iStock
Epidemia zgonów alkoholowych
Redaktor: Krystian Lurka
Data: 30.09.2020
Źródło: Menedżer Zdrowia/Witold A. Zatoński, Kinga Janik-Koncewicz, Mateusz Zatoński, Andrzej Wojtyła
Od 2003 r. w Polsce nastąpiło zahamowanie przyrostu oczekiwanej długości życia, a od lat 2017–2018 zaczęła się ona zmniejszać. Jest to bezpośrednio związane ze wzrostem konsumpcji alkoholu. W latach 2002–2017 roczne spożycie czystego alkoholu zwiększyło się z 6,5 litra do ponad 10 litrów na mieszkańca.
Artykuł Witolda A. Zatońskiego, Kingi Janik-Koncewicz, Mateusza Zatońskiego i Andrzeja Wojtyły:
Jednym z najlepszych syntetycznych mierników postępu cywilizacyjnego jest wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development Index – HDI)1,2,3, a kluczowym składowym wskaźnikiem HDI jest oczekiwana średnia długość życia4. Po transformacji ustrojowej w 1989 r. wzrost średniej długości życia w Polsce w latach 1990–2002 należał do najszybszych w Europie5. Analizę sytuacji zdrowotnej w tym czasie przedstawiliśmy w publikacji „Demokracja jest zdrowsza”6. Po 2003 r. nastąpiło jednak zahamowanie przyrostu oczekiwanej długości życia, a od lat 2017–2018 zaczęła się ona zmniejszać7,8 (ryc. 1). W 2018 r. Polska należała do krajów z najmniejszą oczekiwaną długością życia w Unii Europejskiej (była na siódmym miejscu od końca). W ostatnim dziesięcioleciu spadła w tym rankingu o jedną pozycję.
Z naszych analiz wynika, że pogorszenie zdrowia w Polsce jest wynikiem dramatycznego wzrostu konsumpcji alkoholu. W latach 2002–2017 roczne spożycie czystego alkoholu zwiększyło się z 6,5 litra do ponad 10 litrów na mieszkańca9,10,11,12 (ryc. 2). Podobne odwrócenie trendów długości życia wystąpiło w ostatnich latach także w innych krajach, m.in. w USA, gdzie również zostało powiązane z jednym czynnikiem – stosowaniem leków opioidowych13.
Pomiar wpływu alkoholu na zdrowie jest złożony. W Polsce wzrostowi spożycia alkoholu towarzyszy stały spadek konsumpcji papierosów. Sprzedaż papierosów w latach 2002–2017 spadła o połowę – z 83 mld do około 40 mld14 (ryc. 4). Ponieważ alkohol i tytoń są niezależnymi czynnikami ryzyka wystąpienia wielu przewlekłych chorób niezakaźnych, rozbieżne zmiany w ich konsumpcji mogą prowadzić do błędnego wnioskowania dotyczącego wielkości wpływu alkoholu na umieralność15,16,17,18. By uniknąć możliwych błędów, w analizie zastosowaliśmy wąską definicję przyczyn zgonów alkoholowych, a mianowicie zgony, które są w całości przypisane spożyciu alkoholu (100 proc. alcohol-attributable causes – AAC) (tab. 1).
Epidemia chorób odalkoholowych
W naszej publikacji w „The Lancet” opisaliśmy wzrost przedwczesnej umieralności mężczyzn w średnim wieku w latach 2000–200719. W kolejnych publikacjach podjęliśmy bardziej szczegółową analizę wskaźników szkód zdrowotnych spowodowanych przez alkohol.
