Analiza systematycznej aktywności fizycznej i jakości życia osób ze stomią jelitową

Wstęp

Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) jakość życia (quality of life – QOL) to subiektywna ocena sytuacji życiowej jednostki w odniesieniu do kultury, w której żyje, jej systemu wartości, celów, oczekiwań, zainteresowań [1]. W latach 70. XX wieku pojęcie jakości życia wprowadzono do medycyny. Nauki medyczne częściej posługują się pojęciem jakości życia zależnej od stanu zdrowia (health-related quality of life – HRQOL). Definicja HRQOL opiera się na formule zdrowia wg WHO, która mówi, że zdrowie jest to stan pełnego dobrobytu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko nieobecność choroby. Każdy człowiek, bez względu na rasę, religię, przekonania polityczne, warunki ekonomiczne czy socjalne, ma prawo do najlepszego możliwego stanu zdrowia [1–5].
Badacze jakości życia podkreślają, że pacjenci ze stomią jelitową odczuwają zmiany w jakości życia i obniża się ich poczucie własnej wartości. Badania dotyczące dobrostanu psychicznego, fizycznego oraz obrazu ciała wykazują istotny związek z parametrami psychologicznymi, takimi jak lęk i depresja [6, 7]. Aktywność fizyczna jest integralnym elementem zdrowia, stanowi jedną z podstawowych potrzeb człowieka. Łagodzi stres oraz zapewnia niezbędny człowiekowi komfort psychiczny. Bardzo ważne jest, aby zabieg wyłonienia stomii jelitowej nie wpłynął negatywnie na uprawianie sportu czy inne zajęcia rekreacyjne. Jeżeli stan zdrowia pacjenta na to pozwala, zaleca się jazdę na rowerze, spacery, piesze wycieczki, jazdę na łyżwach czy nartach, nie ma przeciwwskazań również dla osób lubiących pływanie czy taniec. Unikać należy jedynie sportów wymagających ogromnego wysiłku fizycznego, takich jak judo, karate czy boks [8, 9].
Aktywność fizyczną ocenia się jako jeden z kluczowych składników zdrowego stylu życia. Według rekomendacji WHO z 2011 r. minimalna aktywność ruchowa dla osób dorosłych obejmuje:
aktywność fizyczną w czasie wolnym,
prace domowe i ogrodowe,
przemieszczanie się,
uprawiane sporty,
inne postaci ruchu o niskim natężeniu (pod kątem codziennym, rodzinnym czy funkcjonowania społecznego).
W celu poprawy stanu układu krążenia, kostnego i mięśniowego, kondycji oraz stanu zdrowia psychicznego osobom dorosłym zaleca się wykonywanie ćwiczeń aerobowych, tj. tlenowych, co najmniej 150 minut tygodniowo (z umiarkowaną intensywnością) lub co najmniej 75 minut (z dużą intensywnością). Jednorazowo taka aktywność powinna być nie krótsza niż 10 minut i powtarzana minimum 3 razy w tygodniu. By zaobserwować dodatkowe korzyści należy zwiększyć sumaryczny tygodniowy czas wykonywanych aktywności fizycznych o umiarkowanej intensywności do minimum 300 minut lub o wysokiej intensywności do minimum 150 minut. Ćwiczenia aerobowe zawdzięczają swoją nazwę formie, w jaki organizm uzyskuje energię podczas ich wykonywania. W trakcie takich ćwiczeń dochodzi do przyspieszenia oddechu, pracy serca oraz wzrostu ciśnienia tętniczego. Do umiarkowanego wysiłku fizycznego można zaliczyć jazdę na rowerze, pływanie, chodzenie (np. nordic walking) czy jazdę na rolkach. Intensywny wysiłek fizyczny powoduje cięższy oddech, a rozmowa podczas takiego wysiłku jest utrudniona. Do intensywnych aktywności fizycznych zalicza się szybką jazdę na rowerze, bieganie, dynamiczny aerobik czy grę w piłkę. Na kształtowanie regularnej aktywności fizycznej ma wpływ wiele czynników zależnych zarówno od jednostki, jak i od środowiska zewnętrznego. Według raportu z badań o aktywności fizycznej z 2016 r. mniej więcej co czwarty Polak uważa systematyczną aktywność fizyczną za zachowanie, które najbardziej przyczynia się do poprawy stanu zdrowia [10, 11].

