iStock
O uzależnionych od alkoholu uczestniczących w terapiach
Redaktor: Krystian Lurka
Data: 06.07.2022
Źródło: Alkoholizm i Narkomania/Angelika Kleszczewska-Albińska i Magdalena Skudlarek
Publikujemy wyniki badania dotyczącego stylów radzenia sobie ze stresem i motywacji do uczestnictwa w terapii w grupie osób uzależnionych od alkoholu. Wynika z nich, że – między innymi – kobiety w większym stopniu niż mężczyźni deklarują zewnętrzną motywację do uczestniczenia w terapii oraz częściej angażują się w czynności zastępcze.
Artykuł Angeliki Kleszczewskiej-Albińskiej i Magdaleny Skudlarek z Instytutu Psychologii Uniwersytetu Opolskiego:
Uzależnienie od alkoholu prowadzi do podejmowania szkodliwych dla jednostki działań, kontynuowanych mimo szkód, jakie powodują1. Do głównych objawów uzależnienia należą: głód substancji, zespół abstynencyjny, zmiana tolerancji, upośledzona kontrola, przyjmowanie substancji pomimo wiedzy o szkodliwości tego zachowania oraz zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności2. W Polsce stale zwiększa się ilość spożywanego alkoholu i w coraz większym stopniu są to spirytusowe alkohole wysokoprocentowe. Z danych Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) wynika, że w 2019 r. przeciętny Polak wypijał 9,78 litra 100-proc. alkoholu rocznie. Ponad połowę (54,6 proc.) spożywanych napojów alkoholowych stanowiło piwo, a 37,8 proc. – wysokoprocentowe wyroby spirytusowe (oba trunki w przeliczeniu na 100-proc. alkohol)3.
Z badań „Konsumpcja alkoholu w Polsce” przeprowadzonych przez CBOS w 2019 r. wynika, że alkohol konsumują najczęściej badani w wieku 25–34 lata: dwie trzecie z nich (65 proc.) sięga po alkohol okazjonalnie, prawie co dziesiąta osoba (9 proc.) – często, a tylko 7 proc. stanowią abstynenci. Wśród kobiet najwyższy odsetek konsumentek alkoholu notuje się w grupie wiekowej 25–34 lata (93 proc.), a najniższy w grupie 65 lat i więcej (63 proc.). Natomiast mężczyźni stosunkowo najczęściej piją alkohol w wieku 45–54 lata (99 proc.), a najrzadziej, podobnie jak kobiety, w najstarszym wieku – powyżej 65. roku życia (83 proc.)4.
Zdaniem Mellibrudy5 mechanizmy uzależnienia powstają stopniowo, na skutek psychofarmakologicznego działania alkoholu, pogłębionego doświadczeniami inter- oraz intrapersonalnymi towarzyszącymi piciu. Zanim u jednostki rozwinie się mechanizm uzależnienia od substancji (tj. utrata kontroli nad dążeniem do kontaktu z substancją, kompulsywne jej poszukiwanie i pobieranie)6, przyczyny sięgania po alkohol bywają zróżnicowane. Wśród najczęściej wymienianych w popularnych źródłach znajdują się stres, zaburzenia emocjonalne, problemy rodzinne i zawodowe, niska samoocena. W literaturze naukowej można odnaleźć różnorodne pozycje zawierające opis będących przyczyną późniejszego uzależnienia motywów sięgania po alkohol, m.in. chęć ucieczki od rzeczywistości, ceremonialność, chęć zabawy, chęć dodania sobie odwagi, sposób na obniżenie napięcia i rozdrażnienia, sposób na zapomnienie o kłopotach7, 8. Do częstszego sięgania po alkohol przyczynia się także stale zmieniająca się dynamika życia człowieka. Wydłużeniu ulega czas niezbędny do realizacji zadań zawodowych, a skraca się czas przeznaczany na wypoczynek i relacje z innymi ludźmi. W efekcie narastają trudne do rozładowania napięcia i lęki9 i zmieniają się sposoby radzenia sobie z tymi problemami. Sięganie po alkohol jest jednym z wielu sposobów wykorzystywanych do radzenia sobie z wymienionymi trudnościami1.
Uzależnienie od alkoholu to problem społeczny10. Podkreśla się, że przyczyn jego powstania jest wiele i są one bardzo zindywidualizowane5. W literaturze opisuje się je w podziale na czynniki medyczne, genetyczne, psychologiczne, socjologiczne i pedagogiczne. Do kompleksowych modeli uwzględniających różnorodne czynniki i etiologię uzależnienia od alkoholu można zaliczyć biopsychospołeczny model Mellibrudy5, 11. Zgodnie z tym ujęciem aktywizację mechanizmów psychologicznych kierujących uzależnieniem powodują czynniki wewnętrzne (np. choroby somatyczne i psychiczne, uszkodzenie organizmu, niedobór praktycznych umiejętności życiowych, destrukcyjna orientacja życiowa) i/lub czynniki zewnętrzne (m.in. stres, upośledzenie relacji społecznych, negatywne konsekwencje społeczne picia). Mechanizmy uzależnienia prowadzą do:
1) nałogowego regulowania emocji, gdzie alkohol postrzegany jest jako główne źródło przyjemności i narzędzie do usuwania przykrości,
2) iluzji i zaprzeczeń, w efekcie czego jednostka nie dopuszcza do świadomości treści wskazujących na fakt uzależnienia i wynikających z tego faktu strat, oraz
3) rozpraszania „ja”, przejawiającego się w poczuciu wolności i siły po spożyciu alkoholu i poczuciu bezsilności, winy i załamania po wytrzeźwieniu, co jest źródłem zachwiania poczucia tożsamości oraz uszkodzenia struktury „ja”.
Mechanizmy te stanowią system kontrolujący działanie osoby uzależnionej – powodują silne pragnienie alkoholu i utratę kontroli nad piciem5, 11.
Pośród czynników opisywanych jako motywujące do leczenia można odnaleźć uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne. Do czynników zewnętrznych można zaliczyć m.in. zobowiązanie do leczenia (np. nakaz sądowy, ostatnie stadium choroby alkoholowej), środki nacisku ze strony najbliższych (np. groźba utraty kontaktu z dziećmi, utraty rodziny) czy przymus ze strony pracodawcy (np. groźba utraty pracy). Z kolei motywatory wewnętrzne to m.in. poczucie winy („kac moralny”), złe samopoczucie, obawa o własne zdrowie i życie, przekonanie o doznanych stratach12–14.
Badacze zajmujący się problematyką uzależnienia od alkoholu podkreślają wagę motywacji, ale w różnych modelach terapii rola tego czynnika rozumiana jest inaczej15. Podobnie bardzo istotna rola stresu i sposobów radzenia sobie z nim w kontekście analizy rozwoju uzależnienia od alkoholu i mechanizmu uzależnienia jest pojmowana i opisywana na różne sposoby w odmiennych modelach teoretycznych.
Motywacja do podjęcia terapii u osób uzależnionych od alkoholu
Motywacja jest uznawana za jeden z najważniejszych czynników wpływających na chęć podejmowania terapii i wprowadzania zmian w życiu15, 16. Czynnik motywacyjny uwzględniany jest w różnorodnych modelach terapii uzależnienia6. Dla przykładu wśród stosunkowo popularnych modeli opisujących mechanizm powstawania uzależnienia i jednocześnie uwzględniających szeroko rozumiane mechanizmy motywacyjne można odnaleźć teorie bazujące na systemach wzmocnień negatywnych17, zaburzeniach kontroli oraz występowaniu zachowań impulsywnych i kompulsywnych18, teorie odwołujące się do powstawania nawyków bodziec–reakcja19, teorie uwzględniające mechanizmy uczenia się20 czy mechanizm upośledzonego zaspokajania popędu211. Każda z tych teorii uwzględnia opis problemów związanych z zaburzeniem procesów motywacyjno- popędowych. Jak podkreśla Kostowski6, istnieje prawdopodobieństwo, że mechanizm uzależnienia jest w swoim działaniu podobny do występujących naturalnie mechanizmów nagród i wzmocnień.
Czynnik motywacyjny, opisywany jako element istotny z perspektywy zaangażowania w proces terapeutyczny oraz abstynencji22, 23, bywa rozpatrywany jako zasób wspomagający zmianę24 czy warunek efektywnej terapii1. Opisując procesy motywacyjne w obszarze problematyki uzależnień, autorzy dokonują ważnego rozróżnienia między motywacją do zmian zachowań problemowych (takich jak nadużywanie alkoholu) a motywacją do udziału w terapii25. Niejednokrotnie udział w terapii jest bowiem efektem nacisku ze strony innych osób, a zatem ma charakter zewnętrzny. Brak motywacji wewnętrznej skutkuje z kolei brakiem gotowości i chęci do wprowadzenia zmian w obszarze zachowań problemowych związanych z piciem. Wydaje się zatem, że w celu uzyskania sukcesu w pracy terapeutycznej niezwykle istotny jest wysoki poziom motywacji wewnętrznej.
Jak wskazują badania, terapię kończy z sukcesem (rozumianym jako zaprzestanie używania alkoholu i brak nawrotów) nieco ponad połowa osób uzależnionych26. Wśród predyktorów sukcesu wymienia się m.in. płeć (kobiety kończą rozpoczętą terapię częściej niż mężczyźni), zaangażowanie w związek (osoby w związkach są bardziej zmotywowane do ukończenia terapii niż osoby samotne), posiadanie potomstwa (rodzice są bardziej zmotywowani do terapii niż osoby bezdzietne), zatrudnienie i wyższy poziom wykształcenia26, 27. Co istotne, autorzy opracowań dotyczących terapii uzależnień podkreślają, że zaangażowanie w terapię bardzo często jest związane z próbą uniknięcia działania czynników awersyjnych, związanych np. z możliwością utraty rodziny, pracy czy oskarżeniem i procesem sądowym27, 28. Z kolei czynniki zmniejszające szanse na ukończenie całego programu terapeutycznego i uniknięcie nawrotów to np. młody wiek, problemy z prawem i wcześniejsze problemy z ukończeniem terapii uzależnień29–31.
Zachowania związane z piciem są zróżnicowane ze względu na płeć osoby uzależnionej32, warto zatem poddać bardziej szczegółowej analizie czynniki wpływające na skuteczność leczenia odwykowego w grupie kobiet i mężczyzn. Z badań Chodkiewicza32 wynika, że w grupie mężczyzn większe szanse na ukończenie terapii uzależnień mają te osoby, które cechuje wysokie poczucie własnej wartości, zadaniowe podejście do radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, niski wskaźnik zaprzeczania doświadczanym problemom, niższe natężenie lęku i subiektywnie odczuwanego stresu. Z kolei w grupie kobiet ukończenie terapii uzależnień jest wysoce prawdopodobne u osób aktywnie radzących sobie ze stresem, poszukujących informacji dotyczących doświadczanych problemów i optymistycznie traktujących zaistniałe okoliczności. W grupie kobiet korzystne jest także zintensyfikowanie praktyk religijnych i zaakceptowanie problemu poparte wyrażeniem własnych emocji. Innymi słowy, w grupie mężczyzn zakończeniu terapii uzależnień sprzyja nastawienie zadaniowe, podczas gdy w grupie kobiet bardziej istotne okazują się czynniki związane z emocjami.