Po 2002 r. obserwuje się gwałtowny wzrost biologicznych wskaźników szkód zdrowotnych spowodowanych przez alkohol w populacji polskiej. Rycina 3 pokazuje dramatyczny wzrost standaryzowanych współczynników umieralności AAC po 2002 r. W latach 2002–2017 w grupie wiekowej 45–64 lata współczynniki AAC wzrosły z 45 do 89/100 000 wśród mężczyzn i z 5 do 21/100 000 wśród kobiet. Udział zgonów z powodu AAC w umieralności ogółem w tym okresie wzrósł pięciokrotnie u kobiet i podwoił się u mężczyzn. Zaobserwowano szczególnie szybki wzrost umieralności spowodowanej alkoholową marskością wątroby (alcoholic liver cirrhosis – ALC), która w 2017 r. stanowiła u kobiet przyczynę 70 proc. wszystkich zgonów z powodu AAC. Bezwzględna liczba zgonów na ALC wzrosła ogółem (wszystkie grupy wiekowe) wśród kobiet dziesięciokrotnie, z ok. 120 w 2002 r. do 1271 w 2017 r.20
Ten rozwój sytuacji – epidemia chorób odalkoholowych – dramatycznie kontrastuje z trendami czasowymi zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych, raka płuca i innych nowotworów, które w tym samym okresie znacząco się zmniejszyły, m.in. dzięki spadającej konsumpcji papierosów w Polsce (ryc. 4, 5).
Z naszych badań wynika, że wzrostowi spożycia alkoholu towarzyszyło osłabienie polityki państwa wobec alkoholu w zakresie zdrowia publicznego. Na początku XXI wieku w praktyce porzucone zostały kluczowe założenia przyjętego w 1982 r. z inicjatywy Solidarności ustawodawstwa antyalkoholowego21,22. W 2001 r. reklama piwa powróciła do telewizji, a w 2002 r. akcyza na napoje spirytusowe została obniżona o 30 proc.23,24. W 2010 r. branża alkoholowa rozpoczęła stale trwającą kampanię marketingową prowadzącą do dramatycznego wzrostu sprzedaży małych butelek wódki, tzw. małpek25,26.
Polska musi wznowić wstrzymany na początku XXI wieku program nadzoru i kontroli alkoholowych szkód zdrowotnych. Powinien on obejmować antypromocyjną politykę cenową, zakaz reklamy alkoholu, środki mające na celu ograniczenie dostępności alkoholu, dobrze finansowane kampanie edukacyjne, ciągły i znaczący wzrost podatków na alkohol oraz system monitorowania zgonów związanych z alkoholem27. Biorąc pod uwagę, że kryzys związany z COVID-19 może jeszcze bardziej zaostrzyć szkodliwe skutki spożywania alkoholu28, najwyższy czas, aby polski rząd zabezpieczył interes publiczny i podjął natychmiastowe działania wobec epidemii zgonów alkoholowych w Polsce.
Wykaz wybranych publikacji wydanych w ostatnich latach przygotowanych przez zespół Instytutu – Europejskiego Obserwatorium Nierówności Zdrowotnych i zaproszonych ekspertów:
1. Zatoński W. Alcohol and health: what is good for the French may not be for the Russians. J. Epidemiol. Community Health 1998; 52: 766-767.
2. Bosetti C, Levi F, Lucchini F, Zatonski WA, Negri E, La Vecchia C. Worldwide mortality from cirrhosis: an update to 2002. J Hepatol 2007; 46(5): 827-839.
3. Rehm J, Sulkowska U, Mańczuk M, Boffetta P, Powles J, Popova S, Zatoński W. Alcohol accounts for a high proportion of premature mortality in central and eastern Europe. Int J Epidemiol 2007; 36(2): 458-467.
4. Popova S, Rehm J, Patra J, Zatonski W. Comparing alcohol consumption in central and eastern Europe to other European countries. Alcohol Alcohol 2007; 42(5): 465-473.
5. Zatoński W, Mańczuk M, Sulkowska U and the HEM project team. Closing the health gap in European Union. Cancer Epidemiology and Prevention Division: The Maria Skłodowska-Curie Memorial Cancer Center and Institute of Oncology, Warsaw 2008.
