ARTYKUŁ PRZEGLĄDOWY/REVIEW PAPER
Excitatory amino acids and rheumatoid diseases

Aminokwasy pobudzające jako przekaźniki w ośrodkowym układzie nerwowym
Aminokwasy pobudzające (excitatory amino AIDS – EAA) należą do szeroko rozpowszechnionych neuroprzekaźników w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN) o silnym działaniu pobudzającym. Są one aminokwasami kwaśnymi i do niedawna uważano je za tzw. pospolite metabolity, powstające na drodze różnych przemian biochemicznych.
EAA dzielą się na substancje pochodzenia endo- i egzogennego. Do aminokwasów pobudzających endogennych zaliczamy kwas L-glutaminowy (glutaminian), uznawany za główny przekaźnik pobudzający w OUN, kwas asparaginowy (asparaginian), kwas homocysteinowy i kwas chinolinowy (QUIN). Substancjami pochodzenia egzogennego są: kwas N-metylo-D-asparaginianowy (NMDA), kwas kainianowy (KA), kwas 1-aminocyklopentano-trans-1,3-dikarboksylowy (t-ACPD), kwas α(+)-2-amino-4-fosfonomasłowy (L-AP 4).
Badania przeprowadzone w latach 80. i 90. XX w. przyczyniły się do poznania roli EAA w OUN oraz określenia ich znaczenia w fizjologii i patologii mózgu.
Układ aminokwasów pobudzających, zwany również układem glutaminianergicznym, jest podstawowym układem neuroprzekaźnikowym w mózgu, obok układu noradrenergicznego, cholinergicznego, serotoninergicznego czy dopaminergicznego [1]. Odgrywa on kluczową rolę w dojrzewaniu neuronów, gdyż reguluje procesy proliferacji i migracji prekursorów neuronów i neuronów niedojrzałych w czasie rozwoju OUN, pełni ważne funkcje w procesach uczenia się i pamięci, reguluje przewodzenie czucia bólu w rdzeniu kręgowym i mózgu. Uważa się, że 3/4 transmisji pobudzającej w mózgowiu stanowi transmisja za pośrednictwem EAA. Działają one nie tylko jako przekaźniki synaptyczne, ale wykazują również wpływ cytotoksyczny na neurony. W czasie ostrego niedotlenienia całego mózgowia lub jego poszczególnych struktur są uwalniane z neuronów i wykazują silne działanie niszczące, cytotoksyczne. Stwierdzono, że EAA odgrywają istotną rolę w patogenezie chorób psychicznych (lęk, depresja) i neurodegeneracyjnych (padaczka, spastyczność, udar mózgu, pourazowe uszkodzenia mózgu, choroba Alzheimera, choroba Parkinsona, pląsawica Huntingtona) [2]. Liczne dane zgromadzone w ciągu ostatnich lat wskazują na zmiany zachodzące w transmisji glutaminianergicznej w procesie powstawania uzależnienia m.in. od alkoholu i narkotyków [3].
Z biegiem czasu poznano i zdefiniowano receptory EAA, ich podtypy, rozmieszczenie, selektywnie działające substancje agonistyczne i antagonistyczne do poszczególnych typów receptorów glutaminianergicznych [4, 5]. Receptory EAA dzieli się na 2 grupy: jonotropowe, czyli związane z kanałami jonowymi (dla wapnia, potasu i sodu) i metabotropowe, związane z białkiem G i układami enzymatycznymi [5]. Lepiej poznana i ważniejsza z punktu widzenia patologii wydaje się grupa receptorów jonotropowych, wśród których wyróżniono receptory NMDA (nazwa pochodzi od agonisty receptora – kwasu N-metylo-D-asparaginowego) i nie-NMDA (receptory AMPA i kainianowe). Receptory metabotropowe są białkowymi strukturami błonowymi, związanymi poprzez białka G z układem wtórnych przekaźników (np. trifosfoinozytolem – IP3, diacyloglicerolem – DAG, cAMP) i dzielą się na 8 podgrup oznaczonych jako mglu1-mglu8.
Kwas glutaminowy, główny i wszechobecny neuroprzekaźnik pobudzający, substancja o dużym znaczeniu metabolicznym w organizmie ludzkim, jest agonistą wszystkich typów receptorów glutaminianergicznych, zarówno jono-, jak i metabotropowych.