Alkohol a stres i radzenie sobie ze stresem
Potocznie wskazywana zależność między ostrym lub przewlekłym stresem a motywacją do zwiększonego spożycia alkoholu została potwierdzona w badaniach empirycznych33. Wskazuje się, że ludzie sięgają po alkohol w celu pozbycia się nieprzyjemnych odczuć i wywołania pozytywnej reakcji emocjonalnej34. W perspektywie krótkoterminowej używanie alkoholu jako sposobu radzenia sobie ze stresem może być postrzegane jako skuteczne, w perspektywie długoterminowej okazuje się jednak strategią nieadaptacyjną35. Autorzy wskazują, że alkohol jako strategia radzenia sobie ze stresem bywa wykorzystywany tylko w sytuacjach, w których jednostce brakuje adaptacyjnych i efektywnych strategii radzenia sobie36, 37. Innymi słowy, sięganie po alkohol jest formą unikowej, nieadaptacyjnej strategii radzenia sobie z negatywnymi emocjami38–42.
Warto w tym miejscu podkreślić, że analiza wyników prowadzonych dotychczas badań dotyczących zależności między alkoholem i stresem prowadzi do wniosku, iż zależności te są niezwykle skomplikowane. Dla przykładu w opracowaniach z lat 70. zwracano uwagę na przeciwlękowe, obniżające niepokój działanie alkoholu43, 44. W późniejszych pracach wniosek ten został uszczegółowiony. Wykazano, że obniżenie napięcia u osób spożywających alkohol możliwe jest jedynie wtedy, gdy mają one pozytywne oczekiwania co do uspokajającej funkcji alkoholu45. Kolejne lata badań umożliwiły dookreślenie problemu. Podkreślono, że analiza zależności między spożywaniem alkoholu i stresem powinna uwzględniać także rodzaje stresorów, cechy indywidualne i płeć46. Jak wskazali Cooper i wsp.47, kobiety prawdopodobnie częściej niż mężczyźni internalizują skutki odczuwanego stresu, podczas gdy mężczyźni częściej niż kobiety je eksternalizują. Tym samym należałoby oczekiwać, że w trudnych (tj. stresujących) dla siebie sytuacjach mężczyźni częściej niż kobiety będą sięgali po alkohol. Z innych badań wynika, że kobiety są bardziej od mężczyzn podatne na stres, ale stosują inne niż mężczyźni strategie radzenia sobie, przez co są mniej skłonne do nadużywania alkoholu48. Zdaniem autorów u kobiet częściej, w porównaniu z mężczyznami, obserwuje się wykorzystywanie strategii skoncentrowanych na emocjach, tj. poszukiwania wsparcia społecznego i rozmów z partnerem29. Natomiast w grupie mężczyzn częstsze niż w grupie kobiet jest wykorzystywanie strategii skoncentrowanych na problemie i używanie alkoholu jako sposobu radzenia sobie z negatywnymi emocjami49.
Przeprowadzone badania zależności między spożywaniem alkoholu a stresem nie pozwalają na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. Dzieje się tak m.in. ze względu na duże zróżnicowanie narzędzi badawczych i metodologii stosowanej w opisywanych analizach. Korzystając z miar umożliwiających dokonanie oceny zdarzeń stresujących, wykazano, że konsumpcja alkoholu jest powiązana z liczbą stresorów doświadczanych w życiu. W jednym z badań udowodniono, że większe ilości alkoholu spożywają osoby deklarujące przeżycie większej liczby zdarzeń stresujących50. Co ciekawe, wniosek z innego badania okazał się odwrotny – większa częstotliwość spożywania alkoholu powiązana była z mniejszą liczbą doświadczonych w ciągu życia stresorów51. Wiele spośród przeprowadzonych badań wskazuje na zależności (zarówno pozytywne, jak i negatywne) między stresem a spożywaniem alkoholu w grupach kobiet i mężczyzn48. Zaobserwowano na przykład, że rodzaj doświadczanego stresora moderował zależność między konsumpcją alkoholu a liczbą doświadczanych w życiu zdarzeń stresujących. W przypadku mężczyzn spożycie alkoholu było pozytywnie skorelowane z doświadczeniem rozwodu, rozpadu związku, problemów finansowych, bycia ofiarą przestępstwa i kumulowania się innych zdarzeń życiowych. Z kolei w grupie kobiet odnotowano negatywną korelację między nadużywaniem alkoholu a zmierzeniem się ze śmiercią przyjaciela52. Analizy zależności między spożywaniem alkoholu a stresorami powiązanymi ze zdrowiem pokazują spadek spożycia alkoholu u osób doświadczających tej kategorii zdarzeń stresujących53. Wśród stresorów powiązanych ze sferą zawodową trudności finansowe prowadziły do nadmiernego spożycia alkoholu w grupie mężczyzn51, a poczucie nadmiernych wymagań stawianych w pracy prowadziło do wzrostu spożycia alkoholu w grupie kobiet54.
Podsumowując, przeprowadzone dotychczas badania pozwalają zaobserwować zarówno pozytywne, jak i negatywne zależności między spożywaniem alkoholu a szeroko pojmowanym stresem. Jak się okazuje, zależności te pozostają odmienne dla grupy kobiet i mężczyzn. Badacze zanotowali w przypadku mężczyzn bardziej istotne statystycznie i bardziej złożone niż w grupie kobiet wzorce współwystępowania obu zmiennych (tj. spożycia alkoholu i stresu). Wydaje się zatem, że dalsze badania uwzględniające udział przedstawicieli obu płci są niezbędne.
Materiał i metody
Przeprowadzone badanie miało na celu analizę różnic między uzależnionymi od alkoholu kobietami i mężczyznami pod względem poziomu motywacji do uczestniczenia w terapii uzależnień oraz częstości wykorzystywania różnych stylów radzenia sobie ze stresem, a także zweryfikowanie zależności między długością leczenia a częstością używania poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem.
Sprawdzono, czy:
1) między kobietami i mężczyznami występują istotne statystycznie różnice w zakresie natężenia poziomu motywacji do poddania się terapii uzależnień,
2) występują istotne statystycznie różnice pod względem poziomu poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem w grupie kobiet i mężczyzn uczestniczących w terapii uzależnień,
3) występuje istotna zależność między długością leczenia a poziomem poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem.
Założono, że:
1) kobiety będą bardziej zmotywowane zewnętrznie do podjęcia terapii uzależnień, a mężczyźni będą cechowali się większą motywacją wewnętrzną,
2) w grupie kobiet zaangażowanych w terapię uzależnień częściej będzie występował styl radzenia sobie oparty na emocjach, a w grupie mężczyzn styl skoncentrowany na zadaniu,
3) wraz ze wzrostem długości uczestnictwa w terapii uzależnień w obu grupach będzie wzrastała częstotliwość wykorzystywania stylu skoncentrowanego na zadaniu.
W celu weryfikacji powyższych założeń przeprowadzono badanie w dwóch ośrodkach leczenia odwykowego zlokalizowanych na Górnym Śląsku. W badaniu wzięło udział 90 osób (w tym 33 kobiety – 36,67 proc., i 57 mężczyzn – 63,33 proc.), które wyraziły świadomą zgodę na udział w projekcie. Wszyscy badani to osoby uzależnione od alkoholu. Przedział wiekowy wynosił od 22 do 70 lat (M = 43,70, SD = 11,26), średnia długość uczęszczania na terapię uzależnień – M = 7,97 miesiąca, SD = 5,76. Dokładną charakterystykę społeczno-demograficzną badanych zamieszczono w tabeli I.
Po uzyskaniu zgody dyrektorów ośrodków leczenia uzależnień i dyżurujących psychologów, do udziału w projekcie zaproszono uczestników podczas spotkań społeczności. W trakcie spotkania poinformowano potencjalnych uczestników badania o jego celu, anonimowym charakterze i czasochłonności. Po udzieleniu wszystkich koniecznych informacji i zakończeniu spotkania społeczności chętnym rozdano zestawy testów złożone z metryczki (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, stan cywilny, wykształcenie i długość uczęszczania na terapię uzależnień) oraz dwóch kwestionariuszy standaryzowanych: Kwestionariusza Motywacji do Leczenia (K-M) Wysokińskiej-Gąsior i Matuszewskiego55 oraz Kwestionariusza Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (Coping Inventory for Stressful Situations – CISS) Endlera i Parkera56 w polskiej adaptacji Strelaua, Jaworowskiej, Wrześniewskiego i Szczepaniaka57. Wszyscy uczestnicy badania zostali poinformowani, w jaki sposób należy wypełnić kwestionariusze. Wypełnienie całego zestawu testów zajmowało respondentom średnio 20 minut. Badanie miało charakter indywidualny.
Narzędzia badawcze
Kwestionariusz Motywacji do Leczenia Wysokińskiej-Gąsior i Matuszewskiego. Narzędzie składa się z 36 twierdzeń, do których respondenci ustosunkowują się na sześciostopniowej skali Likerta (1 – zdecydowanie nieprawdziwe, 6 – zadecydowanie prawdziwe).
Inwentarz pozwala oszacować natężenie czterech niezależnych rodzajów motywacji do leczenia:
1) aktywność – nastawienie na działanie, potrzeba uczenia się nowych zachowań i rozwoju,
2) krzywda – bierne oczekiwanie na pomoc z zewnątrz,
3) bezradność – nieumiejętność radzenia sobie w kryzysowych sytuacjach,
4) zagrożenie – poczucie zagrożenia dolegliwościami i chorobą.
Kwestionariusz Motywacji do Leczenia charakteryzuje się zadowalającymi właściwościami psychometrycznymi. Współczynniki α Cronbacha dla poszczególnych wymiarów mieszczą się w zakresie od 0,87 do 0,9255.
Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS) Endlera i Parkera w polskiej adaptacji Strelaua, Jaworowskiej, Wrześniewskiego i Szczepaniaka składa się z 48 stwierdzeń, do których badani ustosunkowują się na pięciostopniowej skali Likerta (1 – nigdy, 5 – bardzo często).
Kwestionariusz umożliwia zidentyfikowanie trzech stylów radzenia sobie ze stresem:
1) stylu skoncentrowanego na zadaniu – skłonności do podejmowania konkretnych działań nastawionych na rozwiązanie problemu,
2) stylu skoncentrowanego na emocjach – skłonności do redukowania napięcia emocjonalnego,
3) stylu skoncentrowanego na unikaniu przez a) angażowanie się w czynności zastępcze lub b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich.
Współczynniki rzetelności α Cronbacha dla narzędzia są zadowalające i mieszczą się w zakresie od 0,78 do 0,9057.
Wyniki
W pierwszym kroku wykonano analizę statystyk opisowych, z uwzględnieniem podziału na płeć. Szczegółowe rezultaty przedstawiono w tabeli II.
Zaobserwowano, że uczestniczki przeprowadzonego badania charakteryzowały się przeciętnym nastawieniem na działanie, umiarkowaną biernością, niskim poziomem bezradności i poczucia zagrożenia chorobami. Badane kobiety uzyskały umiarkowane wyniki dla stylu radzenia sobie ze stresem skoncentrowanego na zadaniu, wysokie wyniki dla stylu skoncentrowanego na emocjach oraz na unikaniu. Z kolei mężczyźni biorący udział w badaniu charakteryzowali się umiarkowanym nastawieniem na działanie, niską tendencją do biernego oczekiwania na pomoc i niskim poczuciem zagrożenia chorobami. Respondenci z tej grupy byli w umiarkowanym stopniu nastawieni na działania skoncentrowane na rozwiązywaniu problemów i na koncentrację na własnych emocjach. W dużym stopniu byli skoncentrowani na unikaniu radzenia sobie w sytuacjach stresowych.