6. Bagnardi V1, Zatonski W, Scotti L, La Vecchia C, Corrao G. Does drinking pattern modify the effect of alcohol on the risk of coronary heart disease? Evidence from a meta-analysis. J Epidemiol Community Health. 2008; 62(7): 615-619.
7. Lachenmeier DW, Ganss S, Rychlak B, Rehm J, Sulkowska U, Skiba M, Zatonski W. Association between quality of cheap and unrecorded alcohol products and public health consequences in Poland. Alcohol Clin Exp Res 2009; 33(10): 1757-1769.
8. Zatoński WA, Sulkowska U, Mańczuk M, Rehm J, Boffetta P, Lowenfels AB, La Vecchia C. Liver cirrhosis mortality in Europe, with special attention to Central and Eastern Europe. Eur Addict Res 2010; 16(4): 193-201.
9. Rehm J, Zatoński W, Taylor B, Anderson P. Epidemiology and alcohol policy in Europe. Addiction 2011; 106 (Suppl 1): 11-19.
10. Przewoźniak K, Łobaszewski J, Wojtyła A, Bylina J, Mańczuk M, Zatoński WA. Alcohol drinking patterns and habits among a sample of PONS study subjects: preliminary assessment. Ann Agric Environ Med 2011; 18(2): 221-228.
11. Zatoński W, Sulkowska U, Zatoński M, Herbeć A, Muszyńska M. Alcohol taxation and premature mortality in Europe. Lancet 2015; 385: 1181.
12. Praud D, Rota M, Rehm J, Shield K, Zatoński W, Hashibe M, La Vecchia C, Boffetta P. Cancer incidence and mortality attributable to alcohol consumption. Int J Cancer 2016; 138(6): 1380-1387.
13. Zatoński M, Zatoński WA, Wojtyła A. Premature mortality: Europe’s persisting Iron Curtain? J Health Inequal 2016; 2(1): 3-6.
14. Zatoński WA, Zatoński M. Health in the Polish People’s Republic. J Health Inequal 2016; 2(1): 7-16.
15. Zatoński WA, Zatoński M. Democracy is healthier – health in Poland in the late 1980s and 1990s. J Health Inequal 2016; 2(1): 17-24.
16. Zatoński M, Herbeć A. Are mass media campaigns effective in reducing drinking and driving? Systematic review – an update. J Health Inequal 2016; 2(1): 52-60.
17. Stokłosa M, Drope J, Zatoński M, Zatoński WA. Towards improved public health: Affecting alcohol and tobacco affordability and consumption in Poland through taxation. J Health Inequal 2016; 2(2): 101-104.
18. Wojtyła C, Wojtyła A. Alcohol consumption by pregnant women in Poland. J Health Inequal 2017; 3(1): 51-57.
19. Młoźniak I, Zatoński M. On ageing, economization of health, and media ethics: how much is a month of life worth? J Health Inequal 2018; 4(1): 9-12.
20. Zatoński WA. One hundred years of health in Poland. J Health Inequal 2019; 5(1): 11-19.
21. Gaciong Z. Alcohol and the heart. J Health Inequal 2019; 5(1): 40.
22. Moskalewicz J. Evolution of alcohol policy in Poland during the transition period. J Health Inequal 2019; 5(1): 41.
23. Štelemėkas M. Alcohol, policy, and public health in Lithuania: what was done and what might the effects be? J Health Inequal 2019; 5(1): 44.
24. Zatoński WA, Młoźniak I, Zatoński M, Gruszczyński Ł. Small bottles – huge problem? A new phase of Poland’s ongoing alcohol epidemic. J Health Inequal 2019; 5(1): 86-88.
25. Zatoński WA. The alcohol crisis in Polish public health. J Health Inequal 2019; 5(2): 122-123.
26. Aarø LE, Zatoński WA, Zatoński M, Wojtyła A, and advisory board. Declaration from the World Conference on Family Health, Calisia, 2019. J Health Inequal 2019; 5(2): 129-136.