Cel pracy

Celem pracy była ocena wpływu systematycznej aktywności fizycznej na poziom i jakość życia osób ze stomią jelitową.

Materiał i metody

Badaniami objęto 80 osób (53 kobiety i 27 mężczyzn w wieku powyżej 18 lat) z wyłonioną stomią jelitową, które wyraziły świadomą i dobrowolną zgodę na udział w badaniu. Czas od wyłonienia u nich stomii jelitowej wynosił co najmniej 2 miesiące. Miejscem badań było Pomorskie Stowarzyszenie Stomijne. Badania prowadzono od stycznia do maja 2019 r. Na ich przeprowadzenie uzyskano zgodę prezesa Stowarzyszenia oraz Niezależnej Komisji Bioetycznej ds. Badań Naukowych przy Gdańskim Uniwersytecie Medycznym o numerze rejestracyjnym NKBBN/17/2019.
Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Do oceny jakości życia wykorzystano skróconą wersję ankiety oceniającej jakość życia (The World Health Organization Quality Of Life – WHOQOL-BREF). Kwestionariusz ten służy do oceny jakości życia osób zdrowych i chorych, zarówno w celach poznawczych, jak i klinicznych. Zawiera 26 pytań analizujących cztery dziedziny życia: fizyczną, psychologiczną, społeczną i środowiskową. W kwestionariuszu są też dwa pytania analizowane oddzielnie: dotyczące indywidualnej, ogólnej percepcji jakości życia oraz indywidualnej percepcji własnego zdrowia. Punktacja pytań zamyka się w przedziale od 1 do 5 i ma kierunek pozytywny – im większa liczba punktów, tym lepsza jakość życia [5]. Narzędzie zaadaptowały do polskich warunków Wołowicka i Jaracz [12].
Ocenę aktywności fizycznej prowadzono na podstawie Międzynarodowego kwestionariusza aktywności fizycznej (IPAQ) – wersja polska (skrócona) z 7 pytaniami na temat aktywności fizycznej. Umożliwia on obiektywną ocenę grup społecznych i zawodowych oraz porównanie badań w różnych krajach. Respondent musiał określić, ile minut poświęcił danym aktywnościom fizycznym w ostatnich 7 dniach. Na podstawie analizy danych osoby ze stomią jelitową zostały sklasyfikowane ze względu na poziom aktywności fizycznej. Wylicza się go za pomocą współczynnika MET min/tydzień bądź liczby dni wysiłku z danego poziomu. Współczynnik ten uzyskuje się, mnożąc współczynniki przypisane danej aktywności przez podaną przez respondenta liczbę dni wykonywania tej aktywności w tygodniu oraz czas jej trwania w minutach [13]. Dane społeczno-demograficzne zebrano, wykorzystując autorski kwestionariusz ankiety.
Wszystkie obliczenia statystyczne zostały dokonane przy użyciu pakietu statystycznego IBM SPSS 23 oraz arkusza kalkulacyjnego Excel 2013. Zmienne typu jakościowego zaprezentowano za pomocą liczności oraz wartości procentowych, a zmienne ilościowe scharakteryzowano za pomocą średniej arytmetycznej i odchylenia standardowego. Istotność różnic pomiędzy więcej niż dwiema grupami sprawdzono, stosując nieparametryczny test istotności Kruskala-Wallisa. Dla zmiennych jakościowych wykorzystano testy χ2. We wszelkich obliczeniach za poziom istotności przyjęto p < 0,05.

Charakterystyka badanej grupy

W badanej grupie kobiety stanowiły 66,3% (n = 53), mężczyźni 33,8% (n = 27), osoby powyżej 60. roku życia 31% (n = 25), a osoby w wieku 50–59 lat – 14% (n = 11). Najwięcej ankietowanych wskazało jako miejsce zamieszkania miasto od 100 do 500 tys. mieszkańców – 30% (n = 24), a najmniej miasto do 20 tys. mieszkańców – 6% (n = 5). Badani najczęściej legitymowali się wykształceniem średnim – 47,5% (n = 38). Aktywnych zawodowo było 40% respondentów (n = 32). Ponad połowa miała wyłonioną kolostomię – 55% (n = 44). Największa liczba badanych żyła ze stomią od roku do trzech lat – 25% (n = 20), natomiast ze stomią jelitową od 2 do 6 miesięcy – 16% (n = 13). Przetokę jelitową od 4 do 10 lat miało 16 osób, stomię jelitową powyżej 10 lat 22,5% (n = 18).