Motywacja do leczenia a płeć
W wyniku przeprowadzonych analiz dowiedziono, że średni poziom poczucia krzywdy w grupie kobiet (M = 48,76, SD = 5,19) jest istotnie wyższy niż średni poziom poczucia krzywdy w grupie mężczyzn (M = 42,53, SD = 9,03): F(1,88) = 13,17, p <0,001. Zaobserwowano też istotne zróżnicowanie w zakresie średniego poziomu poczucia bezradności w grupie kobiet (M = 34,09, SD = 6,30) i mężczyzn (M = 31,00, SD = 6,89): F(1,88) = 4,48, p <0,05, oraz istotne na poziomie tendencji statystycznej zróżnicowanie w zakresie aktywności między kobietami (M = 66,42, SD = 7,81) i mężczyznami (M = 63,25, SD = 9,28): F(1,88) = 2,74, p = 0,1.
Style radzenia sobie ze stresem a płeć
Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że istnieje istotna statystycznie różnica w średnim poziomie natężenia stylu skoncentrowanego na emocjach w grupie kobiet (M = 59,21, SD = 9,59) i mężczyzn (M = 44,47, SD=10,96): F(1,88) = 41,30, p <0,001. Istotnie statystycznie różni się także średni poziom natężenia poszukiwania kontaktów towarzyskich w grupie kobiet (M = 15,18, SD = 3,72) i mężczyzn (M = 17,32, SD = 3,46): F(1,88) = 7,52, p <0,01, oraz na poziomie tendencji statystycznej angażowanie się w czynności zastępcze: F(1,88) = 3,14, p = 0,08, odpowiednio: dla kobiet – M = 40,06, SD = 4,60, i mężczyzn – M = 38,33, SD = 4,37.
Długość leczenia a style radzenia sobie ze stresem
Sprawdzono, czy występuje zależność między długością leczenia a częstotliwością stosowania poszczególnych strategii radzenia sobie ze stresem. Wyniki przeprowadzonej analizy okazały się nieistotne statystycznie, co oznacza, że w badanej grupie respondentów (zarówno w całej grupie, jak i w podziale na płeć) nie odnotowano zależności między tymi dwiema zmiennymi.
Style radzenia sobie ze stresem a motywacja do leczenia
Sprawdzono, czy występuje zależność między częstotliwością stosowania poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem a deklarowaną motywacją do leczenia. Wyniki analizy okazały się nieistotne statystycznie, co oznacza, że w badanej grupie respondentów (zarówno w całej grupie, jak i w podziale na płeć) nie odnotowano zależności między tymi dwiema zmiennymi.
Omówienie
Wyniki kobiet i mężczyzn, którzy brali udział w przeprowadzonym badaniu, układają się w nieco inne wzorce. Respondentki uzyskały wysokie rezultaty na skali krzywdy i bezradności. Na podstawie tych danych można przypuszczać, że kobiety uczestniczące w badaniu w sposób bierny oczekują na pomoc z zewnątrz i są przekonane, że nie potrafią poradzić sobie z doświadczanymi problemami. Wynik ten wydaje się spójny z danymi przytoczonymi przez Chodkiewicza32. Pośrednio można go również odnieść do rezultatów zawartych w pracy Noel i Lismana58, którzy podkreślali, że w grupie kobiet nadużywających alkoholu obserwuje się podwyższony poziom objawów depresyjnych. Można przypuszczać, że to właśnie wysokie natężenie depresji prowadzi do poczucia beznadziejności i zmniejsza wiarę we własne siły oraz możliwość poradzenia sobie z trudnościami. Wysokie natężenie charakterystycznych dla depresji negatywnych przekonań na temat siebie, świata i przyszłości59, 60 może w efekcie obniżać natężenie motywacji wewnętrznej do podejmowania terapii. Być może kobiety uczestniczące w badaniu, czując, że nie mają kontroli nad zdarzeniami we własnym życiu, podejmowały próby radzenia sobie z trudnościami, sięgając po alkohol. Ich problemy pozostawały nierozwiązane, a one same z jednej strony pogłębiały uzależnienie, a z drugiej – zwiększały poczucie braku kontroli nad własnym życiem. W rezultacie odczuwały bezradność również w sprawie podjęcia decyzji o leczeniu odwykowym. To założenie warto poddać empirycznej weryfikacji w kolejnych badaniach empirycznych.
Z perspektywy opisanych wyżej wyników nieco zaskakujący i pozornie sprzeczny z przypuszczeniami odnoszącymi się do wysokiego natężenia poczucia bezradności wydaje się rezultat wskazujący na wyższe natężenie poziomu aktywności w grupie kobiet w porównaniu z grupą mężczyzn. Ten wynik można analizować w odniesieniu do potencjalnych awersyjnych czynników, z jakimi mogą w codziennym życiu stykać się kobiety uzależnione od alkoholu32. Możliwe, że uczestniczki terapii obawiają się rozpadu związków, w których obecnie się znajdują (z danych wynika, że 42,4 proc. z nich jest obecnie w związkach). Mimo towarzyszącego im poczucia beznadziejności i bezsensu czują jednak potrzebę uczenia się nowych zachowań, zgodnie z zasadą „jeśli nie podejmę teraz wysiłku, mogę wszystko stracić”. Przypuszczenie to wymaga dalszej empirycznej weryfikacji. Otrzymany układ wyników może być także związany z wysokim zapotrzebowaniem na aprobatę społeczną w grupie kobiet. Możliwe, że chcąc zaprezentować się w lepszym świetle, deklarowały wyższy niż rzeczywisty poziom aktywności skierowanej na uczenie się nowych umiejętności. Weryfikacja tego przypuszczenia wymaga jednak dalszych badań.
Spójne z danymi zawartymi w literaturze29 pozostają wyniki świadczące o częstszym w grupie kobiet, w porównaniu z grupą mężczyzn, stosowaniu strategii radzenia sobie ze stresem skoncentrowanej na emocjach i angażowaniu się w czynności zastępcze. Z kolei w grupie mężczyzn częstsze niż w grupie kobiet jest angażowanie się w poszukiwanie kontaktów towarzyskich32. Dane te są zgodne z założeniem, że wzorce radzenia sobie ze stresem charakterystyczne dla grupy kobiet i mężczyzn pozostają odmienne59–61. Stanowi to dodatkowy argument na rzecz włączania w badania dotyczące uzależnień zarówno kobiet, jak i mężczyzn.
Brak zależności między stylami radzenia sobie ze stresem a długością terapii może być spowodowany wieloma czynnikami, które wymagają dalszych analiz. W przeprowadzonym badaniu nie kontrolowano metod pracy nastawionych na zmianę stylu radzenia sobie ze stresem, z których korzystano w ośrodkach leczenia uzależnień. Brakuje danych na temat wyjściowej częstości używania poszczególnych strategii radzenia sobie ze stresem charakterystycznych dla uczestników przeprowadzonego badania. Inną zmienną zakłócającą uzyskane wyniki może być natężenie objawów depresyjnych, które nie było kontrolowane, a również może upośledzać sposób radzenia sobie ze stresem. Dane epidemiologiczne dotyczące zależności między stresem, sposobami radzenia sobie oraz nadużywaniem alkoholu pozostają niejednoznaczne62, podobnie jak dane dotyczące zmian zachodzących w stylach radzenia sobie ze stresem w rezultacie terapii63. Dodatkowo warto wspomnieć, że style radzenia sobie ze stresem stanowią względnie stałe dyspozycje osobowościowe, których zmiana jest stosunkowo trudna do przeprowadzenia64. Niezbędne są zatem kolejne badania uwzględniające tę zmienną i jej szczegółową analizę empiryczną.
Ograniczenia badania. Przeprowadzone badanie obarczone jest kilkoma ograniczeniami, na które warto zwrócić uwagę w kolejnych analizach. W opisanym tu badaniu nie zgromadzono informacji dotyczących funkcjonowania respondentów przed podjęciem terapii. Zabrakło też danych na temat wcześniejszych doświadczeń z terapią, konsekwencji nałogu itp. Wydaje się, że te informacje mogłyby w sposób szczególny dopełnić interpretację otrzymanych wyników. Istotne jest zatem zadbanie, by w kolejnych badaniach dane te zostały zgromadzone. W projekcie udział wzięły nierównoliczne grupy kobiet i mężczyzn. W kolejnych badaniach warto sprawdzić, czy oznacza to, że przedstawiciele obu płci w różny sposób radzą sobie ze swoimi problemami, czy trafiają do ośrodków leczenia uzależnień na innych etapach zmagania się z problemem alkoholowym. W przeprowadzonym badaniu nie gromadzono danych na temat powodów, dla których respondenci podjęli leczenie, co może być istotne podczas udzielania odpowiedzi na powyższe pytanie. W grupie uczestników badania nie dokonano pomiaru natężenia objawów lękowych i depresyjnych. Jak zaś wynika z przeglądu literatury są to zmienne istotne z perspektywy podejmowania decyzji o leczeniu oraz jego przebiegu65–68. Dodatkową zmienną, którą warto uwzględnić w przyszłych badaniach, jest natężenie aprobaty społecznej. Zważywszy na deklaratywny charakter zbieranych za pomocą kwestionariuszy danych, warto uwzględnić tę zmienną. Dzięki oszacowaniu poziomu natężenia potrzeby aprobaty społecznej możliwe stanie się dokonywanie bardziej obiektywnych ocen wyników pozostałych narzędzi wypełnianych przez badanych69–71.
Wnioski
W rezultacie przeprowadzonego badania zaobserwowano, że w grupie osób uzależnionych od alkoholu i realizujących program terapii w ośrodku leczenia uzależnień:
1) kobiety w wyższym, w porównaniu z mężczyznami, stopniu deklarują zewnętrzną motywację do uczestniczenia w terapii,
2) po zaangażowaniu się w terapię kobiety przejawiają wyższą, w porównaniu z mężczyznami, potrzebę uczenia się nowych zachowań i podejmowania działań mających na celu własny rozwój,
3) kobiety częściej niż mężczyźni stosują styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na emocjach,
4) kobiety częściej niż mężczyźni angażują się w czynności zastępcze,
5) mężczyźni częściej niż kobiety poszukują kontaktów towarzyskich.
Wydaje się, że w programie terapii warto uwzględnić zróżnicowanie czynników motywacyjnych oraz położyć większy nacisk na wykorzystanie czynników zewnętrznych w pracy z kobietami i czynników wewnętrznych w pracy z mężczyznami. Podczas terapii dobrze byłoby w pracy z kobietami kłaść szczególny nacisk na rozwijanie umiejętności potrzebnych do identyfikowania, akceptowania i radzenia sobie z trudnymi emocjami oraz zwracać uwagę na aktywności podejmowane przez kobiety w trudnych dla nich sytuacjach. Z kolei w grupie mężczyzn istotne byłoby zwrócenie uwagi na kontakty towarzyskie, które podejmują, i położenie nacisku na rozwijanie umiejętności niezbędnych do poszukiwania adaptacyjnych relacji towarzyskich.
Piśmiennictwo:
1. Mellibruda J, Sobolewska-Mellibruda Z. Integracyjna psychoterapia uzależnień: teoria i praktyka. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo Psychologiczne; 2006.
2. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków–Warszawa: UWM „Vesalius” IPiN; 2000.
3. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA). Dane statystyczne dotyczące spożywanego w Polsce alkoholu. https://www.parpa.pl/index.php/badania-i-informacje-statystyczne/statystyki (Accessed: 19.03.2020).
4. CBOS Komunikat z badań: Konsumpcja alkoholu w Polsce. Grudzień 2019. https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2019/K_151_19.PDF (Accessed: 24.05.2020).