27. Silczuk A, Zatoński WA. Assessment of the current drinking pattern in Poland. A study among people hospitalised at the Institute of Psychiatry and Neurology in Warsaw. J Health Inequal 2020; 6(1): 7-10.
Tekst pochodzi z „Menedżera Zdrowia” 7-8/2020.
Jednym z najlepszych syntetycznych mierników postępu cywilizacyjnego jest wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development Index – HDI)1,2,3, a kluczowym składowym wskaźnikiem HDI jest oczekiwana średnia długość życia4. Po transformacji ustrojowej w 1989 r. wzrost średniej długości życia w Polsce w latach 1990–2002 należał do najszybszych w Europie5. Analizę sytuacji zdrowotnej w tym czasie przedstawiliśmy w publikacji „Demokracja jest zdrowsza”6. Po 2003 r. nastąpiło jednak zahamowanie przyrostu oczekiwanej długości życia, a od lat 2017–2018 zaczęła się ona zmniejszać7,8 (ryc. 1). W 2018 r. Polska należała do krajów z najmniejszą oczekiwaną długością życia w Unii Europejskiej (była na siódmym miejscu od końca). W ostatnim dziesięcioleciu spadła w tym rankingu o jedną pozycję.
Z naszych analiz wynika, że pogorszenie zdrowia w Polsce jest wynikiem dramatycznego wzrostu konsumpcji alkoholu. W latach 2002–2017 roczne spożycie czystego alkoholu zwiększyło się z 6,5 litra do ponad 10 litrów na mieszkańca9,10,11,12 (ryc. 2). Podobne odwrócenie trendów długości życia wystąpiło w ostatnich latach także w innych krajach, m.in. w USA, gdzie również zostało powiązane z jednym czynnikiem – stosowaniem leków opioidowych13.
Pomiar wpływu alkoholu na zdrowie jest złożony. W Polsce wzrostowi spożycia alkoholu towarzyszy stały spadek konsumpcji papierosów. Sprzedaż papierosów w latach 2002–2017 spadła o połowę – z 83 mld do około 40 mld14 (ryc. 4). Ponieważ alkohol i tytoń są niezależnymi czynnikami ryzyka wystąpienia wielu przewlekłych chorób niezakaźnych, rozbieżne zmiany w ich konsumpcji mogą prowadzić do błędnego wnioskowania dotyczącego wielkości wpływu alkoholu na umieralność15,16,17,18. By uniknąć możliwych błędów, w analizie zastosowaliśmy wąską definicję przyczyn zgonów alkoholowych, a mianowicie zgony, które są w całości przypisane spożyciu alkoholu (100 proc. alcohol-attributable causes – AAC) (tab. 1).
Epidemia chorób odalkoholowych
W naszej publikacji w „The Lancet” opisaliśmy wzrost przedwczesnej umieralności mężczyzn w średnim wieku w latach 2000–200719. W kolejnych publikacjach podjęliśmy bardziej szczegółową analizę wskaźników szkód zdrowotnych spowodowanych przez alkohol.
Po 2002 r. obserwuje się gwałtowny wzrost biologicznych wskaźników szkód zdrowotnych spowodowanych przez alkohol w populacji polskiej. Rycina 3 pokazuje dramatyczny wzrost standaryzowanych współczynników umieralności AAC po 2002 r. W latach 2002–2017 w grupie wiekowej 45–64 lata współczynniki AAC wzrosły z 45 do 89/100 000 wśród mężczyzn i z 5 do 21/100 000 wśród kobiet. Udział zgonów z powodu AAC w umieralności ogółem w tym okresie wzrósł pięciokrotnie u kobiet i podwoił się u mężczyzn. Zaobserwowano szczególnie szybki wzrost umieralności spowodowanej alkoholową marskością wątroby (alcoholic liver cirrhosis – ALC), która w 2017 r. stanowiła u kobiet przyczynę 70 proc. wszystkich zgonów z powodu AAC. Bezwzględna liczba zgonów na ALC wzrosła ogółem (wszystkie grupy wiekowe) wśród kobiet dziesięciokrotnie, z ok. 120 w 2002 r. do 1271 w 2017 r.20
Ten rozwój sytuacji – epidemia chorób odalkoholowych – dramatycznie kontrastuje z trendami czasowymi zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych, raka płuca i innych nowotworów, które w tym samym okresie znacząco się zmniejszyły, m.in. dzięki spadającej konsumpcji papierosów w Polsce (ryc. 4, 5).
