Artykuł oryginalny
Cechy osobowości w skalach TEMPS-A i O-LIFE a polimorfizm genów BDNF, COMT i transportera serotoniny w chorobie afektywnej dwubiegunowej

Wstęp

Uwarunkowania genetyczno-molekularne cech osobowości stanowią przedmiot licznych badań przeprowadzonych w ostatnich latach. W badaniach tych zwykle ocenia się związek między polimorfizmem określonych genów a wymiarami osobowości mierzonymi za pomocą określonych skal psychometrycznych. Często badanymi genami są gen czynnika neurotrofowego pochodzenia mózgowego (brain-derived neurotrophic factor – BDNF), gen katecholo-O-metylotransferazy (catechol-O-methyltransferase – COMT) oraz gen transportera serotoniny.

Skala TEMPS-A (Temperament Scale of Memphis, Pisa, Paris and San Diego – Autoquestionnaire), wprowadzona przez Akiskala i wsp. (2005), ocenia wymiary pięciu temperamentów afektywnych, takich jak temperament depresyjny, hipertymiczny, cyklotymiczny, drażliwy i lękowy. Skala została przetłumaczona na 32 języki i jest szeroko stosowana w badaniach epidemiologicznych i klinicznych obejmujących zarówno pacjentów psychiatrycznych, jak i populację osób zdrowych. W Polsce skala TEMPS-A została zweryfikowana w grupie 521 zdrowych osób – studentów uczelni poznańskich i bydgoskich. Wartości współczynnika rzetelności ( Cronbacha) w odniesieniu do poszczególnych rodzajów temperamentu były wysokie i wynosiły 0,69–0,83 (Borkowska i wsp. 2010). Badania z zastosowaniem tej skali przeprowadzone w ośrodku poznańskim wykazały, że skuteczność profilaktyczna litu koreluje pozytywnie z nasileniem cech temperamentu hipertymicznego, a negatywnie z nasileniem temperamentu cyklotymicznego, depresyjnego i lękowego (Rybakowski i wsp. 2013).

Schizotypia jest zaburzeniem z kręgu spektrum schizofrenii charakteryzującym się m.in. tendencją do ekscentrycznych zachowań, myśleniem magicznym i niezwykłymi doznaniami. Pacjenci z chorobą afektywną dwubiegunową (ChAD) uzyskują na skalach mierzących wymiary schizotypii wyniki istotnie wyższe w porównaniu z osobami zdrowymi, choć niższe od chorych na schizofrenię (Heron i wsp. 2003). Wśród skal do pomiaru schizotypii znaczną popularność zyskała sobie ostatnio skala Oxford-Liverpool Inventory of Feelings and Experiences (O-LIFE), która mierzy takie wymiary, jak niezwykłe doznania, dezorganizacja poznawcza, introwersja i anhedonia oraz zachowania impulsywne i niezgodne z regułami (Mason i wsp. 2005). Badania przeprowadzone w ośrodku poznańskim z wykorzystaniem tej skali u osób z ChAD wykazały istotnie wyższe wartości schizotypii u tych pacjentów w porównaniu ze zdrowymi osobami z grupy kontrolnej oraz związek cech schizotypii z kreatywnością (Rybakowski i Klonowska 2011). Badania u pacjentów z ChAD przyjmujących lit w celach profilaktycznych wykazały, że wymiar dezorganizacji poznawczej w skali LIFE-O jest czynnikiem negatywnym związanym ze skutecznością długotrwałego stosowania litu (Dembińska-Krajewska i wsp. 2012).

Celem niniejszej pracy była ocena asocjacji między funkcjonalnymi polimorfizmami genów BDNF, COMT oraz transportera serotoniny a wymiarami osobowości mierzonymi w skalach TEMPS-A i O-LIFE u osób z ChAD.

Materiał i metody

Badane osoby



W badaniu wzięło udział 70 pacjentów z ChAD (21 mężczyzn i 49 kobiet) w wieku 59 ±12 lat, rekrutujących się spośród pacjentów Poradni Przyklinicznej Kliniki Psychiatrii Dorosłych UM w Poznaniu. U wszystkich osób badanie kwestionariuszowe za pomocą skal TEMPS-A i O-LIFE wykonano w okresie remisji objawów chorobowych.

Badanie uzyskało akceptację Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu.