Wyniki

Na początek zapytano ankietowanych, jakie formy aktywności fizycznej preferowali przed wyłonieniem stomii – odpowiedzi przedstawiono w tabeli 1.
Na pytanie, czy stomia jelitowa przeszkadza w kontynuowaniu aktywności fizycznej, 32 osoby (40%) udzieliły odpowiedzi twierdzącej, 26 (32,5%) zaprzeczyło, a 22 (27,5%) nie udzieliły jednoznacznej odpowiedzi. Następnie poproszono ankietowanych o podanie najważniejszych powodów, dlaczego warto być aktywnym – odpowiedzi zebrano w tabeli 2.

Ocena jakości życia

W tabeli 3 zestawiono analizę statystyczną poszczególnych domen jakości życia. Na podstawie uzyskanych wyników w poszczególnych domenach stwierdzono, że jakość życia badanych plasowała się na poziomie średnim.

Ocena aktywności fizycznej

Z analizy danych wynika, że badani najczęściej określali swoją aktywność fizyczną jako dostateczną (tab. 4).
Wykazano, że 44% ankietowych spędza czas w dni powszednie, siedząc od 120 do 300 minut dziennie, czyli od 2 do 5 godzin, a 40% powyżej 300 minut, czyli ponad 5 godzin. Tylko 16% respondentów podało, że siedzi przeciętnie w ciągu dnia poniżej 120 minut, czyli mniej niż 2 godziny.
Analiza statystyczna nie wykazała związku pomiędzy zmiennymi społeczno-demograficznymi a poziomem aktywności fizycznej. Zarówno miejsce zamieszkania (χ2(8) = 4,63; p = 0,796), wykształcenie (χ2(8) = 12,26; p = 0,140), jak i płeć (χ2(2) = 0,52; p = 0,770) nie wpływają istotnie na aktywność fizyczną osób z wyłonioną stomią jelitową.
Odnotowano natomiast związek pomiędzy aktywnością zawodową a aktywnością fizyczną. Osoby, które nie były aktywne zawodowo, nie były w stopniu wystarczającym aktywne fizycznie (χ2(2) = 7,72; p = 0,021). Nie wykazano związku pomiędzy czasem życia ze stomią a poziomem aktywności fizycznej (χ2(8) = 9,07; p = 0,336) oraz między rodzajem stomii jelitowej a poziomem aktywności fizycznej (χ2(3) = 0,12; p = 0,990).
Test Kruskala-Wallisa nie wykazał istotnego statystycznie związku między poziomem aktywności fizycznej a jakością życia badanych (tab. 5).