Z naszych badań wynika, że wzrostowi spożycia alkoholu towarzyszyło osłabienie polityki państwa wobec alkoholu w zakresie zdrowia publicznego. Na początku XXI wieku w praktyce porzucone zostały kluczowe założenia przyjętego w 1982 r. z inicjatywy Solidarności ustawodawstwa antyalkoholowego21,22. W 2001 r. reklama piwa powróciła do telewizji, a w 2002 r. akcyza na napoje spirytusowe została obniżona o 30 proc.23,24. W 2010 r. branża alkoholowa rozpoczęła stale trwającą kampanię marketingową prowadzącą do dramatycznego wzrostu sprzedaży małych butelek wódki, tzw. małpek25,26.
Polska musi wznowić wstrzymany na początku XXI wieku program nadzoru i kontroli alkoholowych szkód zdrowotnych. Powinien on obejmować antypromocyjną politykę cenową, zakaz reklamy alkoholu, środki mające na celu ograniczenie dostępności alkoholu, dobrze finansowane kampanie edukacyjne, ciągły i znaczący wzrost podatków na alkohol oraz system monitorowania zgonów związanych z alkoholem27. Biorąc pod uwagę, że kryzys związany z COVID-19 może jeszcze bardziej zaostrzyć szkodliwe skutki spożywania alkoholu28, najwyższy czas, aby polski rząd zabezpieczył interes publiczny i podjął natychmiastowe działania wobec epidemii zgonów alkoholowych w Polsce.
Wykaz wybranych publikacji wydanych w ostatnich latach przygotowanych przez zespół Instytutu – Europejskiego Obserwatorium Nierówności Zdrowotnych i zaproszonych ekspertów:
1. Zatoński W. Alcohol and health: what is good for the French may not be for the Russians. J. Epidemiol. Community Health 1998; 52: 766-767.
2. Bosetti C, Levi F, Lucchini F, Zatonski WA, Negri E, La Vecchia C. Worldwide mortality from cirrhosis: an update to 2002. J Hepatol 2007; 46(5): 827-839.
3. Rehm J, Sulkowska U, Mańczuk M, Boffetta P, Powles J, Popova S, Zatoński W. Alcohol accounts for a high proportion of premature mortality in central and eastern Europe. Int J Epidemiol 2007; 36(2): 458-467.
4. Popova S, Rehm J, Patra J, Zatonski W. Comparing alcohol consumption in central and eastern Europe to other European countries. Alcohol Alcohol 2007; 42(5): 465-473.
5. Zatoński W, Mańczuk M, Sulkowska U and the HEM project team. Closing the health gap in European Union. Cancer Epidemiology and Prevention Division: The Maria Skłodowska-Curie Memorial Cancer Center and Institute of Oncology, Warsaw 2008.
6. Bagnardi V1, Zatonski W, Scotti L, La Vecchia C, Corrao G. Does drinking pattern modify the effect of alcohol on the risk of coronary heart disease? Evidence from a meta-analysis. J Epidemiol Community Health. 2008; 62(7): 615-619.