Ocena psychometryczna



Skala TEMPS-A



W badaniu zastosowano wersję kwestionariusza TEMPS-A zawierającą 110 pytań, z odpowiedziami „tak” lub „nie”. Ocenia ona następujące wymiary temperamentalne: depresyjny (pytania 1–21), cyklotymiczny (pytania 22–42), hipertymiczny (pytania 43–63), drażliwy (pytania 64–84) i lękowy (pytania 85–110). Wartość każdego wymiaru obliczano, dzieląc uzyskany wynik dla wszystkich pytań danego wymiary przez liczbę pytań.



Kwestionariusz O-LIFE



Stosowana w niniejszej pracy wersja kwestionariusza O-LIFE składa się z 43 pytań dotyczących wymiarów schizotypii występujących w czterech kategoriach, takich jak: niezwykłe doznania (12 pozycji), dezorganizacja poznawcza (11 pozycji), introwersja i anhedonia (10 pozycji), zachowania impulsywne i niezgodne z regułami (10 pozycji). Kategoria „niezwykłe doznania” zawiera pytania dotyczące aberracji percepcyjnych, myślenia magicznego, omamów, objawów fenomenologicznie powiązanych z objawami wytwórczymi występującymi w schizofrenii, które w tym wypadku stanowią pozytywny wymiar schizotypii. „Dezorganizacja poznawcza” wskazuje na upośledzenie koncentracji i uwagi, procesu podejmowania decyzji i lęku występującego w sytuacjach społecznych. Skala „introwersja i anhedonia” związana jest z brakiem możliwości osiągania przyjemności w sytuacjach społecznych oraz czerpania jej ze źródeł fizycznych, co jest powiązane z negatywnymi objawami schizofrenii i stanowi negatywny wymiar schizotypii. Część „zachowania impulsywne i niezgodne z regułami” opisuje impulsywne, antysocjalne i ekscentryczne formy zachowania.



Genotypowanie



Gen BDNF, polimorfizm Val66Met (198G/A)



Badany polimorfizm genu BDNF znajduje się w pozycji 198 sekwencji kodującej. Jest to polimorfizm typu SNP polegający na substytucji adeniny guaniną (A/G), co na poziomie białka powoduje zamianę aminokwasu waliny (Val) na metioninę (Met).

Genotypowanie wykonano metodą opisaną w pracy Neves-Pereiry i wsp. (2002). Uzyskany produkt PCR o wielkości 197 pz poddano analizie restrykcyjnej enzymem Eco72I. Produkty rozdzielano w 2,5-procentowym żelu agarozowym. Na podstawie wielkości fragmentów DNA po rozdziale elektroforetycznym określono genotypy. Allel Val (G) identyfikowano na podstawie obecności prążków DNA o wielkości 124 i 73 pz; allel Met (A) charakteryzował się obecnością produktu PCR nieulegającemu trawieniu restrykcyjnemu.



Gen COMT, polimorfizm Val108Met



Badany polimorfizm pojedynczego nukleotydu w eksonie 4 genu COMT to tranzycja G/A w kodonie 108 (158) S-COMT (MB-COMT). W efekcie substytucji G322(472)A w tym kodonie zanika miejsce restrykcyjne dla enzymu Hsp92II. Polimorfizm Val108(158)Met genu COMT analizowano metodą PCR-RFLP. Amplifikację polimorficznego fragmentu eksonu 4 genu COMT wykonano przy użyciu starterów opisanych przez Li i wsp. (1997). Reakcję PCR przeprowadzono w mieszaninie reakcyjnej o objętości 25 µl, która zawierała: 250 ng genomowego DNA, 0,5 µM starterów, 200 µM dNTP, 1,5 mM MgCl2, 10 mM Tris-HCl, 50 mM KCl, 0,08% NP40, 0,5 U polimerazy Taq. Zastosowano następujący profil termiczny reakcji PCR: wstępna denaturacja – 3 min w 95°C; kolejnych 35 cykli obejmowało: denaturację – 30 s w 94 °C; hybrydyzację starterów: 30 s w 55 °C; elongacja: 30 s w 72 °C; końcową elongację: 5 min w 72°C. Uzyskany produkt PCR o długości 217 pz poddano przez noc analizie restrykcyjnej w temp. 37°C, użyto 8 µl produktu PCR, w całkowitej objętości mieszaniny restrykcyjnej wynoszącej 12 µl, przy użyciu 1,75 U enzymu Hsp92II. Produkt PCR poddany analizie restrykcyjnej rozdzielono w 3,25-procentowym żelu agarozowym z bromkiem etydyny w stężeniu docelowym 0,25 µg/ml żelu. Na podstawie wyników rozdziału elektroforetycznego określono genotypy. W przypadku allela Met stwierdzano fragmenty DNA o wielkości 96 i 40 pz, a dla allela Val fragment DNA o wielkości 136 pz; dodatkowo obecny był fragment o wielkości 81 pz – pochodzący z niepolimorficznego miejsca restrykcyjnego w badanym odcinku DNA.