5. Mellibruda J. Psycho-bio-społeczna koncepcja uzależnienia od alkoholu. Alkohol Narkom 1997; 3: 277-307.
6. Kostowski W. Podstawowe mechanizmy i teorie uzależnień. Alkohol Narkom 2006; 19 (2): 139-68.
7. Savic M, Room R, Mugavin J, Pennay A, Livingston M. Defining “drinking culture”: a critical review of its meaning and connotation in social research on alcohol problems. Drug Educ Prev Polic 2016; 23: 270-82.
8. Woronowicz TB. Alkoholizm jest chorobą. Warszawa: Wydawnictwo PARPA; 1998.
9. Bauman Z. Ponowoczesność jako źródło cierpień. Warszawa: Wydawnictwo Sic!; 2013.
10. Zdybek P, Derbis R. Poczucie jakości życia i samoocena pacjentów w trakcie terapii uzależnienia od alkoholu. Psych J 2018; 24: 595-606.
11. Melibruda J. Psychologiczna koncepcja mechanizmów uzależnienia. Terapia uzależnienia i współ-uzależnienia. http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/50-artykuly/675-psychologiczna-koncepcja-mechanizmow-uzaleznienia.html (Accessed: 24.05.2020).
12. Klimkiewicz A, Serafin P, Wojnar M. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych u osób uzależnionych od alkoholu. Psychiatry 2011; 8: 7-17.
13. Jedynak M. Alkoholizm jako zjawisko patologiczne i społecznie destruktywne. In: Pstrąg D (ed.). Uzależnienia oraz związane z nimi zagrożenia społeczne. Rzeszów: Wydawnictwo UR; 2014.
14. Woronowicz TB. Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia. Warszawa: Media Rodzina & PARPAMEDIA; 2009.
15. Chodkiewicz J. Motywacja do leczenia i utrzymywania abstynencji a ukończenie terapii przez mężczyzn uzależnionych od alkoholu. Alkohol Narkom 2013; 26 (2): 119-36.
16. Cooper ML. Efektywność psychoterapii i poradnictwa psychologicznego. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP; 2010.
17. Baker T, Piper M, McCarthy DE, Majeskie R, Fiore MC. Addiction motivation reformulated: an affective processing model of negative reinforcement. Psychol Rev 2004; 111: 33-51.
18. Koob GF. Alcoholism: allostasis and beyond. Alcohol Clin Exp Res 2003; 27: 232-43.
19. Everitt BJ, Dickinson A, Robbins TW. The neuropsychological basis of addictive behaviour. Brain Res Rev 2001; 36: 129-38.
20. Di Chiara G. A motivational learning hypothesis of the role of dopamine in compulsive drug use. J Psychopharm 1998; 12: 54-67.
21. Solomon RL. The opponent-process theory of acquired motivation: the costs of pleasure and the benefits of pain. Am Psychol 1980; 35: 691-712.
22. Simpson DD. Modeling treatment process and outcomes. Addiction 2001; 6: 207-11.
23. Laudet AB, Stanick V, Sands B. What could the program have done differently? A qualitative examination of reasons for leaving outpatient treatment. J Subst Abuse Treat 2009; 37: 182-90.
24. Groshkova T. Motivation in substance misuse treatment. Addiction Res Theory 2010; 18: 494-510.
25. DiClemente CC, Bellino LE, Neavins TM. Motivation for change and alcoholism treatment. Alcohol Res Health 1999; 23: 86-92.
26. Chodkiewicz J. Zapobieganie nawrotom w chorobie alkoholowej – przegląd piśmiennictwa. Psychiatry 2006; 3: 105-11.
27. Wojnar M, Ślufarska A, Klimkiewicz A. Nawroty w uzależnieniu od alkoholu. Część 3: Społeczno-demograficzne i psychologiczne czynniki ryzyka. Alkohol Narkom 2007; 20 (1): 81-102.
28. Woydyłło E. O nawrotach choroby (z różnych perspektyw). Ter Uzależ Współuzależ 2007; 69-73.
29. Chaplin TM, Hong K, Bergquist K, Sinha R. Gender differences in response to emotional stress: an assessment across subjective, behavioral, and physiological domains and relations to alcohol craving. Alcohol Clin Exp Res 2008; 32: 1242-50.
30. Chodkiewicz J. Głód alkoholu – konceptualizacja, wybrane modele i metody pomiaru. Alcohol Drug Addict 2014; 27: 265-72.
31. Koroś E, Bieńkowski P, Kostowski W. Od motywacji do „nagrody”: eksperymentalne modele „głodu” i nawrotów picia alkoholu etylowego. Alkohol Narkom 2001; 1: 25-38.
32. Chodkiewicz J. Predyktory ukończenia terapii mężczyzn i kobiet uzależnionych od alkoholu. Post Psychiatr Neurol 2005; 14: 39-45.
33. Sudraba V, Millere A, Deklava L, Millere E, Zumente Z, Circenisa K, et al. Stress coping strategies of drug and alcohol addicted patients in Latvia. Proc Soc Beh Scienc 2015; 205: 632-6.
34. Wills TA, Shiffman S. Coping and substance use: a conceptual framework. In: Shiffman S, Wills TA (eds.). Coping and substance use. Orlando: Academic Press; 1985, p. 3-24.
35. Kassel JD, Bornovalova M, Mehta N. Generalized expectancies for negative mood regulation predict change in anxiety and depression among college students. Behav Res Therapy 2006; 45: 939-50.
36. Wagner EF, Myers MG, McIninch J. Stress-coping and temptation-coping as predictors of adolescent substance use. Addict Behav 1999; 24: 769-79.
37. Hasking P, Hasking M, Lyvers CC. The relationship between coping strategies, alcohol expectancies, drinking motives and drinking behaviour. Addict Behav 2011; 36: 479-87.
38. Britton PC. The relation of coping strategies to alcohol consumption and alcohol-related consequences in a college sample. Addict Res Theory 2004; 12: 103-14.
39. Evans DM, Dunn NJ. Alcohol expectancies, coping responses and self-efficacy judgments: a replication and extension of Copper et al.’s 1988 study in a college sample.J Stud Alcohol 1995; 56: 186-93.
40. Karwacki SB, Bradley JR. Coping, drinking motives, goal attainment expectancies and family models in relation to alcohol use among college students. J Drug Educ 1996; 26: 243-55.
41. Rafnsson FD, Jonsson FH, Windle M. Coping strategies, stressful life events, problem behaviors, and depressed affect. Anxiety Stress Coping 2006; 19: 241-57.
42. Corbin WR, Farmer NM, Nolen-Hoekesma S. Relations among stress, coping strategies, coping motives, alcohol consumption and related problems: a mediated moderation model. Addict Behav 2013; 38: 1912-9.
43. Cappell HH. Alcohol and tension reduction: A review. Q J Stud Alcohol 1972; 12: 33-64.
44. Hodgson RJ, Stockwell TR, Rankin HJ. Can alcohol reduce tension? Behav Res Ther 1979; 17: 459-66.
45. Young EH. Relationship of residents’ emotional problems, coping behaviors, and gender. J Med Educ 1987; 62: 642-50.
46. Greeley J, Oei T. Alcohol and tension reduction. Psychological theories of drinking and alcoholism. New York: Guilford Press; 1999.
47. Cooper ML, Russell M, Skinner JB, Frone MR, Mudar P. Stress and alcohol use: moderating effects of gender, coping, and alcohol expectancies. J Abnorm Psychol 1992; 101: 139-52.
48. Esper LH, Furtado EF. Gender differences and association between psychological stress and alcohol consumption: a systematic review. J Alcoholism Drug Depend 2013. DOI: 10.4172/2329-6488.1000116.
49. Wang J, Keown LA, Patten SB, Williams JA, Currie SR, Beck CA, et al. A population -based study on ways of dealing with daily stress: comparisons among individuals with mental disorders, with long-term general medical conditions and healthy people. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2009; 44: 666-74.
50. Lloyd DA, Turner RJ. Cumulative lifetime adversities and alcohol dependence in adolescence and young adulthood. Drug Alcohol Depend 2008; 93: 217-26.
51. Brennan PL, Schutte KK, Moos RH. Reciprocal relations between stressors and drinking behavior: a three-wave panel study of late middle-aged and older women and men. Addiction 1999; 94: 737-49.
52. José BS, van Oers HA, van de Mheen HD, Garretsen HF, Mackenbach JP. Stressors and alcohol consumption. Alcohol Alcohol 2000; 35: 307-12.
53. Perreira KM, Sloan FA. Life events and alcohol consumption among mature adults: a longitudinal analysis. J Stud Alcohol 2001; 62: 501-8.
54. Roxburgh S. Gender differences in the effect of job stressors on alcohol consumption. Addict Behav 1998; 23: 101-7.
55. Wysokińska-Gąsior T, Matuszewski A. Nerwice: kwestionariusz motywacji do leczenia:
podręcznik. Warszawa: Ginter; 1991.
56. Endler NS, Parker JDA. Multidimensional assessment of coping: a critical evaluation. J Pers Soc Psychol 1990; 58: 844-54.
57. Strelau J, Jaworowska A, Wrześniewski K, Szczepaniak P. Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS: Podręcznik do polskiej normalizacji. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego; 2005.
58. Noel NE, Lisman SA. Alcohol consumption by college women following exposure to unsolvable problems: learned helplessness or stress induced drinking? Behav Res Therapy 1980; 18: 429-40.
59. Beck AT. Depression: Causes and treatment. Philadelphia: University of Pennsylvania Press; 1967.
60. Beck AT, Epstein N, Harrison R. Cognitions, attitudes and personality dimensions in depression. Br J Cogn Psychother 1983; 1: 1-16.
61. Endler NS, Parker JDA. Assessment of multidimensional coping: task, emotion, and avoidance strategies. Psychol Assess 1994; 6: 50-60.
62. Cosway R, Endler NS, Sadler AJ, Deary IJ. The coping inventory for stressful situations: factorial structure and associations with personality traits and psychological health. J Appl Biobehav Res 2000; 5: 121-43.
63. Keyes KM, Hatzenbuehler M, Grant BF, Hasin DS. Stress and alcohol: epidemiologic evidence. Alcohol Res 2012; 34: 391-400.
64. Mroziak B, Woronowicz BT, Wójtowicz S. Zmiany poczucia koherencji i stylu radzenia sobie ze stresem po podstawowym programie psychoterapii osób uzależnionych od alkoholu. Alkohol Narkom 1999; 2: 225-36.
65. Carver CS, Scheier MF. Situational coping and coping dispositions in a stressful transaction. J Pers Soc Psychol 1994; 66: 184-95.
66. Gimeno C, Dorado ML, Roncero C, Szerman N, Vega P, Balanzá-Martínez V, et al. Treatment of comorbid alcohol dependence and anxiety disorder: review of the scientific evidence and recommendations for treatment. Front Psychiatry 2017; 8: 173.
67. Buckner JD, Schmidt NB, Lang AR, Small JW, Schlauch RC, Lewinsohn PM. Specificity of social anxiety disorder as a risk factor for alcohol and cannabis dependence. J Psychiatr Res 2008; 42: 230-39.
68. DeVido JJ, Weiss RD. Treatment of the depressed alcoholic patient. Curr Psychiatry 2012; 14: 610-18.
69. Suter M, Strik W, Moggi F. Depressive symptoms as a predictor of alcohol relapse after residential treatment programs for alcohol use disorder. J Subst Abuse Treat 2011; 41: 225-32.
70. Groh DR, Ferrari JR, Jason LA. Self-reports of substance abusers: the relation between social desirability and social network variables. J Groups Addict Recover 2009; 4: 51-61.