Natomiast jedynym znanym endogennym antagonistą receptorów dla EAA w OUN ssaków jest wykryty po raz pierwszy w moczu kwas kynureninowy (KYNA), będący kompetycyjnym antagonistą strychnino-niezależnej części receptora NMDA [6]. Jest on produktem ubocznym powstającym na szlaku przemian tryptofanu.
Wiedza o pozamózgowym znaczeniu EAA jest fragmentaryczna.

Aminokwasy pobudzające i ból
Ból jest jednym z podstawowych objawów towarzyszących chorobom reumatycznym zarówno o charakterze zapalnym, jak i niezapalnym. W schorzeniach reumatologicznych ma on najczęściej charakter przewlekłego bólu receptorowego, czyli powstającego w wyniku drażnienia receptorów bólowych (nocyceptorów). Proces powstawania odczucia bólowego nosi nazwę nocycepcji i obejmuje 4 etapy: transdukcję, przewodzenie, modulację i percepcję.
Z uwagi na rodzaj bodźca wywołującego stymulację nocyceptywną wyróżnia się ból fizjologiczny, który pojawia się podczas działania bodźca nocyceptywnego niepowodującego uszkodzenia tkanek. Natomiast w przypadku uszkodzenia tkanek bólowi towarzyszy pojawienie się nadwrażliwości związanej ze zmianą właściwości i wrażliwości pierwotnych zakończeń nerwowych. Jest to tzw. obwodowa sensytyzacja, polegająca na tym, że nocyceptory, będące receptorami o wysokim progu pobudliwości, stają się receptorami o niskim progu pobudliwości. Jednym z mechanizmów odpowiedzialnych za nasilanie doznań bólowych, rozszerzenie miejsca odczuwania bólu i jego przewlekły charakter jest powstanie nadwrażliwości neuronów rdzenia kręgowego i wyższych pięter ośrodkowego układu nerwowego, nazwane ośrodkową sensytyzacją. Ważną rolę w powstawaniu i utrzymywaniu się sensytyzacji ośrodkowej odgrywa pobudzenie kompleksu NMDA (receptor + kanał jonowy) przez uwalniane w nadmiarze EAA. Wiele badań zarówno doświadczalnych, jak i klinicznych wskazuje na skuteczne działanie antagonistów receptorów NMDA w zapobieganiu i hamowaniu rozwoju nadwrażliwości ośrodkowej i w konsekwencji zmniejszeniu natężenia doznań bólowych. W badaniach klinicznych najczęściej stosowana była ketamina, ale dekstrometorfan – lek przeciwkaszlowy – okazał się równie skuteczny, a przy tym wykazuje znacznie mniej działań niepożądanych. W przewlekłych zespołach bólu neuropatycznego zastosowanie ketaminy lub dekstrometorfanu wpływało na zmniejszenie doznań bólowych.
Od dawna wiadomo, że w powstawaniu, przewodzeniu i modulacji procesów bólowych biorą udział różne mediatory prozapalne, które uwalniane są już na poziomie uszkodzonych tkanek, m.in. bradykinina, histamina, prostanoidy, cytokiny, peptydy, np. substancja P, czy tlenek azotu [7]. Ostatnio wykazano, że również układ glutaminianergiczny odgrywa istotną rolę w powstawaniu procesów czuciowych, w tym szczególnie nocyceptywnych, w obwodowym układzie nerwowym, zarówno w warunkach fizjologicznych, jak i w stanach zapalnych [8].
Wiąże się to z obecnością różnych podtypów i podjednostek receptorów glutaminianergicznych (GluRs): NMDA, AMPA, KA, przede wszystkim na komórkach zwojowych korzeni grzbietowych i na zakończeniach rogów grzbietowych rdzenia kręgowego, co wykazano metodami immunohistochemicznymi [8–10]. Obecność receptorów NMDA wykazano i potwierdzono na obwodowych aferentnych włóknach nerwowych [11–13]. Najpełniej dotychczas udokumentowane powiązania między EAA a powstawaniem bodźców bólowych na obwodzie dotyczą zakończeń bólowych w skórze zwierząt doświadczalnych [12], a także ludzi [13].