Gen transportera serotoniny: polimorfizm 5-HTTLPR s/l



Badany polimorfizm 5-HTTLPR charakteryzuje się insercją/delecją 44 par zasad w promotorowym regionie genu, zawierającym powtórzone motywy o wielkości 6–8 par zasad. Analizy dokonano metodą PCR-VNTR. Amplifikacji metodą PCR poddano 5’UTR genu przy użyciu starterów opisanych przez Stoltenberga i wsp. (2002). Reakcję PCR przeprowadzono w mieszaninie reakcyjnej o objętości 25 µl, która zawierała: 250 ng genomowego DNA, 0,5 µM starterów, 150 µM dATP, 150 µM dCTP, 150 µM dTTP, 75 µM dGTP, 75 µM 7’-deaza-dGTP, 1,5 mM MgCl2, 75 mM Tris-HCl, 20 mM (NH4)2SO4, 0,01 Tween 20, 7,5% DMSO, 0,5 U polimerazy Taq. Zastosowano następujący profil termiczny reakcji PCR: wstępna denaturacja – 2,5 min w 95°C; pierwszych 8 cykli obejmowało: denaturację – 30 s w 94°C, hybrydyzację starterów – 30 s w 65°C, elongację – 45 s w 72°C; kolejnych 31 cykli obejmowało: denaturację – 30 s w 94°C, hybrydyzację starterów – 30 s w 61°C, elongację – 45 s w 72°C, końcową elongację – 7 min w 72°C. Produkt reakcji PCR w ilości 5 µl rozdzielono w 2,5-procentowym żelu agarozowym z bromkiem etydyny w stężeniu docelowym 0,25 µg/ml żelu. Na podstawie wyników rozdziału elektroforetycznego w obecności markerów mas DNA określono genotypy. Uzyskano produkty PCR o wielkości 406 par zasad (allel short) lub 450 par zasad (allel long).

Wyniki

Rozkład genotypów polimorfizmu Val66Met genu BDNF nie wykazywał odchyleń od równowagi Hardy’ego-Weinberga (p = 0,628). Związek między wymiarami temperamentów w skali TEMPS-A i wymiarami schizotypii w skali O-LIFE a genotypami polimorfizmu Val66Met genu BDNF przedstawiono w tabeli 1.

Osoby z allelem Met (genotypy Val/Met i Met/Met) badanego polimorfizmu miały istotnie wyższe nasilenie wymiaru drażliwości w porównaniu z homozygotami Val/Val.

Rozkład genotypów polimorfizmu Val108Met genu COMT nie był zgodny z równowagą Hardy’ego-Weinberga (p = 0,030). Związek między wymiarami temperamentów w skali TEMPS-A i wymiarami schizotypii w skali O-LIFE a genotypami polimorfizmu Val108Met genu COMT przedstawiono w tabeli 2.

Osoby z allelem Met (genotypy Val/Met i Met/Met) tego polimorfizmu miały istotnie większe nasilenie wymiaru dezorganizacji poznawczej oraz introwersji i anhedonii w skali O-LIFE.

Związek między wymiarami temperamentów w skali TEMPS-A i wymiarami schizotypii w skali O-LIFE a genotypami polimorfizmu 5-HTTLPR s/l genu transportera serotoniny przedstawiono w tabeli 3.

Osoby z genotypem s/s tego polimorfizmu miały większe nasilenie wymiaru cyklotymii w skali TEMPS-A, różnica względem osób z pozostałymi genotypami (s/l i l/l) osiągnęła poziom trendu statystycznego (p = 0,06).