71. Davis CG, Doherty S, Moser AE. Social desirability and change following substance abuse treatment in male offenders. Psychol Addict Behav 2014; 28: 872-9.
Artykuł opublikowano w „Alkoholizmie i Narkomanii” 3/2021.
Przeczytaj także: „Zastosowanie substancji psychoaktywnych w leczeniu”.
Uzależnienie od alkoholu prowadzi do podejmowania szkodliwych dla jednostki działań, kontynuowanych mimo szkód, jakie powodują1. Do głównych objawów uzależnienia należą: głód substancji, zespół abstynencyjny, zmiana tolerancji, upośledzona kontrola, przyjmowanie substancji pomimo wiedzy o szkodliwości tego zachowania oraz zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności2. W Polsce stale zwiększa się ilość spożywanego alkoholu i w coraz większym stopniu są to spirytusowe alkohole wysokoprocentowe. Z danych Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) wynika, że w 2019 r. przeciętny Polak wypijał 9,78 litra 100-proc. alkoholu rocznie. Ponad połowę (54,6 proc.) spożywanych napojów alkoholowych stanowiło piwo, a 37,8 proc. – wysokoprocentowe wyroby spirytusowe (oba trunki w przeliczeniu na 100-proc. alkohol)3.
Z badań „Konsumpcja alkoholu w Polsce” przeprowadzonych przez CBOS w 2019 r. wynika, że alkohol konsumują najczęściej badani w wieku 25–34 lata: dwie trzecie z nich (65 proc.) sięga po alkohol okazjonalnie, prawie co dziesiąta osoba (9 proc.) – często, a tylko 7 proc. stanowią abstynenci. Wśród kobiet najwyższy odsetek konsumentek alkoholu notuje się w grupie wiekowej 25–34 lata (93 proc.), a najniższy w grupie 65 lat i więcej (63 proc.). Natomiast mężczyźni stosunkowo najczęściej piją alkohol w wieku 45–54 lata (99 proc.), a najrzadziej, podobnie jak kobiety, w najstarszym wieku – powyżej 65. roku życia (83 proc.)4.
Zdaniem Mellibrudy5 mechanizmy uzależnienia powstają stopniowo, na skutek psychofarmakologicznego działania alkoholu, pogłębionego doświadczeniami inter- oraz intrapersonalnymi towarzyszącymi piciu. Zanim u jednostki rozwinie się mechanizm uzależnienia od substancji (tj. utrata kontroli nad dążeniem do kontaktu z substancją, kompulsywne jej poszukiwanie i pobieranie)6, przyczyny sięgania po alkohol bywają zróżnicowane. Wśród najczęściej wymienianych w popularnych źródłach znajdują się stres, zaburzenia emocjonalne, problemy rodzinne i zawodowe, niska samoocena. W literaturze naukowej można odnaleźć różnorodne pozycje zawierające opis będących przyczyną późniejszego uzależnienia motywów sięgania po alkohol, m.in. chęć ucieczki od rzeczywistości, ceremonialność, chęć zabawy, chęć dodania sobie odwagi, sposób na obniżenie napięcia i rozdrażnienia, sposób na zapomnienie o kłopotach7, 8. Do częstszego sięgania po alkohol przyczynia się także stale zmieniająca się dynamika życia człowieka. Wydłużeniu ulega czas niezbędny do realizacji zadań zawodowych, a skraca się czas przeznaczany na wypoczynek i relacje z innymi ludźmi. W efekcie narastają trudne do rozładowania napięcia i lęki9 i zmieniają się sposoby radzenia sobie z tymi problemami. Sięganie po alkohol jest jednym z wielu sposobów wykorzystywanych do radzenia sobie z wymienionymi trudnościami1.
Uzależnienie od alkoholu to problem społeczny10. Podkreśla się, że przyczyn jego powstania jest wiele i są one bardzo zindywidualizowane5. W literaturze opisuje się je w podziale na czynniki medyczne, genetyczne, psychologiczne, socjologiczne i pedagogiczne. Do kompleksowych modeli uwzględniających różnorodne czynniki i etiologię uzależnienia od alkoholu można zaliczyć biopsychospołeczny model Mellibrudy5, 11. Zgodnie z tym ujęciem aktywizację mechanizmów psychologicznych kierujących uzależnieniem powodują czynniki wewnętrzne (np. choroby somatyczne i psychiczne, uszkodzenie organizmu, niedobór praktycznych umiejętności życiowych, destrukcyjna orientacja życiowa) i/lub czynniki zewnętrzne (m.in. stres, upośledzenie relacji społecznych, negatywne konsekwencje społeczne picia). Mechanizmy uzależnienia prowadzą do:
1) nałogowego regulowania emocji, gdzie alkohol postrzegany jest jako główne źródło przyjemności i narzędzie do usuwania przykrości,
2) iluzji i zaprzeczeń, w efekcie czego jednostka nie dopuszcza do świadomości treści wskazujących na fakt uzależnienia i wynikających z tego faktu strat, oraz
3) rozpraszania „ja”, przejawiającego się w poczuciu wolności i siły po spożyciu alkoholu i poczuciu bezsilności, winy i załamania po wytrzeźwieniu, co jest źródłem zachwiania poczucia tożsamości oraz uszkodzenia struktury „ja”.
Mechanizmy te stanowią system kontrolujący działanie osoby uzależnionej – powodują silne pragnienie alkoholu i utratę kontroli nad piciem5, 11.
Pośród czynników opisywanych jako motywujące do leczenia można odnaleźć uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne. Do czynników zewnętrznych można zaliczyć m.in. zobowiązanie do leczenia (np. nakaz sądowy, ostatnie stadium choroby alkoholowej), środki nacisku ze strony najbliższych (np. groźba utraty kontaktu z dziećmi, utraty rodziny) czy przymus ze strony pracodawcy (np. groźba utraty pracy). Z kolei motywatory wewnętrzne to m.in. poczucie winy („kac moralny”), złe samopoczucie, obawa o własne zdrowie i życie, przekonanie o doznanych stratach12–14.
Badacze zajmujący się problematyką uzależnienia od alkoholu podkreślają wagę motywacji, ale w różnych modelach terapii rola tego czynnika rozumiana jest inaczej15. Podobnie bardzo istotna rola stresu i sposobów radzenia sobie z nim w kontekście analizy rozwoju uzależnienia od alkoholu i mechanizmu uzależnienia jest pojmowana i opisywana na różne sposoby w odmiennych modelach teoretycznych.
Motywacja do podjęcia terapii u osób uzależnionych od alkoholu
Motywacja jest uznawana za jeden z najważniejszych czynników wpływających na chęć podejmowania terapii i wprowadzania zmian w życiu15, 16. Czynnik motywacyjny uwzględniany jest w różnorodnych modelach terapii uzależnienia6. Dla przykładu wśród stosunkowo popularnych modeli opisujących mechanizm powstawania uzależnienia i jednocześnie uwzględniających szeroko rozumiane mechanizmy motywacyjne można odnaleźć teorie bazujące na systemach wzmocnień negatywnych17, zaburzeniach kontroli oraz występowaniu zachowań impulsywnych i kompulsywnych18, teorie odwołujące się do powstawania nawyków bodziec–reakcja19, teorie uwzględniające mechanizmy uczenia się20 czy mechanizm upośledzonego zaspokajania popędu211. Każda z tych teorii uwzględnia opis problemów związanych z zaburzeniem procesów motywacyjno- popędowych. Jak podkreśla Kostowski6, istnieje prawdopodobieństwo, że mechanizm uzależnienia jest w swoim działaniu podobny do występujących naturalnie mechanizmów nagród i wzmocnień.
Czynnik motywacyjny, opisywany jako element istotny z perspektywy zaangażowania w proces terapeutyczny oraz abstynencji22, 23, bywa rozpatrywany jako zasób wspomagający zmianę24 czy warunek efektywnej terapii1. Opisując procesy motywacyjne w obszarze problematyki uzależnień, autorzy dokonują ważnego rozróżnienia między motywacją do zmian zachowań problemowych (takich jak nadużywanie alkoholu) a motywacją do udziału w terapii25. Niejednokrotnie udział w terapii jest bowiem efektem nacisku ze strony innych osób, a zatem ma charakter zewnętrzny. Brak motywacji wewnętrznej skutkuje z kolei brakiem gotowości i chęci do wprowadzenia zmian w obszarze zachowań problemowych związanych z piciem. Wydaje się zatem, że w celu uzyskania sukcesu w pracy terapeutycznej niezwykle istotny jest wysoki poziom motywacji wewnętrznej.
Jak wskazują badania, terapię kończy z sukcesem (rozumianym jako zaprzestanie używania alkoholu i brak nawrotów) nieco ponad połowa osób uzależnionych26. Wśród predyktorów sukcesu wymienia się m.in. płeć (kobiety kończą rozpoczętą terapię częściej niż mężczyźni), zaangażowanie w związek (osoby w związkach są bardziej zmotywowane do ukończenia terapii niż osoby samotne), posiadanie potomstwa (rodzice są bardziej zmotywowani do terapii niż osoby bezdzietne), zatrudnienie i wyższy poziom wykształcenia26, 27. Co istotne, autorzy opracowań dotyczących terapii uzależnień podkreślają, że zaangażowanie w terapię bardzo często jest związane z próbą uniknięcia działania czynników awersyjnych, związanych np. z możliwością utraty rodziny, pracy czy oskarżeniem i procesem sądowym27, 28. Z kolei czynniki zmniejszające szanse na ukończenie całego programu terapeutycznego i uniknięcie nawrotów to np. młody wiek, problemy z prawem i wcześniejsze problemy z ukończeniem terapii uzależnień29–31.
Zachowania związane z piciem są zróżnicowane ze względu na płeć osoby uzależnionej32, warto zatem poddać bardziej szczegółowej analizie czynniki wpływające na skuteczność leczenia odwykowego w grupie kobiet i mężczyzn. Z badań Chodkiewicza32 wynika, że w grupie mężczyzn większe szanse na ukończenie terapii uzależnień mają te osoby, które cechuje wysokie poczucie własnej wartości, zadaniowe podejście do radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, niski wskaźnik zaprzeczania doświadczanym problemom, niższe natężenie lęku i subiektywnie odczuwanego stresu. Z kolei w grupie kobiet ukończenie terapii uzależnień jest wysoce prawdopodobne u osób aktywnie radzących sobie ze stresem, poszukujących informacji dotyczących doświadczanych problemów i optymistycznie traktujących zaistniałe okoliczności. W grupie kobiet korzystne jest także zintensyfikowanie praktyk religijnych i zaakceptowanie problemu poparte wyrażeniem własnych emocji. Innymi słowy, w grupie mężczyzn zakończeniu terapii uzależnień sprzyja nastawienie zadaniowe, podczas gdy w grupie kobiet bardziej istotne okazują się czynniki związane z emocjami.
Alkohol a stres i radzenie sobie ze stresem
Potocznie wskazywana zależność między ostrym lub przewlekłym stresem a motywacją do zwiększonego spożycia alkoholu została potwierdzona w badaniach empirycznych33. Wskazuje się, że ludzie sięgają po alkohol w celu pozbycia się nieprzyjemnych odczuć i wywołania pozytywnej reakcji emocjonalnej34. W perspektywie krótkoterminowej używanie alkoholu jako sposobu radzenia sobie ze stresem może być postrzegane jako skuteczne, w perspektywie długoterminowej okazuje się jednak strategią nieadaptacyjną35. Autorzy wskazują, że alkohol jako strategia radzenia sobie ze stresem bywa wykorzystywany tylko w sytuacjach, w których jednostce brakuje adaptacyjnych i efektywnych strategii radzenia sobie36, 37. Innymi słowy, sięganie po alkohol jest formą unikowej, nieadaptacyjnej strategii radzenia sobie z negatywnymi emocjami38–42.