Impuls elektryczny docierający z obwodu do zwoju rdzeniowego powoduje uwalnianie EAA – glutaminianów i asparaginianów, gdzie EAA pełnią rolę neuroprzekaźników lub modulatorów [7]. W warunkach fizjologicznych bodźce nocyceptywne docierające do OUN mają za niską amplitudę, aby wywołać potencjał czynnościowy w dużej liczbie neuronów w rogu tylnym. Jednakże w warunkach patologii (np. uraz, przewlekłe zapalenie) występuje czasowe i przestrzenne sumowanie postsynaptyczne, prowadzące do depolaryzacji większej liczby neuronów w rogach tylnych. W wyniku tego procesu bodźce dotychczas podprogowe stają się progowe, co klinicznie przejawia się długotrwałą hiperalgezją, która utrzymuje się mimo braku stymulacji nocyceptywnej [7].
Powtarzana i szybka aktywacja receptorów AMPA przez EAA powoduje powstanie szybkich potencjałów synaptycznych i usunięcie jonów Mg²⁺ blokujących kanał jonowy związany z receptorem NMDA. Aktywacja receptora NMDA przez EAA powoduje szybki przepływ jonów wapnia i sodu do wnętrza komórki, co prowadzi do dalszej depolaryzacji [8].
Układ glutaminianergiczny odgrywa istotną rolę nie tylko w prawidłowej nocycepcji, ale też w powstawaniu bólu pochodzenia zapalnego.
Agoniści glutaminianergiczni wywołują mechaniczną, termiczną hiperalgezję i allodynię, które ulegają osłabieniu lub blokowaniu przez odpowiednich antagonistów receptorowych [14, 15]. W badaniach elektrofizjologicznych wykazano, że w powstawaniu reakcji bólowych wywołanych przez EAA biorą udział niemielinowe włókna C [9, 16].
Układ glutaminianergiczny nasila stymulację układu współczulnego, działanie substancji P, co może potęgować odczuwanie bólu, a także powodować zmiany przepływu naczyniowego odpowiadające za obrzęk i zaczerwienienie towarzyszące zapaleniu [9].
Oprócz receptorów jonotropowych, również metabotropowe receptory glutaminianergiczne modulują procesy bólowe na różnych poziomach układu nerwowego i wpływają na obwodową i ośrodkową wrażliwość związaną z przedłużającym się i przewlekłym bólem [17].
Istotna rola EAA w przewodzeniu bólu na poziomie rdzenia kręgowego i mózgu została wielokrotnie potwierdzona w różnych modelach zwierzęcych, natomiast znacznie mniej badań przeprowadzono u ludzi.
Bardzo interesujące są obserwacje przeprowadzone przez Svenssona i wsp. na zdrowych ochotnikach. Stwierdzono, że 2-krotna iniekcja kwasu glutaminowego do mięśnia żwacza prowadzi do nasilenia bólu i mechanicznej allodynii [18]. Autorzy pracy zasugerowali, że powyższy model może być użyteczny do badania działania przeciwbólowego antagonistów EAA u ludzi [18].
Ostatnio pojawiły się informacje dotyczące możliwości zastosowania substancji oddziałujących na obwodowe glutaminianergiczne receptory jono-, a przede wszystkim metabotropowe w terapii bólu [9, 17]. Mogą one, obok niesteroidowych leków przeciwzapalnych, stać się przydatną formą terapii określonych postaci bólu.

Aminokwasy pobudzające a zapalenie
W 1999 r. wykazano wzrost liczby różnych podtypów receptorów glutaminianergicznych (NMDA, AMPA i KA) w obwodowych wypustkach mielinowych i niemielinowych w 2 dni po podaniu czynnika wywołującego zapalenie, kompletnego adjuwantu Freunda [19]. Wydaje się, że może to być przyczyną zwiększonej obwodowej wrażliwości obserwowanej w procesie zapalnym, która przejawia się termiczną hiperalgezją i mechaniczną allodynią [19].
Powszechnie uznaje się, że w procesach nocycepcji w warunkach fizjologicznych oraz wywoływaniu obwodowej sensytyzacji w przewlekłych procesach zapalnych podstawowe znacznie mają receptory NMDA [20].
W 2003 r., przy użyciu metod immunohistochemicznych, stwierdzono zwiększenie liczby podjednostek receptora NMDA-1 w drugim dniu po wywołaniu zapalenia [20]. Ponadto wykazano, że zwiększona liczba tych receptorów utrzymuje się do 7 dni i ulega normalizacji w 14 dni po wywołaniu zapalenia oraz, że zmiany te dobrze korelują z rozwojem i klinicznym przebiegiem procesu zapalnego, który ustępuje po ok. 14 dniach [20]. Ponadto wykazano, że podanie NMDA wywołuje podobne zmiany elektrofizjologiczne, jakie obserwuje się w przebiegu procesu zapalnego [20].