Omówienie

Uzyskane w niniejszej pracy wyniki wskazujące na możliwość asocjacji polimorfizmów badanych genów z cechami osobowości u osób z ChAD mierzonymi w skalach TEMPS-A i O-LIFE zostaną omówione w kontekście dotychczasowych badań w tym zakresie.

Polimorfizm Val66Met genu BDNF należy do najczęściej badanych w chorobie afektywnej dwubiegunowej zarówno w kontekście patogenetycznym, jak i terapeutycznym. W wielu pracach stwierdzono, że homozygotyczność w odniesieniu do allela Val wiąże się z predyspozycją do wystąpienia ChAD (Sears i wsp. 2011). W badaniach autorów wykazano, że pacjenci z ChAD posiadający genotyp Val/Val wykazują większą sprawność funkcji poznawczych w porównaniu z pozostałymi (Rybakowski i wsp. 2006), a w ostatniej pracy Soeiro-de-Souzy i wsp. (2012) stwierdzili u takich pacjentów skłonność do większej kreatywności. W ośrodku poznańskim po raz pierwszy wykazano związek polimorfizmu Val66Met genu BDNF ze skutecznością profilaktycznego stosowania litu, przy czym skuteczność ta była większa u osób z allelem Met (Rybakowski i wsp. 2005; Dmitrzak-Węglarz i wsp. 2008). Savitz i wsp. (2008), stosując skalę TEMPS-A w dużej grupie (n = 241) osób z ChAD, wykazali związek między allelem Met tego polimorfizmu a temperamentem hipertymicznym. Jednak badacze japońscy (Tsutsumi i wsp. 2011) na podstawie badań w 44-osobowej grupie osób zdrowych nie stwierdzili związku temperamentów TEMPS-A z polimorfizmem genu BDNF. W niniejszym badaniu po raz pierwszy wskazano na możliwość związku między allelem Met tego polimorfizmu a wymiarem temperamentu drażliwego. W badaniu tym osoby z allelem Met osiągały również wyższe wskaźniki w zakresie temperamentu hipertymiczne-go, ale różnica w porównaniu z pozostałymi nie osiągnęła istotności statystycznej.

W licznych badaniach polimorfizmu 5-HTTLPR s/l genu transportera serotoniny prowadzonych od niemal 20 lat stwierdza się związek allela s i genotypu s/s z cechami zwiększonej reaktywności emocjonalnej (Benjamin i wsp. 1998; Samochowiec i wsp. 2001; Kuepper i wsp. 2012; Gyurak i wsp. 2013). Kilka lat temu badacze węgierscy (Gonda i wsp. 2006), badając ten polimorfizm w kontekście wymiarów temperamentalnych w skali TEMPS-A u 139 kobiet, wykazali związek allela s z temperamentem cyklotymicznym, a także, w mniejszym stopniu, z temperamentem depresyjnym, drażliwym i lękowym. Zaproponowali oni następnie fenotyp osobowościowy oparty na polimorfizmie 5-HTTLPR charakteryzujący się pesymizmem, nadwrażliwością, zmiennością nastroju oraz skłonnością do niepokoju i lęku (Gonda i wsp. 2009). Zależności między tym polimorfizmem a wymiarami skali TEMPS-A nie potwierdzili jednak ostatnio badacze norwescy (Landaas i wsp. 2011) w dużej grupie 691 zdrowych osób (404 kobiety, 287 mężczyzn). Wyniki obecnego badania po raz pierwszy wskazują na możliwy związek między genotypem s/s tego polimorfizmu z temperamentem cyklotymicznym w pacjentów z ChAD.

Badania nad związkiem cech schizotypii (w tym również mierzonej za pomocą skali O-LIFE) z polimorfizmem Val108Met genu COMT mają kilkunastoletnią historię, a wyniki tych badań są zróżnicowane. Avramopoulos i wsp. (2002) w grupie 379 osób zdrowych wykazali związek cech schizotypii z allelem Val o wyższej aktywności metabolicznej. Podobne wyniki uzyskali Schürhoff i wsp. (2007) w grupie osób zdrowych oraz krewnych chorych na schizofrenię i ChAD, a ostatnio Grant i wsp. (2013) w dużej grupie osób zdrowych (n = 1228), przy zastosowaniu skali O-LIFE. Z kolei Ma i wsp. (2007) w populacji chińskiej odnotowali związek cech schizotypii z allelem Met.