Warto w tym miejscu podkreślić, że analiza wyników prowadzonych dotychczas badań dotyczących zależności między alkoholem i stresem prowadzi do wniosku, iż zależności te są niezwykle skomplikowane. Dla przykładu w opracowaniach z lat 70. zwracano uwagę na przeciwlękowe, obniżające niepokój działanie alkoholu43, 44. W późniejszych pracach wniosek ten został uszczegółowiony. Wykazano, że obniżenie napięcia u osób spożywających alkohol możliwe jest jedynie wtedy, gdy mają one pozytywne oczekiwania co do uspokajającej funkcji alkoholu45. Kolejne lata badań umożliwiły dookreślenie problemu. Podkreślono, że analiza zależności między spożywaniem alkoholu i stresem powinna uwzględniać także rodzaje stresorów, cechy indywidualne i płeć46. Jak wskazali Cooper i wsp.47, kobiety prawdopodobnie częściej niż mężczyźni internalizują skutki odczuwanego stresu, podczas gdy mężczyźni częściej niż kobiety je eksternalizują. Tym samym należałoby oczekiwać, że w trudnych (tj. stresujących) dla siebie sytuacjach mężczyźni częściej niż kobiety będą sięgali po alkohol. Z innych badań wynika, że kobiety są bardziej od mężczyzn podatne na stres, ale stosują inne niż mężczyźni strategie radzenia sobie, przez co są mniej skłonne do nadużywania alkoholu48. Zdaniem autorów u kobiet częściej, w porównaniu z mężczyznami, obserwuje się wykorzystywanie strategii skoncentrowanych na emocjach, tj. poszukiwania wsparcia społecznego i rozmów z partnerem29. Natomiast w grupie mężczyzn częstsze niż w grupie kobiet jest wykorzystywanie strategii skoncentrowanych na problemie i używanie alkoholu jako sposobu radzenia sobie z negatywnymi emocjami49.
Przeprowadzone badania zależności między spożywaniem alkoholu a stresem nie pozwalają na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. Dzieje się tak m.in. ze względu na duże zróżnicowanie narzędzi badawczych i metodologii stosowanej w opisywanych analizach. Korzystając z miar umożliwiających dokonanie oceny zdarzeń stresujących, wykazano, że konsumpcja alkoholu jest powiązana z liczbą stresorów doświadczanych w życiu. W jednym z badań udowodniono, że większe ilości alkoholu spożywają osoby deklarujące przeżycie większej liczby zdarzeń stresujących50. Co ciekawe, wniosek z innego badania okazał się odwrotny – większa częstotliwość spożywania alkoholu powiązana była z mniejszą liczbą doświadczonych w ciągu życia stresorów51. Wiele spośród przeprowadzonych badań wskazuje na zależności (zarówno pozytywne, jak i negatywne) między stresem a spożywaniem alkoholu w grupach kobiet i mężczyzn48. Zaobserwowano na przykład, że rodzaj doświadczanego stresora moderował zależność między konsumpcją alkoholu a liczbą doświadczanych w życiu zdarzeń stresujących. W przypadku mężczyzn spożycie alkoholu było pozytywnie skorelowane z doświadczeniem rozwodu, rozpadu związku, problemów finansowych, bycia ofiarą przestępstwa i kumulowania się innych zdarzeń życiowych. Z kolei w grupie kobiet odnotowano negatywną korelację między nadużywaniem alkoholu a zmierzeniem się ze śmiercią przyjaciela52. Analizy zależności między spożywaniem alkoholu a stresorami powiązanymi ze zdrowiem pokazują spadek spożycia alkoholu u osób doświadczających tej kategorii zdarzeń stresujących53. Wśród stresorów powiązanych ze sferą zawodową trudności finansowe prowadziły do nadmiernego spożycia alkoholu w grupie mężczyzn51, a poczucie nadmiernych wymagań stawianych w pracy prowadziło do wzrostu spożycia alkoholu w grupie kobiet54.
Podsumowując, przeprowadzone dotychczas badania pozwalają zaobserwować zarówno pozytywne, jak i negatywne zależności między spożywaniem alkoholu a szeroko pojmowanym stresem. Jak się okazuje, zależności te pozostają odmienne dla grupy kobiet i mężczyzn. Badacze zanotowali w przypadku mężczyzn bardziej istotne statystycznie i bardziej złożone niż w grupie kobiet wzorce współwystępowania obu zmiennych (tj. spożycia alkoholu i stresu). Wydaje się zatem, że dalsze badania uwzględniające udział przedstawicieli obu płci są niezbędne.
Materiał i metody
Przeprowadzone badanie miało na celu analizę różnic między uzależnionymi od alkoholu kobietami i mężczyznami pod względem poziomu motywacji do uczestniczenia w terapii uzależnień oraz częstości wykorzystywania różnych stylów radzenia sobie ze stresem, a także zweryfikowanie zależności między długością leczenia a częstością używania poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem.
Sprawdzono, czy:
1) między kobietami i mężczyznami występują istotne statystycznie różnice w zakresie natężenia poziomu motywacji do poddania się terapii uzależnień,
2) występują istotne statystycznie różnice pod względem poziomu poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem w grupie kobiet i mężczyzn uczestniczących w terapii uzależnień,
3) występuje istotna zależność między długością leczenia a poziomem poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem.
Założono, że:
1) kobiety będą bardziej zmotywowane zewnętrznie do podjęcia terapii uzależnień, a mężczyźni będą cechowali się większą motywacją wewnętrzną,
2) w grupie kobiet zaangażowanych w terapię uzależnień częściej będzie występował styl radzenia sobie oparty na emocjach, a w grupie mężczyzn styl skoncentrowany na zadaniu,
3) wraz ze wzrostem długości uczestnictwa w terapii uzależnień w obu grupach będzie wzrastała częstotliwość wykorzystywania stylu skoncentrowanego na zadaniu.
W celu weryfikacji powyższych założeń przeprowadzono badanie w dwóch ośrodkach leczenia odwykowego zlokalizowanych na Górnym Śląsku. W badaniu wzięło udział 90 osób (w tym 33 kobiety – 36,67 proc., i 57 mężczyzn – 63,33 proc.), które wyraziły świadomą zgodę na udział w projekcie. Wszyscy badani to osoby uzależnione od alkoholu. Przedział wiekowy wynosił od 22 do 70 lat (M = 43,70, SD = 11,26), średnia długość uczęszczania na terapię uzależnień – M = 7,97 miesiąca, SD = 5,76. Dokładną charakterystykę społeczno-demograficzną badanych zamieszczono w tabeli I.
Po uzyskaniu zgody dyrektorów ośrodków leczenia uzależnień i dyżurujących psychologów, do udziału w projekcie zaproszono uczestników podczas spotkań społeczności. W trakcie spotkania poinformowano potencjalnych uczestników badania o jego celu, anonimowym charakterze i czasochłonności. Po udzieleniu wszystkich koniecznych informacji i zakończeniu spotkania społeczności chętnym rozdano zestawy testów złożone z metryczki (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, stan cywilny, wykształcenie i długość uczęszczania na terapię uzależnień) oraz dwóch kwestionariuszy standaryzowanych: Kwestionariusza Motywacji do Leczenia (K-M) Wysokińskiej-Gąsior i Matuszewskiego55 oraz Kwestionariusza Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (Coping Inventory for Stressful Situations – CISS) Endlera i Parkera56 w polskiej adaptacji Strelaua, Jaworowskiej, Wrześniewskiego i Szczepaniaka57. Wszyscy uczestnicy badania zostali poinformowani, w jaki sposób należy wypełnić kwestionariusze. Wypełnienie całego zestawu testów zajmowało respondentom średnio 20 minut. Badanie miało charakter indywidualny.
Narzędzia badawcze
Kwestionariusz Motywacji do Leczenia Wysokińskiej-Gąsior i Matuszewskiego. Narzędzie składa się z 36 twierdzeń, do których respondenci ustosunkowują się na sześciostopniowej skali Likerta (1 – zdecydowanie nieprawdziwe, 6 – zadecydowanie prawdziwe).
Inwentarz pozwala oszacować natężenie czterech niezależnych rodzajów motywacji do leczenia:
1) aktywność – nastawienie na działanie, potrzeba uczenia się nowych zachowań i rozwoju,
2) krzywda – bierne oczekiwanie na pomoc z zewnątrz,
3) bezradność – nieumiejętność radzenia sobie w kryzysowych sytuacjach,
4) zagrożenie – poczucie zagrożenia dolegliwościami i chorobą.
Kwestionariusz Motywacji do Leczenia charakteryzuje się zadowalającymi właściwościami psychometrycznymi. Współczynniki α Cronbacha dla poszczególnych wymiarów mieszczą się w zakresie od 0,87 do 0,9255.
Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS) Endlera i Parkera w polskiej adaptacji Strelaua, Jaworowskiej, Wrześniewskiego i Szczepaniaka składa się z 48 stwierdzeń, do których badani ustosunkowują się na pięciostopniowej skali Likerta (1 – nigdy, 5 – bardzo często).
Kwestionariusz umożliwia zidentyfikowanie trzech stylów radzenia sobie ze stresem:
1) stylu skoncentrowanego na zadaniu – skłonności do podejmowania konkretnych działań nastawionych na rozwiązanie problemu,
2) stylu skoncentrowanego na emocjach – skłonności do redukowania napięcia emocjonalnego,
3) stylu skoncentrowanego na unikaniu przez a) angażowanie się w czynności zastępcze lub b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich.
Współczynniki rzetelności α Cronbacha dla narzędzia są zadowalające i mieszczą się w zakresie od 0,78 do 0,9057.
Wyniki
W pierwszym kroku wykonano analizę statystyk opisowych, z uwzględnieniem podziału na płeć. Szczegółowe rezultaty przedstawiono w tabeli II.
Zaobserwowano, że uczestniczki przeprowadzonego badania charakteryzowały się przeciętnym nastawieniem na działanie, umiarkowaną biernością, niskim poziomem bezradności i poczucia zagrożenia chorobami. Badane kobiety uzyskały umiarkowane wyniki dla stylu radzenia sobie ze stresem skoncentrowanego na zadaniu, wysokie wyniki dla stylu skoncentrowanego na emocjach oraz na unikaniu. Z kolei mężczyźni biorący udział w badaniu charakteryzowali się umiarkowanym nastawieniem na działanie, niską tendencją do biernego oczekiwania na pomoc i niskim poczuciem zagrożenia chorobami. Respondenci z tej grupy byli w umiarkowanym stopniu nastawieni na działania skoncentrowane na rozwiązywaniu problemów i na koncentrację na własnych emocjach. W dużym stopniu byli skoncentrowani na unikaniu radzenia sobie w sytuacjach stresowych.
Motywacja do leczenia a płeć
W wyniku przeprowadzonych analiz dowiedziono, że średni poziom poczucia krzywdy w grupie kobiet (M = 48,76, SD = 5,19) jest istotnie wyższy niż średni poziom poczucia krzywdy w grupie mężczyzn (M = 42,53, SD = 9,03): F(1,88) = 13,17, p <0,001. Zaobserwowano też istotne zróżnicowanie w zakresie średniego poziomu poczucia bezradności w grupie kobiet (M = 34,09, SD = 6,30) i mężczyzn (M = 31,00, SD = 6,89): F(1,88) = 4,48, p <0,05, oraz istotne na poziomie tendencji statystycznej zróżnicowanie w zakresie aktywności między kobietami (M = 66,42, SD = 7,81) i mężczyznami (M = 63,25, SD = 9,28): F(1,88) = 2,74, p = 0,1.