7. Lachenmeier DW, Ganss S, Rychlak B, Rehm J, Sulkowska U, Skiba M, Zatonski W. Association between quality of cheap and unrecorded alcohol products and public health consequences in Poland. Alcohol Clin Exp Res 2009; 33(10): 1757-1769.
8. Zatoński WA, Sulkowska U, Mańczuk M, Rehm J, Boffetta P, Lowenfels AB, La Vecchia C. Liver cirrhosis mortality in Europe, with special attention to Central and Eastern Europe. Eur Addict Res 2010; 16(4): 193-201.
9. Rehm J, Zatoński W, Taylor B, Anderson P. Epidemiology and alcohol policy in Europe. Addiction 2011; 106 (Suppl 1): 11-19.
10. Przewoźniak K, Łobaszewski J, Wojtyła A, Bylina J, Mańczuk M, Zatoński WA. Alcohol drinking patterns and habits among a sample of PONS study subjects: preliminary assessment. Ann Agric Environ Med 2011; 18(2): 221-228.
11. Zatoński W, Sulkowska U, Zatoński M, Herbeć A, Muszyńska M. Alcohol taxation and premature mortality in Europe. Lancet 2015; 385: 1181.
12. Praud D, Rota M, Rehm J, Shield K, Zatoński W, Hashibe M, La Vecchia C, Boffetta P. Cancer incidence and mortality attributable to alcohol consumption. Int J Cancer 2016; 138(6): 1380-1387.
13. Zatoński M, Zatoński WA, Wojtyła A. Premature mortality: Europe’s persisting Iron Curtain? J Health Inequal 2016; 2(1): 3-6.
14. Zatoński WA, Zatoński M. Health in the Polish People’s Republic. J Health Inequal 2016; 2(1): 7-16.
15. Zatoński WA, Zatoński M. Democracy is healthier – health in Poland in the late 1980s and 1990s. J Health Inequal 2016; 2(1): 17-24.
16. Zatoński M, Herbeć A. Are mass media campaigns effective in reducing drinking and driving? Systematic review – an update. J Health Inequal 2016; 2(1): 52-60.
17. Stokłosa M, Drope J, Zatoński M, Zatoński WA. Towards improved public health: Affecting alcohol and tobacco affordability and consumption in Poland through taxation. J Health Inequal 2016; 2(2): 101-104.
18. Wojtyła C, Wojtyła A. Alcohol consumption by pregnant women in Poland. J Health Inequal 2017; 3(1): 51-57.
19. Młoźniak I, Zatoński M. On ageing, economization of health, and media ethics: how much is a month of life worth? J Health Inequal 2018; 4(1): 9-12.
20. Zatoński WA. One hundred years of health in Poland. J Health Inequal 2019; 5(1): 11-19.
21. Gaciong Z. Alcohol and the heart. J Health Inequal 2019; 5(1): 40.
22. Moskalewicz J. Evolution of alcohol policy in Poland during the transition period. J Health Inequal 2019; 5(1): 41.
23. Štelemėkas M. Alcohol, policy, and public health in Lithuania: what was done and what might the effects be? J Health Inequal 2019; 5(1): 44.
24. Zatoński WA, Młoźniak I, Zatoński M, Gruszczyński Ł. Small bottles – huge problem? A new phase of Poland’s ongoing alcohol epidemic. J Health Inequal 2019; 5(1): 86-88.
25. Zatoński WA. The alcohol crisis in Polish public health. J Health Inequal 2019; 5(2): 122-123.
26. Aarø LE, Zatoński WA, Zatoński M, Wojtyła A, and advisory board. Declaration from the World Conference on Family Health, Calisia, 2019. J Health Inequal 2019; 5(2): 129-136.
27. Silczuk A, Zatoński WA. Assessment of the current drinking pattern in Poland. A study among people hospitalised at the Institute of Psychiatry and Neurology in Warsaw. J Health Inequal 2020; 6(1): 7-10.
Tekst pochodzi z „Menedżera Zdrowia” 7-8/2020.