Dyskusja

Osoby ze stomią jelitową często ograniczają swoją aktywność fizyczną. W połączeniu z rehabilitacją odpowiednio dobrane ćwiczenia mogą jednak złagodzić niektóre objawy oraz poprawić sprawność i jakość życia, jak również zmniejszyć ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego. Rezygnacja z ćwiczeń i ruchu jest częstą przyczyną cukrzycy, otyłości, chorób układu krążenia, a także zmian w obrębie kręgosłupa i stawów [14].
Najczęściej wybieraną formą aktywności fizycznej przed wyłonieniem stomii była jazda na rowerze, marsze, bieganie i sporty wodne. Na dalszym miejscu znalazły się sporty zespołowe: piłka nożna, siatkówka, koszykówka czy piłka ręczna oraz fitness i siłownia. Osoby z przetoką jelitową wybierają aktywność niewymagającą pod względem towarzyskim, a ze stomią jelitową w większości chętniej ćwiczą indywidualnie. Badania Czyżewskiego i wsp. wskazują, że najczęściej preferowaną formą aktywności pacjentów ze stomią były spacery, praca na działce, gimnastyka oraz jazda na rowerze. Motywy podejmowania aktywności fizycznej przez te osoby to poprawa zdrowia, większa sprawność, dobre samopoczucie [15].
W badaniu autorów pracy osoby ze stomią jako główne motywatory aktywności fizycznej wskazały: ogólną poprawę stanu zdrowia, zwiększenie wydolności organizmu i sprawności fizycznej oraz odpoczynek, relaks, odprężenie. Wskazuje to, że dla osób ze stomią najważniejsze są aspekty zdrowotne i jest to główny powód, dla którego utrzymują aktywność fizyczną.
Nie potwierdzono istotności statystycznej między danymi społeczno-demograficznymi, jak płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, a poziomem aktywności fizycznej u osób z przetoką jelitową. Intensywność i systematyczność aktywności fizycznej są na podobnym poziomie u osób ze stomią jelitową oraz w populacji ogólnej. Analiza aktywności fizycznej w wybranych grupach zawodowych pracowników potwierdziła, że aktywność zawodowa wpływa pozytywnie na podejmowanie aktywności fizycznej, chociażby przez konieczność pokonania drogi do pracy [16]. W badaniach własnych również potwierdzono istotny związek pomiędzy aktywnością zawodową a aktywnością fizyczną. Osoby pracujące więcej się poruszały. Zaleca się, aby pacjenci leczeni z powodu chorób jelit bez względu na rodzaj stomii wykonywali ćwiczenia ogólnokondycyjne [9].
Większość opracowań naukowych wskazuje na zbyt małą wiedzę pacjentów ze stomią na temat aktywności fizycznej. W przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii badaniach na ponad 2600 pacjentach większość stwierdziła, że nie zdobyła żadnej fachowej wiedzy na temat ćwiczeń i aktywności fizycznej zalecanych po wyłonieniu stomii, nawet od lekarza chirurga czy pielęgniarki stomijnej. Przekazane informacje dotyczyły tylko zakresu pielęgnacji stomii, diety czy porad psychologa [17]. Analizie źródeł pozyskiwania wiadomości na temat odpowiednich i bezpiecznych form aktywności przez osoby ze stomią przyjrzeli się Czyżewski i wsp. Większość badanych wskazywała czasopisma przeznaczone dla osób ze stomią, połowa czerpała informacje od lekarzy i pielęgniarek w poradniach stomijnych, mniej niż 1/3 badanych uzyskiwała porady od innych osób ze stomią bądź z internetu. Tylko 2 osoby wskazały poradnie rehabilitacyjne [15]. Może to wynikać z dwóch przyczyn: fizjoterapeuci nie są utożsamiani ze specjalistami adaptowanej aktywności fizycznej przez pacjentów ze stomią lub specyfika ich aktywności jest mało znana. Zasadne jest zatem poszukiwanie pozytywnych i skutecznych form motywowania. Badania nad aktywnością fizyczną osób ze stomią mogą w dłuższej perspektywie dostarczyć wielu cennych informacji zarówno pacjentom, jak i lekarzom, pielęgniarkom czy fizjoterapeutom pracującym z tą grupą chorych.
Wytworzenie stomii jelitowej wpływa na funkcjonowanie psychospołeczne i jakość życia pacjentów. Pojawiają się obawy pacjentów i ich rodzin o samoopiekę, codzienne życie. W badaniach własnych pacjenci ocenili jakość życia na poziomie średnim. Podobne wyniki uzyskali Pierzak i wsp. oraz Golicki i wsp. W ich badaniach prawie 50% pacjentów określiło jakość życia na poziomie miernym (ani dobrym, ani złym), a tylko 5% opisało swoją jakość życia jako dobrą [18, 19]. U Cierzniakowskiej i wsp. 60% pacjentów ze stomią oceniło jakość życia jako bardzo dobrą i dobrą, 40% jako ani dobrą, ani złą [20]. Reasumując, jakość życia pacjentów z wyłonioną stomią w przeważającej większości jest na poziomie średnim lub ani dobrym, ani złym. Należy jednak pamiętać, że wytworzenie sztucznego odbytu brzusznego, mimo że prowadzi do dyskomfortu psychicznego i fizycznego oraz zmienia jakość życia, jednak przedłuża życie.

Wnioski

Aktywność fizyczna nie wpływa istotnie na jakość życia osób ze stomią jelitową. Osoby, które nie były aktywne zawodowo, nie były w sposób wystarczający aktywne fizycznie. Preferowaną formą aktywności osób ze stomią są marsze, spacery oraz jazda na rowerze. Czynniki społeczno-demograficzne nie różnicują poziomu aktywności fizycznej osób ze stomią jelitową. Potrzebne są dalsze badania nad aktywnością fizyczną osób ze stomią.

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.