Ponieważ COMT jest enzymem związanym z rozkładem dopaminy, osoby posiadające allel Met o mniejszej aktywności metabolicznej winny się cechować większą aktywnością układu dopaminergicznego. Potwierdzać by to mogły ostatnie wyniki badań osób z ChAD, w których wykazano, że pacjenci z allelem Met wykazują wyższe wartości cechy poszukiwania nowości, uważanej za związaną z układem dopaminergicznym (Dàvila i wsp. 2013). Wyniki niniejszej pracy również mogą wskazywać, że cechy schizotypii u pacjentów z ChAD mogą się wiązać z większą aktywnością układu dopaminergicznego.

Ograniczeniem interpretacji wyników opisywanego badania jest stosunkowo niewielka liczba badanych pacjentów, dlatego należy je traktować jako pilotażowe. Drugim ograniczeniem może być fakt, że rozkład genotypów polimorfizmu Val108Met genu COMT nie był zgodny z równowagą Hardy’ego-Weinberga. Wielu badaczy zwraca jednak uwagę, że wartość tej równowagi nie powinna być decydująca w analizie wyników pochodzących z bardzo wyselekcjonowanej populacji, za jaką można uważać pacjentów poradni przyklinicznej (Zou i Donner 2006). Dyskusyjne jest również, czy w przedstawianej analizie obejmującej 9 cech osobowości należało zastosować tzw. korektę Bonferroniego, po której niektóre istotności statystyczne mogły się nie utrzymać.

Uwzględniając powyższe ograniczenia, wyniki obecnej pracy mogą stanowić istotny przyczynek do określenia genetycznej determinacji cech osobowościowych mierzonych skalami TEMPS-A i O-LIFE u pacjentów z ChAD.

Piśmiennictwo

 1. Akiskal HS, Akiskal KK, Haykal RF, et al. TEMPS-A: progress towards validation of a self-rated clinical version of the Temperament Evaluation of the Memphis, Pisa, Paris, and San Diego Autoquestionnaire. J Affect Disord 2005; 85: 3-16.

 2. Avramopoulos D, Stefanis NC, Hantoumi I, et al. Higher scores of self reported schizotypy in healthy young males carrying the COMT high activity allele. Mol Psychiatry 2002; 7: 706-711.

 3. Benjamin J, Ebstein RP, Lesch KP. Genes for personality traits: implications for psychopathology. Int J Neuropsychopharmacol 1998; 1: 153-168.

 4. Borkowska A, Rybakowski JK, Drozdz W, et al. Polish validation of the TEMPS-A: the profile of affective temperaments in a college student population. J Affect Disord 2010; 123: 36-41.

 5. Dávila W, Basterreche N, Arrue A, et al. The influence of the Val158Met catechol-O-methyltransferase polymorphism on the personality traits of bipolar patients. PLoS One 2013; 8: e62900.

 6. Dembińska-Krajewska D, Kliwicki S, Chłopocka-Woźniak M, Rybakowski J. Skuteczność profilaktycznego stosowania litu w chorobie afektywnej dwubiegunowej a cechy

schizotypii. Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2012; 28: 153-158.

 7. Dmitrzak-Weglarz M, Rybakowski JK, Suwalska A, et al. Association studies of the BDNF and the NTRK2 gene polymorphisms with prophylactic lithium response in bipolar patients. Pharmacogenomics 2008; 9: 1595-1603.

 8. Gonda X, Rihmer Z, Zsombok T, et al. The 5HTTLPR polymorphism of the serotonin transporter gene is associated with affective temperaments as measured by TEMPS-A. J Affect Disord 2006; 91: 125-131.

 9. Gonda X, Fountoulakis KN, Rihmer Z, et al. Towards a genetically validated new affective temperament scale: a delineation of the temperament phenotype of 5-HTTLPR using the TEMPS-A. J Affect Disord 2009; 112: 19-29.

10. Grant P, Kuepper Y, Mueller EA, et al. Dopaminergic foundations of schizotypy as measured by the German version of the Oxford-Liverpool Inventory of Feelings and Experiences (O-LIFE)-a suitable endophenotype of schizophrenia. Front Hum Neurosci 2013; 7: 1.

11. Gyurak A, Haase CM, Sze J, et al. The effect of the serotonin transporter polymorphism (5-HTTLPR) on empathic and self-conscious emotional reactivity. Emotion 2013; 13: 25-36.