Lawand i wsp. stwierdzili, że substancje agonistyczne do receptorów EAA (L-glutaminian, L-aspartan, L-argi-
nina) podane dostawowo wywołują termiczną hiperalgezję i mechaniczną allodynię, natomiast po dostawowym podaniu antagonistów EAA dochodzi do odwrócenia procesów wywołanych przez dostawowe podanie kaolinu i karaginianu [21]. Autorzy sugerują, że w stawach na zakończeniach obwodowych doprowadzających włókien nerwowych lub na komórkach, np. synowiocytach, komórkach układu immunologicznego, występują receptory dla EAA, które odgrywają istotną rolę w procesach nocycepcji i w rozwoju zapalenia w jamie stawowej [21]. Leki blokujące receptory EAA mogą zatem stanowić nową metodę farmakologicznego leczenia przeciwbólowego w procesach zapalnych [21].

Aminokwasy pobudzające w płynie
Stawowym
W 2000 r., badacze amerykańscy w obszernej pracy przeprowadzonej na 133 pacjentach z różnymi chorobami reumatycznymi (reumatoidalne zapalenie stawów, choroba zwyrodnieniowa stawów, dna moczanowa, chondrokalcynoza, zespół Reitera, łuszczycowe zapalenie stawów, infekcyjne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy) wykazali występowanie w płynie stawowym kwasu glutaminowego i asparaginowego, 2 podstawowych endogennych EAA [22]. W patologicznym płynie stawowym stężenia obu EAA były bardzo wysokie, rzędu 0,3 mM i były 14–50 razy wyższe niż w płynie stawowym pochodzącym z badań sekcyjnych osób, które przed śmiercią nie cierpiały na choroby reumatyczne [22]. Najwyższe stężenia EAA wykazano w płynach stawowych chorych z zespołem Reitera, artropatiami infekcyjnymi i z toczniem układowym [22]. Autorzy pracy sugerują, że wysokie poziomy EAA w płynie stawowym ludzi z aktywnymi zapaleniami stawów mogą świadczyć, że EAA biorą udział w patogenezie zapalnych chorób stawów u ludzi [22].
Również w 2000 r. opublikowano pracę dowodzącą, że kwas glutaminowy jest wydzielany do przestrzeni stawowej w doświadczalnie wywołanym zapaleniu stawu kolanowego przy użyciu kaolinu i karaginianu u szczurów [23]. W badaniach tych użyto metody perfuzji stawu kolanowego in vivo. Stwierdzono, że podstawowe stężenie kwasu glutaminowego wynosi 2,7 µM, a w zapalnie zmienionym stawie zwiększa się 2–3-krotnie do 6,8–8,2 µM [23]. Autorzy sugerują, że kwas glutaminowy jest uwalniany przez zakończenia nerwowe w zapalnie zmienionym stawie [23]. Oba zespoły badawcze dyskutują wyniki swoich badań, wskazując na rolę EAA w powiązaniu z procesami powstawania i przewodzenia bodźców bólowych [22, 23].
W badaniach przeprowadzonych in vivo stwierdzono, że poziomy EAA w płynie stawowym istotnie korelują z poziomami określonych cytokin i chemokin w płynie stawowym, m.in. TNF, IL-8 u pacjentów z klinicznie aktywnym reumatoidalnym zapaleniem stawów, dną moczanową i chorobą zwyrodnieniową stawów [24]. W badaniach przeprowadzonych in vitro stwierdzono, że dodanie kwasu glutaminowego prowadzi do istotnego wzrostu poziomu TNF w pierwotnych hodowlach komórkowych synowiocytów [24].
Bardzo interesująca jest praca, w której wykazano istotny wzrost przepływu krwi w stawie kolanowym szczurów w wyniku miejscowego dostawowego podania NMDA, czemu zapobiega dostawowe podanie antagonisty receptora NMDA – dizocylpiny (MK-801) [25]. To wskazuje, że receptory NMDA występujące w stawach są odpowiedzialne nie tylko za odczuwanie bólu, lecz odgrywają także kluczową rolę w rozwoju zapalenia [25].

