malignant melanoma and other skin cancers. A systematic review. Int J Cancer 2007, 120, 1116-1122.  

3. Nolan B.V., Taylor S.L., Liguori A., Feldman S.R.: Tanning as an addictive behavior: a literature review. Photodermatol Photoimmunol Photomed 2009, 25, 12-19.  

4. Asvat Y., Cafri G., Thompson J.K., Jacobsen P.B.: Appearance-based tanning motives, sunbathing intentions, and sun protection intentions in adolescents. Arch Dermatol 2010, 146, 445-446.  

5. Stapleton J., Turrisi R., Todaro A., Robinson J.K.: Objectification theory and our understanding of indoor tanning. Arch Dermatol 2009, 145, 1059-1060.  

6. Robinson J.K., Kim J., Rosenbaum S., Ortiz S.: Indoor tanning knowledge, attitudes, and behavior among young adults from 1988-2007. Arch Dermatol 2008, 144, 484-488.

 7. Warthan M.M., Uchida T., Wagner R.F.: UV light tanning as a type of substance-related disorder. Arch Dermatol 2005, 141, 963-966.

 8. Ewing J.A.: Detecting alcoholism: the CAGE questionnaire. JAMA 1984, 252, 1905-1907.

 9. Partonen T., Lönnqvist J.: Seasonal affective disorder. Lancet 1998, 352, 1369-1374.

10. Zeeb H., Greinert R.: The role of vitamin D in cancer prevention: does UV protection conflict with the need to raise low levels of vitamin D? Dtsch Arztebl Int 2010, 107, 638-643.

11. Braun-Falco O., Plewig G., Wolff H.H., Burgdorf W.H.C.: Dermatologia. Tom 1, Wydawnictwo Czelej, Lublin, 2002, 512-522.

12. Rünger T.M.: Role of UVA in the pathogenesis of melanoma and non-melanoma skin cancer. A short review. Photodermatol Photoimmunol Photomed 1999, 15, 212-216.

13. Coelho S.G., Hearing V.J.: UVA tanning is involved in the increased incidence of skin cancers in fair-skinned young women. Pigment Cell Melanoma Res 2010, 23, 57-63.

14. Walter S.D., Marrett L.D., From L., Hertzman C., Shannon H.S., Roy P.: The association of cutaneous malignant melanoma with the use of sunbeds and sunlamps. Am J Epidemiol 1990, 131, 232-243.

15. Lazovich D., Vogel R.I., Berwick M., Weinstock M.A., Anderson K.E., Warshaw E.: Indoor tanning and risk of melanoma: a case-control study in a highly exposed population. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2010, 19, 1557-1568.

16. Gandini S., Serra F., Cattaruzza M.S.: Meta-analysis of risk factors for cutaneous melanoma: II. Sun exposure. Eur J Cancer 2005, 41, 45-60.

17. WHO International Agency for Research on Cancer. A review of human carcinogens. Part C: metals, arsenic, dusts and fibres. Part D: radiation. Part F: chemical agents and related occupations. Lancet Oncol 2009, 10, 453-454, 751-752, 1143-1144.

18. Levine J.A., Sorace M., Spencer J., Siegel D.M.: The indoor UV tanning industry: a review of skin cancer risk, health benefit claims, and regulation. J Am Acad Dermatol 2005, 53, 1038-1044.

19. Randy A., Lori A., Sansone M.D.: Excessive tanning. Some psychopathological explanations. Psychiatry (Edgmont) 2010, 7, 13-17.

20. Leary M.R., Saltzman J.L., Georgeson J.C.: Appearance motivation, obsessive-compulsive tendencies and excessive suntanning in a community sample. J Health Psychol 1997, 2, 493-499.

21. Phillips K.A., Conroy M., Dufresne R.G.: Tanning in body dysmorphic disorder. Psychiatry 2006, 77, 129-138.

22. Rudd N.A., Lennon S.J.: Body image and appearance-management behaviors in college women. Clothing Textiles Res J 2000, 18, 152-162.

23. Wunsch A.: Artificial lightening and health. J Optometric Photother 2006. Available at: http://www.nfhm.org/ KAM/wunch.pdf.

24. Jackson K.M., Aiken L.S.: A psychosocial model of sun protection and sunbathing in young women: the impact of health beliefs, attitudes, norms, and self-efficacy for sun protection. Health Psychol 2000, 19, 469-478.

25. van Steensel M.A.M.: UV addiction: a form of opiate dependency. Arch Dermatol 2008, 144, 1047-1048.

26. Kaur M., Liguori A., Lang W.: Induction of withdrawal-like symptoms in a small randomized, controlled trial of opioid blockade in frequent tanners. J Am Acad Dermatol 2006, 54, 709-711.

27. Dennis L.K.: Tanning behaviour among young frequent tanners is related to attitudes and not lack of knowledge about the dangers. Health Edu J 2009, 68, 232-243.





Otrzymano: 13 I 2011 r.

Zaakceptowano: 9 V 2011 r.