12. Heron J, Jones I, Williams J, et al. Self-reported schizotypy and bipolar disorder: demonstration of a lack of specificity of the Kings Schizotypy Questionnaire. Schizophr Res 2003; 65: 153-158.

13. Kuepper Y, Wielpuetz C, Alexander N, et al. 5-HTTLPR S-allele: a genetic plasticity factor regarding the effects of life events on personality? Genes Brain Behav 2012; 11: 643-650.

14. Landaas ET, Johansson S, Halm?y A, et al. No association between the serotonin transporter gene polymorphism 5-HTTLPR and cyclothymic temperament as measured by TEMPS-A. J Affect Disord 2011; 129: 308-312.

15. Li T, Vallada H, Curtis D, et al. Catechol-O-methyltransferase Val158Met polymorphism: frequency analysis in Han Chinese subjects and allelic association of the low activity allele with bipolar affective disorder. Pharmacogenetics 1997; 7: 349-353.

16. Ma X, Sun J, Yao J, et al. A quantitative association study between schizotypal traits and COMT, PRODH and BDNF genes in a healthy Chinese population. Psychiatr Res 2007; 153: 7-15.

17. Mason O, Claridge G. The Oxford-Liverpool Inventory of Feelings and Experiences (O-LIFE): Further description and extended norms. Schizophr Res 2006; 82: 203-211.

18. Neves-Pereira M, Mundo E, Muglia P i wsp. The brain-derived neurotrophic factor gene confers susceptibility to bipolar disorder: evidence from a family-based association study. Am J Hum Genet 2002; 71: 651-655.

19. Rybakowski JK, Suwalska A, Skibinska M, et al. Prophylactic lithium response and polymorphism of the brain-derived neurotrophic factor gene. Pharmacopsychiatry 2005; 38: 166-170.

20. Rybakowski JK, Borkowska A, Skibinska M, Hauser J. Illness-specific association of val66met BDNF polymorphism with performance on Wisconsin Card Sorting Test in bipolar mood disorder. Mol Psychiatry 2006; 11: 122-124.

21. Rybakowski JK, Klonowska P. Bipolar mood disorder, creativity and schizotypy: an experimental study. Psychopathology 2011; 44: 296-302.

22. Rybakowski JK, Dembinska D, Kliwicki S, et al. TEMPS-A and long-term lithium response: positive correlation with hyperthymic temperament. J Affect Disord 2013; 145: 187-189.

23. Samochowiec J, Rybakowski F, Czerski P, et al. Polymorphisms in the dopamine, serotonin, and norepinephrine transporter genes and their relationship to temperamental dimensions measured by the Temperament and Character Inventory in healthy volunteers. Neuropsychobiology 2001; 43: 248-253.

24. Savitz J, van der Merwe L, Ramesar R. Personality endophenotypes for bipolar affective disorder: a family-based genetic association analysis. Genes Brain Behav 2008; 7: 869-876.

25. Schürhoff F, Szöke A, Chevalier F, et al. Schizotypal dimensions: an intermediate phenotype associated with the COMT high activity allele. Am J Med Genet B Neuropsychiatr Genet 2007; 144B: 64-68.

26. Sears C, Markie D, Olds R, Fitches A. Evidence of associations between bipolar disorder and the brain-derived neurotrophic factor (BDNF) gene. Bipolar Disord 2011; 13: 630-637.

27. Soeiro-de-Souza MG, Post RM, de Sousa ML, et al. Does BDNF genotype influence creative output in bipolar I manic patients? J Affect Disord 2012; 139: 181-186.

28. Stoltenberg SF, Twitchell GR, Hanna GL, et al. Serotonin transporter promoter polymorphism, peripheral indexes of serotonin function, and personality measures in families with alcoholism. Am J Med Genet 2002; 114: 230-234.

29. Tsutsumi T, Terao T, Hatanaka K, et al. Association between affective temperaments and brain-derived neurotrophic factor, glycogen synthase kinase 3? and Wnt signaling pathway gene polymorphisms in healthy subjects. J Affect Disord 2011; 131: 353-357.

30. Zou GY, Donner A. The merits of testing Hardy-Weinberg equilibrium in the analysis of unmatched case-control data: a cautionary note. Ann Hum Genet 2006; 70: 923-933.