Antagoniści glutaminianergiczni
a proliferacja komórek
W 1999 r. wykazano, że antagoniści glutaminianergiczni, działający na receptory NMDA, mają działanie proapoptotyczne [26, 27], a wkrótce potem stwierdzono, że substancje te wywierają także działanie przeciwnowotworowe [28]. Kwas glutaminowy jest obecny w nowotworach obwodowych, a antagoniści glutaminianergiczni hamują proces proliferacji wielu różnych linii komórkowych, nie tylko wywodzących się z układu nerwowego [28]. Wykazano także, że antagoniści glutaminianergiczni hamują proliferację ludzkich komórek nowotworowych [28]. Najbardziej wrażliwe na działanie antagonisty NMDA – dizocylpiny – okazały się komórki nowotworowe gruczolakoraka jelita grubego, glejaków, raka piersi i płuc. Antagonista nie-NMDA – GYKI 52466 – najsilniej hamował proliferację komórek nowotworowych raka piersi i płuc oraz gruczolakoraka jelita grubego. Działanie przeciwproliferacyjne ściśle zależało od obecności jonów wapnia i było spowodowane zahamowaniem podziałów komórkowych i obumieraniem komórek. Ponadto zaobserwowano mniejszą zdolność komórek do migracji i naciekania [28]. Te właściwości przemawiają za przeciwnowotworowym działaniem antagonistów glutaminianergicznych.
Lombardi i wsp. wykazali, że wzrastające dawki kwasu glutaminowego hamują proliferację ludzkich limfocytów T wywołaną przez fitohemaglutyninę, a ponadto glutaminian moduluje sekrecję różnych cytokin pozapalnych [29].
Warto podkreślić, że masywny rozplem synowialnych fibroblastów, podobny do proliferacji nowotworowej, jest jedną z charakterystycznych zmian obserwowanych w błonie maziowej stawów w reumatoidalnym zapaleniu stawów, odpowiedzialną za procesy niszczenia struktur stawowych.

Perspektywy
Antagoniści glutaminianergiczni są nową grupą substancji o wielu właściwościach biologicznych, m. in. działaniu przeciwdrgawkowym, uspokajającym, neuroprotekcyjnym, antyproliferacyjnym i przeciwbólowym. Poznanie tych właściwości stanowi bodziec do prowadzenia badań eksperymentalnych i klinicznych nad ich zastosowaniem w terapii różnych schorzeń układu nerwowego, m.in. choroby Alzheimera, uzależnień od leków i alkoholu. W 2002 r. FDA zarejestrował pierwszy lek aprobowany do stosowania w zaawansowanej fazie choroby Alzheimera – memantynę. Memantyna, będąca antagonistą receptora NMDA, jest nowym lekiem w tym wskazaniu, niemniej jednak jest to lek znany od dawna, którego mechanizm opiera się na udowodnionym hamowaniu działania EAA i tym samym na potencjalnym wpływie neuroprotekcyjnym. Obecnie trwające badania kliniczne mają udowodnić skuteczność memantyny, także we wcześniejszych fazach choroby Alzheimera.
Wobec przesłanek wskazujących na obecność EAA i ich receptorów w stawach, można sugerować ich znaczenie w fizjologii i patologii narządu ruchu.

Piśmiennictwo
1. Orrego F, Villanueva S. The chemical nature of the main central excitatory transmitter: a critical appraisal based upon release studies and synaptic vesicle localization. Neuroscience 1993; 56: 539-55.
2. Cotman CW, Anderson AJ. A potential role for apoptosis in neurodegeneration and Alzheimer’s disease. Mol Neurobiol 1995; 10: 19-45.
3. Vetulani J. Uzależnienia lekowe na przełomie wieków. W: Neuropsychofarmakologia. Dziś i jutro. Bijak M, Lasoń W (red.). Instytut Farmakologii PAN, 2000: 263-332.
4. Collingridge GL, Lester RA. Excitatory amino acid receptors in the vertebrate central nervous system. Pharmacol Rev 1989; 40: 143-210.
5. Honore T. Excitatory amino acid receptor subtypes and specific antagonists. Med Res Rev 1989; 9: 1-23.
6. Kessler M, Terramani T, Lynch G, et al. A glycine site associated with N-methyl-D-aspartic acid receptors: characterization and identification of a new class of antagonists. J Neurochem 1989; 52: 1319-28.