Style radzenia sobie ze stresem a płeć
Wyniki przeprowadzonych analiz wskazują, że istnieje istotna statystycznie różnica w średnim poziomie natężenia stylu skoncentrowanego na emocjach w grupie kobiet (M = 59,21, SD = 9,59) i mężczyzn (M = 44,47, SD=10,96): F(1,88) = 41,30, p <0,001. Istotnie statystycznie różni się także średni poziom natężenia poszukiwania kontaktów towarzyskich w grupie kobiet (M = 15,18, SD = 3,72) i mężczyzn (M = 17,32, SD = 3,46): F(1,88) = 7,52, p <0,01, oraz na poziomie tendencji statystycznej angażowanie się w czynności zastępcze: F(1,88) = 3,14, p = 0,08, odpowiednio: dla kobiet – M = 40,06, SD = 4,60, i mężczyzn – M = 38,33, SD = 4,37.
Długość leczenia a style radzenia sobie ze stresem
Sprawdzono, czy występuje zależność między długością leczenia a częstotliwością stosowania poszczególnych strategii radzenia sobie ze stresem. Wyniki przeprowadzonej analizy okazały się nieistotne statystycznie, co oznacza, że w badanej grupie respondentów (zarówno w całej grupie, jak i w podziale na płeć) nie odnotowano zależności między tymi dwiema zmiennymi.
Style radzenia sobie ze stresem a motywacja do leczenia
Sprawdzono, czy występuje zależność między częstotliwością stosowania poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem a deklarowaną motywacją do leczenia. Wyniki analizy okazały się nieistotne statystycznie, co oznacza, że w badanej grupie respondentów (zarówno w całej grupie, jak i w podziale na płeć) nie odnotowano zależności między tymi dwiema zmiennymi.
Omówienie
Wyniki kobiet i mężczyzn, którzy brali udział w przeprowadzonym badaniu, układają się w nieco inne wzorce. Respondentki uzyskały wysokie rezultaty na skali krzywdy i bezradności. Na podstawie tych danych można przypuszczać, że kobiety uczestniczące w badaniu w sposób bierny oczekują na pomoc z zewnątrz i są przekonane, że nie potrafią poradzić sobie z doświadczanymi problemami. Wynik ten wydaje się spójny z danymi przytoczonymi przez Chodkiewicza32. Pośrednio można go również odnieść do rezultatów zawartych w pracy Noel i Lismana58, którzy podkreślali, że w grupie kobiet nadużywających alkoholu obserwuje się podwyższony poziom objawów depresyjnych. Można przypuszczać, że to właśnie wysokie natężenie depresji prowadzi do poczucia beznadziejności i zmniejsza wiarę we własne siły oraz możliwość poradzenia sobie z trudnościami. Wysokie natężenie charakterystycznych dla depresji negatywnych przekonań na temat siebie, świata i przyszłości59, 60 może w efekcie obniżać natężenie motywacji wewnętrznej do podejmowania terapii. Być może kobiety uczestniczące w badaniu, czując, że nie mają kontroli nad zdarzeniami we własnym życiu, podejmowały próby radzenia sobie z trudnościami, sięgając po alkohol. Ich problemy pozostawały nierozwiązane, a one same z jednej strony pogłębiały uzależnienie, a z drugiej – zwiększały poczucie braku kontroli nad własnym życiem. W rezultacie odczuwały bezradność również w sprawie podjęcia decyzji o leczeniu odwykowym. To założenie warto poddać empirycznej weryfikacji w kolejnych badaniach empirycznych.
Z perspektywy opisanych wyżej wyników nieco zaskakujący i pozornie sprzeczny z przypuszczeniami odnoszącymi się do wysokiego natężenia poczucia bezradności wydaje się rezultat wskazujący na wyższe natężenie poziomu aktywności w grupie kobiet w porównaniu z grupą mężczyzn. Ten wynik można analizować w odniesieniu do potencjalnych awersyjnych czynników, z jakimi mogą w codziennym życiu stykać się kobiety uzależnione od alkoholu32. Możliwe, że uczestniczki terapii obawiają się rozpadu związków, w których obecnie się znajdują (z danych wynika, że 42,4 proc. z nich jest obecnie w związkach). Mimo towarzyszącego im poczucia beznadziejności i bezsensu czują jednak potrzebę uczenia się nowych zachowań, zgodnie z zasadą „jeśli nie podejmę teraz wysiłku, mogę wszystko stracić”. Przypuszczenie to wymaga dalszej empirycznej weryfikacji. Otrzymany układ wyników może być także związany z wysokim zapotrzebowaniem na aprobatę społeczną w grupie kobiet. Możliwe, że chcąc zaprezentować się w lepszym świetle, deklarowały wyższy niż rzeczywisty poziom aktywności skierowanej na uczenie się nowych umiejętności. Weryfikacja tego przypuszczenia wymaga jednak dalszych badań.
Spójne z danymi zawartymi w literaturze29 pozostają wyniki świadczące o częstszym w grupie kobiet, w porównaniu z grupą mężczyzn, stosowaniu strategii radzenia sobie ze stresem skoncentrowanej na emocjach i angażowaniu się w czynności zastępcze. Z kolei w grupie mężczyzn częstsze niż w grupie kobiet jest angażowanie się w poszukiwanie kontaktów towarzyskich32. Dane te są zgodne z założeniem, że wzorce radzenia sobie ze stresem charakterystyczne dla grupy kobiet i mężczyzn pozostają odmienne59–61. Stanowi to dodatkowy argument na rzecz włączania w badania dotyczące uzależnień zarówno kobiet, jak i mężczyzn.
Brak zależności między stylami radzenia sobie ze stresem a długością terapii może być spowodowany wieloma czynnikami, które wymagają dalszych analiz. W przeprowadzonym badaniu nie kontrolowano metod pracy nastawionych na zmianę stylu radzenia sobie ze stresem, z których korzystano w ośrodkach leczenia uzależnień. Brakuje danych na temat wyjściowej częstości używania poszczególnych strategii radzenia sobie ze stresem charakterystycznych dla uczestników przeprowadzonego badania. Inną zmienną zakłócającą uzyskane wyniki może być natężenie objawów depresyjnych, które nie było kontrolowane, a również może upośledzać sposób radzenia sobie ze stresem. Dane epidemiologiczne dotyczące zależności między stresem, sposobami radzenia sobie oraz nadużywaniem alkoholu pozostają niejednoznaczne62, podobnie jak dane dotyczące zmian zachodzących w stylach radzenia sobie ze stresem w rezultacie terapii63. Dodatkowo warto wspomnieć, że style radzenia sobie ze stresem stanowią względnie stałe dyspozycje osobowościowe, których zmiana jest stosunkowo trudna do przeprowadzenia64. Niezbędne są zatem kolejne badania uwzględniające tę zmienną i jej szczegółową analizę empiryczną.
Ograniczenia badania. Przeprowadzone badanie obarczone jest kilkoma ograniczeniami, na które warto zwrócić uwagę w kolejnych analizach. W opisanym tu badaniu nie zgromadzono informacji dotyczących funkcjonowania respondentów przed podjęciem terapii. Zabrakło też danych na temat wcześniejszych doświadczeń z terapią, konsekwencji nałogu itp. Wydaje się, że te informacje mogłyby w sposób szczególny dopełnić interpretację otrzymanych wyników. Istotne jest zatem zadbanie, by w kolejnych badaniach dane te zostały zgromadzone. W projekcie udział wzięły nierównoliczne grupy kobiet i mężczyzn. W kolejnych badaniach warto sprawdzić, czy oznacza to, że przedstawiciele obu płci w różny sposób radzą sobie ze swoimi problemami, czy trafiają do ośrodków leczenia uzależnień na innych etapach zmagania się z problemem alkoholowym. W przeprowadzonym badaniu nie gromadzono danych na temat powodów, dla których respondenci podjęli leczenie, co może być istotne podczas udzielania odpowiedzi na powyższe pytanie. W grupie uczestników badania nie dokonano pomiaru natężenia objawów lękowych i depresyjnych. Jak zaś wynika z przeglądu literatury są to zmienne istotne z perspektywy podejmowania decyzji o leczeniu oraz jego przebiegu65–68. Dodatkową zmienną, którą warto uwzględnić w przyszłych badaniach, jest natężenie aprobaty społecznej. Zważywszy na deklaratywny charakter zbieranych za pomocą kwestionariuszy danych, warto uwzględnić tę zmienną. Dzięki oszacowaniu poziomu natężenia potrzeby aprobaty społecznej możliwe stanie się dokonywanie bardziej obiektywnych ocen wyników pozostałych narzędzi wypełnianych przez badanych69–71.
Wnioski
W rezultacie przeprowadzonego badania zaobserwowano, że w grupie osób uzależnionych od alkoholu i realizujących program terapii w ośrodku leczenia uzależnień:
1) kobiety w wyższym, w porównaniu z mężczyznami, stopniu deklarują zewnętrzną motywację do uczestniczenia w terapii,
2) po zaangażowaniu się w terapię kobiety przejawiają wyższą, w porównaniu z mężczyznami, potrzebę uczenia się nowych zachowań i podejmowania działań mających na celu własny rozwój,
3) kobiety częściej niż mężczyźni stosują styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na emocjach,
4) kobiety częściej niż mężczyźni angażują się w czynności zastępcze,
5) mężczyźni częściej niż kobiety poszukują kontaktów towarzyskich.
Wydaje się, że w programie terapii warto uwzględnić zróżnicowanie czynników motywacyjnych oraz położyć większy nacisk na wykorzystanie czynników zewnętrznych w pracy z kobietami i czynników wewnętrznych w pracy z mężczyznami. Podczas terapii dobrze byłoby w pracy z kobietami kłaść szczególny nacisk na rozwijanie umiejętności potrzebnych do identyfikowania, akceptowania i radzenia sobie z trudnymi emocjami oraz zwracać uwagę na aktywności podejmowane przez kobiety w trudnych dla nich sytuacjach. Z kolei w grupie mężczyzn istotne byłoby zwrócenie uwagi na kontakty towarzyskie, które podejmują, i położenie nacisku na rozwijanie umiejętności niezbędnych do poszukiwania adaptacyjnych relacji towarzyskich.
Piśmiennictwo:
1. Mellibruda J, Sobolewska-Mellibruda Z. Integracyjna psychoterapia uzależnień: teoria i praktyka. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo Psychologiczne; 2006.
2. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków–Warszawa: UWM „Vesalius” IPiN; 2000.
3. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA). Dane statystyczne dotyczące spożywanego w Polsce alkoholu. https://www.parpa.pl/index.php/badania-i-informacje-statystyczne/statystyki (Accessed: 19.03.2020).
4. CBOS Komunikat z badań: Konsumpcja alkoholu w Polsce. Grudzień 2019. https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2019/K_151_19.PDF (Accessed: 24.05.2020).
5. Mellibruda J. Psycho-bio-społeczna koncepcja uzależnienia od alkoholu. Alkohol Narkom 1997; 3: 277-307.
6. Kostowski W. Podstawowe mechanizmy i teorie uzależnień. Alkohol Narkom 2006; 19 (2): 139-68.
7. Savic M, Room R, Mugavin J, Pennay A, Livingston M. Defining “drinking culture”: a critical review of its meaning and connotation in social research on alcohol problems. Drug Educ Prev Polic 2016; 23: 270-82.
8. Woronowicz TB. Alkoholizm jest chorobą. Warszawa: Wydawnictwo PARPA; 1998.
9. Bauman Z. Ponowoczesność jako źródło cierpień. Warszawa: Wydawnictwo Sic!; 2013.
10. Zdybek P, Derbis R. Poczucie jakości życia i samoocena pacjentów w trakcie terapii uzależnienia od alkoholu. Psych J 2018; 24: 595-606.
11. Melibruda J. Psychologiczna koncepcja mechanizmów uzależnienia. Terapia uzależnienia i współ-uzależnienia. http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/50-artykuly/675-psychologiczna-koncepcja-mechanizmow-uzaleznienia.html (Accessed: 24.05.2020).
12. Klimkiewicz A, Serafin P, Wojnar M. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych u osób uzależnionych od alkoholu. Psychiatry 2011; 8: 7-17.
13. Jedynak M. Alkoholizm jako zjawisko patologiczne i społecznie destruktywne. In: Pstrąg D (ed.). Uzależnienia oraz związane z nimi zagrożenia społeczne. Rzeszów: Wydawnictwo UR; 2014.
14. Woronowicz TB. Uzależnienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia. Warszawa: Media Rodzina & PARPAMEDIA; 2009.
15. Chodkiewicz J. Motywacja do leczenia i utrzymywania abstynencji a ukończenie terapii przez mężczyzn uzależnionych od alkoholu. Alkohol Narkom 2013; 26 (2): 119-36.
16. Cooper ML. Efektywność psychoterapii i poradnictwa psychologicznego. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP; 2010.
17. Baker T, Piper M, McCarthy DE, Majeskie R, Fiore MC. Addiction motivation reformulated: an affective processing model of negative reinforcement. Psychol Rev 2004; 111: 33-51.
18. Koob GF. Alcoholism: allostasis and beyond. Alcohol Clin Exp Res 2003; 27: 232-43.
19. Everitt BJ, Dickinson A, Robbins TW. The neuropsychological basis of addictive behaviour. Brain Res Rev 2001; 36: 129-38.
20. Di Chiara G. A motivational learning hypothesis of the role of dopamine in compulsive drug use. J Psychopharm 1998; 12: 54-67.
21. Solomon RL. The opponent-process theory of acquired motivation: the costs of pleasure and the benefits of pain. Am Psychol 1980; 35: 691-712.
22. Simpson DD. Modeling treatment process and outcomes. Addiction 2001; 6: 207-11.
23. Laudet AB, Stanick V, Sands B. What could the program have done differently? A qualitative examination of reasons for leaving outpatient treatment. J Subst Abuse Treat 2009; 37: 182-90.
24. Groshkova T. Motivation in substance misuse treatment. Addiction Res Theory 2010; 18: 494-510.
25. DiClemente CC, Bellino LE, Neavins TM. Motivation for change and alcoholism treatment. Alcohol Res Health 1999; 23: 86-92.
26. Chodkiewicz J. Zapobieganie nawrotom w chorobie alkoholowej – przegląd piśmiennictwa. Psychiatry 2006; 3: 105-11.
27. Wojnar M, Ślufarska A, Klimkiewicz A. Nawroty w uzależnieniu od alkoholu. Część 3: Społeczno-demograficzne i psychologiczne czynniki ryzyka. Alkohol Narkom 2007; 20 (1): 81-102.
28. Woydyłło E. O nawrotach choroby (z różnych perspektyw). Ter Uzależ Współuzależ 2007; 69-73.
29. Chaplin TM, Hong K, Bergquist K, Sinha R. Gender differences in response to emotional stress: an assessment across subjective, behavioral, and physiological domains and relations to alcohol craving. Alcohol Clin Exp Res 2008; 32: 1242-50.
30. Chodkiewicz J. Głód alkoholu – konceptualizacja, wybrane modele i metody pomiaru. Alcohol Drug Addict 2014; 27: 265-72.
31. Koroś E, Bieńkowski P, Kostowski W. Od motywacji do „nagrody”: eksperymentalne modele „głodu” i nawrotów picia alkoholu etylowego. Alkohol Narkom 2001; 1: 25-38.
32. Chodkiewicz J. Predyktory ukończenia terapii mężczyzn i kobiet uzależnionych od alkoholu. Post Psychiatr Neurol 2005; 14: 39-45.
33. Sudraba V, Millere A, Deklava L, Millere E, Zumente Z, Circenisa K, et al. Stress coping strategies of drug and alcohol addicted patients in Latvia. Proc Soc Beh Scienc 2015; 205: 632-6.
34. Wills TA, Shiffman S. Coping and substance use: a conceptual framework. In: Shiffman S, Wills TA (eds.). Coping and substance use. Orlando: Academic Press; 1985, p. 3-24.
35. Kassel JD, Bornovalova M, Mehta N. Generalized expectancies for negative mood regulation predict change in anxiety and depression among college students. Behav Res Therapy 2006; 45: 939-50.
36. Wagner EF, Myers MG, McIninch J. Stress-coping and temptation-coping as predictors of adolescent substance use. Addict Behav 1999; 24: 769-79.
37. Hasking P, Hasking M, Lyvers CC. The relationship between coping strategies, alcohol expectancies, drinking motives and drinking behaviour. Addict Behav 2011; 36: 479-87.
38. Britton PC. The relation of coping strategies to alcohol consumption and alcohol-related consequences in a college sample. Addict Res Theory 2004; 12: 103-14.
39. Evans DM, Dunn NJ. Alcohol expectancies, coping responses and self-efficacy judgments: a replication and extension of Copper et al.’s 1988 study in a college sample.J Stud Alcohol 1995; 56: 186-93.
40. Karwacki SB, Bradley JR. Coping, drinking motives, goal attainment expectancies and family models in relation to alcohol use among college students. J Drug Educ 1996; 26: 243-55.
41. Rafnsson FD, Jonsson FH, Windle M. Coping strategies, stressful life events, problem behaviors, and depressed affect. Anxiety Stress Coping 2006; 19: 241-57.
42. Corbin WR, Farmer NM, Nolen-Hoekesma S. Relations among stress, coping strategies, coping motives, alcohol consumption and related problems: a mediated moderation model. Addict Behav 2013; 38: 1912-9.
43. Cappell HH. Alcohol and tension reduction: A review. Q J Stud Alcohol 1972; 12: 33-64.
44. Hodgson RJ, Stockwell TR, Rankin HJ. Can alcohol reduce tension? Behav Res Ther 1979; 17: 459-66.
45. Young EH. Relationship of residents’ emotional problems, coping behaviors, and gender. J Med Educ 1987; 62: 642-50.
46. Greeley J, Oei T. Alcohol and tension reduction. Psychological theories of drinking and alcoholism. New York: Guilford Press; 1999.
47. Cooper ML, Russell M, Skinner JB, Frone MR, Mudar P. Stress and alcohol use: moderating effects of gender, coping, and alcohol expectancies. J Abnorm Psychol 1992; 101: 139-52.
48. Esper LH, Furtado EF. Gender differences and association between psychological stress and alcohol consumption: a systematic review. J Alcoholism Drug Depend 2013. DOI: 10.4172/2329-6488.1000116.
49. Wang J, Keown LA, Patten SB, Williams JA, Currie SR, Beck CA, et al. A population -based study on ways of dealing with daily stress: comparisons among individuals with mental disorders, with long-term general medical conditions and healthy people. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2009; 44: 666-74.
50. Lloyd DA, Turner RJ. Cumulative lifetime adversities and alcohol dependence in adolescence and young adulthood. Drug Alcohol Depend 2008; 93: 217-26.
51. Brennan PL, Schutte KK, Moos RH. Reciprocal relations between stressors and drinking behavior: a three-wave panel study of late middle-aged and older women and men. Addiction 1999; 94: 737-49.
52. José BS, van Oers HA, van de Mheen HD, Garretsen HF, Mackenbach JP. Stressors and alcohol consumption. Alcohol Alcohol 2000; 35: 307-12.
53. Perreira KM, Sloan FA. Life events and alcohol consumption among mature adults: a longitudinal analysis. J Stud Alcohol 2001; 62: 501-8.
54. Roxburgh S. Gender differences in the effect of job stressors on alcohol consumption. Addict Behav 1998; 23: 101-7.
55. Wysokińska-Gąsior T, Matuszewski A. Nerwice: kwestionariusz motywacji do leczenia:
podręcznik. Warszawa: Ginter; 1991.
56. Endler NS, Parker JDA. Multidimensional assessment of coping: a critical evaluation. J Pers Soc Psychol 1990; 58: 844-54.
57. Strelau J, Jaworowska A, Wrześniewski K, Szczepaniak P. Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS: Podręcznik do polskiej normalizacji. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego; 2005.
58. Noel NE, Lisman SA. Alcohol consumption by college women following exposure to unsolvable problems: learned helplessness or stress induced drinking? Behav Res Therapy 1980; 18: 429-40.
59. Beck AT. Depression: Causes and treatment. Philadelphia: University of Pennsylvania Press; 1967.
60. Beck AT, Epstein N, Harrison R. Cognitions, attitudes and personality dimensions in depression. Br J Cogn Psychother 1983; 1: 1-16.
61. Endler NS, Parker JDA. Assessment of multidimensional coping: task, emotion, and avoidance strategies. Psychol Assess 1994; 6: 50-60.
62. Cosway R, Endler NS, Sadler AJ, Deary IJ. The coping inventory for stressful situations: factorial structure and associations with personality traits and psychological health. J Appl Biobehav Res 2000; 5: 121-43.
63. Keyes KM, Hatzenbuehler M, Grant BF, Hasin DS. Stress and alcohol: epidemiologic evidence. Alcohol Res 2012; 34: 391-400.
64. Mroziak B, Woronowicz BT, Wójtowicz S. Zmiany poczucia koherencji i stylu radzenia sobie ze stresem po podstawowym programie psychoterapii osób uzależnionych od alkoholu. Alkohol Narkom 1999; 2: 225-36.
65. Carver CS, Scheier MF. Situational coping and coping dispositions in a stressful transaction. J Pers Soc Psychol 1994; 66: 184-95.
66. Gimeno C, Dorado ML, Roncero C, Szerman N, Vega P, Balanzá-Martínez V, et al. Treatment of comorbid alcohol dependence and anxiety disorder: review of the scientific evidence and recommendations for treatment. Front Psychiatry 2017; 8: 173.
67. Buckner JD, Schmidt NB, Lang AR, Small JW, Schlauch RC, Lewinsohn PM. Specificity of social anxiety disorder as a risk factor for alcohol and cannabis dependence. J Psychiatr Res 2008; 42: 230-39.
68. DeVido JJ, Weiss RD. Treatment of the depressed alcoholic patient. Curr Psychiatry 2012; 14: 610-18.
69. Suter M, Strik W, Moggi F. Depressive symptoms as a predictor of alcohol relapse after residential treatment programs for alcohol use disorder. J Subst Abuse Treat 2011; 41: 225-32.
70. Groh DR, Ferrari JR, Jason LA. Self-reports of substance abusers: the relation between social desirability and social network variables. J Groups Addict Recover 2009; 4: 51-61.
71. Davis CG, Doherty S, Moser AE. Social desirability and change following substance abuse treatment in male offenders. Psychol Addict Behav 2014; 28: 872-9.
Artykuł opublikowano w „Alkoholizmie i Narkomanii” 3/2021.
Przeczytaj także: „Zastosowanie substancji psychoaktywnych w leczeniu”.