7. Dobrogowski J. Patomechanizm bólu przewlekłego. W: Medycyna bólu. Dobrogowski J, Wordliczek J (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2004: 38-48.
8. Sato K, Kiyama H, Park HT, et al. AMPA, KA and NMDA receptors are expressed in the rat DRG neurones. Neuroreport 1993; 4: 1263-5.
9. Carlton SM. Peripheral excitatory amino acids. Curr Opin Pharmacol 2001; 1: 52-6.
10. Liu H, Wang H, Sheng M, et al. Evidence for presynaptic N-me-thyl-D-aspartate autoreceptors in the spinal cord dorsal horn. Proc Natl Acad Sci USA 1994; 91: 8383-7.
11. Shigemoto R, Ohishi H, Nakanishi S, et al. Expression of the mRNA for the rat NMDA receptor (NMDAR1) in the sensory and autonomic ganglion neurons. Neurosci Lett 1992; 144): 229-32.
12. Carlton SM, Hargett GL, Coggeshall RE. Localization and activation of glutamate receptors in unmyelinated axons of rat glabrous skin. Neurosci Lett 1995; 197: 25-28.
13. Kinkelin I, Brocker EB, Koltzenburg M, et al. Localization of ionotropic glutamate receptors in peripheral axons of human skin. Neurosci Lett 2000; 283: 149-52.
14. Follenfant RL, Nakamura-Craig M. Glutamate induces hyperalgesia in the rat paw. Br J Pharmacol 1992; 106: 49P.
15. Zhou S, Bonasera L, Carlton SM. Peripheral administration of NMDA, AMPA or KA results in pain behaviors in rats. Neuro Report 1996; 7: 895-901.
16. Lovinger DM, Weight FF. Glutamate induces a depolarization of adult rat dorsal root ganglion neurons that is mediated predominantly by NMDA receptors. Neurosci Lett 1988; 94: 314-20.
17. Neugebauer V. Metabotropic glutamate receptors-important modulators of nociception and pain behavior. Pain 2002; 98: 1-8.
18. Svensson P, Cairns BE, Wang K. Glutamate-evoked pain and mechanical allodynia in the human masseter muscle. Pain 2003; 101: 221-7.
19. Carlton SM, Coggeshall RE. Inflammation-induced changes in peripheral glutamate receptor populations. Brain Res 1999; 820: 63-70.
20. Du J, Zhou S, Coggeshall RE, et al. N-methyl-D-aspartate-induced excitation and sensitization of normal and inflamed nociceptors. Neuroscience 2003; 118: 547-62.
21. Lawand NB, Willis WD, Westlund KN. Excitatory amino acid receptor involvement in peripheral nociceptive transmission in rats. Eur J Pharmacol 1997; 324: 169-77.
22. McNearney T, Speegle D, Lawand N, et al. Excitatory amino acid profiles of synovial fluid from patients with arthritis.
J Rheumatol 2000; 27: 739-45.
23. Lawand NB, McNearney T, Westlund KN. Amino acid release into the knee joint: key role in nociception and inflammation. Pain 2000; 86: 69-74.
24. McNearney T, Baethge BA, Cao S, et al. Excitatory amino acids, TNF-alpha, and chemokine levels in synovial fluids of patients with active arthropathies. Clin Exp Immunol 2004; 137: 621-7.
25. Lawand NB, Reddig WJ, Cashin AE, et al. NMDA receptors and associated signaling pathways: a role in knee joint blood flow regulation. Eur J Pharmacol 2004; 499: 155-61.
26. Ikonomidou C, Bosch F, Miksa M, et al. Blockade of NMDA receptors and apoptotic neurodegeneration in the developing brain. Science 1999; 283: 70-4.
27. Olney JW, Wozniak DF, Jevtovic-Todorovic V, et al. Drug-induced apoptotic neurodegeneration in the developing brain. Brain Pathol 2002; 12: 488-98.
28. Rzeski W, Ikonomidou C, Turski L. Glutamate antagonists limit tumor growth. Biochem Pharmacol 2002; 64: 1195-2000.
29. Lombardi G, Miglio G, Dianzani C, et al. Glutamate modulation of human lymphocyte growth: in vitro studies. Biochem Biophys Res Commun 2004; 318: 496-502.