Artykuł przeglądowy
Przeciwciała przeciwjądrowe w zespole suchości – charakterystyka antygenowa i znaczenie kliniczne

Wstęp
Zespół Sjögrena jest przewlekłą chorobą o podłożu autoimmunologicznym, która charakteryzuje się naciekami zapalnymi w gruczołach wydzielania zewnętrznego. W jej przebiegu dochodzi do poliklonalnej aktywacji limfocytu B, czego wynikiem jest m.in. hipergammaglobulinemia oraz obecność licznych autoprzeciwciał reagujących z różnymi antygenami. Do autoprzeciwciał stwierdzanych w przebiegu choroby należą przeciwciała przeciwjądrowe, przeciwciała reagujące z rozpuszczalnymi antygenami jądra komórkowego (SS-A/Ro, SS-B/La) z alfa-fodryną, czynnik reumatoidalny, ANCA oraz przeciwciała przeciwfosfolipidowe. Przeciwciała przeciwjądrowe stwierdza się u 90–96% chorych na zespół suchości. Najczęściej jest obserwowany plamisty typ fluorescencji jąder komórkowych. ANA mogą swoiście reagować z licznymi przeciwciałami o różnej swoistości (tab. I).
Charakterystyka antygenowa wybranych autoprzeciwciał
Przeciwciała reagujące z SS-A/Ro
Struktura antygenu
Antygenem jest kompleks małocząsteczkowego RNA i dwóch białek o masie cząsteczkowej 52 i 60 kD. Przeciwciała są skierowane przeciw komponentom białkowym. SS-A bierze udział w przekształcaniu mRNA w aktywną translacyjnie cząsteczkę.
Metody badania
Przeciwciała te w tradycyjnej metodzie immunofluorescencji pośredniej mogą nie powodować świecenia jąder komórkowych, natomiast – wykorzystując linię komórkową HEp-2000 – można wykazać swoistą drobnoplamistą fluorescencję. Przeciwciała reagujące z SS-A określa się głównie metodą ELISA.
Znaczenie kliniczne
Przeciwciała te występują u 40–95% chorych na zespół suchości, a ich obecność jest związana z objawami pozagruczołowymi, takimi jak zapalenie naczyń, zajęcie ośrodkowego układu nerwowego, niedokrwistość, limfocytopenia oraz trombocytopenia. Przeciwciała przeciw SS-A występują również u blisko 30% chorych na toczeń rumieniowaty układowy, są one odpowiedzialne za rumień na skórze twarzy oraz za całkowity blok serca u noworodków matek mających tego typu przeciwciała. Jako jedyne te autoprzeciwciała występują w tzw. seronegatywnym toczniu rumieniowatym układowym.
Przeciwciała reagujące z SS-B/La
Struktura antygenu
Antygenem jest fosfoproteina o masie cząsteczkowej 48 kD, która głównie znajduje się w jądrze komórkowym i w ok. 10% występuje w cytoplazmie. W jądrze komórkowym białko to wspomaga działanie RNA polimerazy III, która uczestniczy w syntezie małocząsteczkowego RNA.
Metody badania
W metodzie immunofluorescencji pośredniej przeciwciała te powodują plamisty typ fluorescencji jąder komórkowych (ryc. 1.).
Znaczenie kliniczne
Omawiane przeciwciała występują u 87% chorych na zespół suchości oraz u 15% chorych na toczeń układowy, a wówczas ich wystąpienie jest związane z późnym początkiem choroby. U chorych na zespół suchości ich obecność łączy się z objawami pozagruczołowymi, takimi jak zajęcie układu nerwowego, skaza krwotoczna, zmniejszenie liczby krwinek białych oraz obecność czynnika reumatoidalnego.
Przeciwciała przeciw odrynie
Struktura antygenu
Fodryna jest heterodimerem cytoszkieletu, składającym się z 2 podjednostek α i β. Są one strukturalnie i czynnościowo podobne do spektryny nieerytrocytarnej. Pełnią one rolę w zachowaniu kształtu komórki i reorganizacji błony komórkowej w czasie procesu egzocytozy.
Metody badania
Przeciwciała te określa się metodą ELISA.
Znaczenie kliniczne
Przeciwciała reagujące z α-fodryną są opisywane u ok. 67% chorych na zespół suchości [1]. Dotychczasowe obserwacje sugerują, że ich obecność jest związana ze zmianami skórnymi, hipergammaglobulinemią oraz przeciwciałami SS-A. Dotychczas przypisywano im rolę markera choroby, jednak ostatnie badania temu zaprzeczają [2]. Przeciwciała reagujące z β-fodryną obserwuje się natomiast u 70% chorych, ich znaczenie kliniczne nie zostało jeszcze ostatecznie określone.
Kinetochor
Kinetochor jest trójlaminarną strukturą białkową znajdującą się na centromerowym odcinku każdej chromatyny. Struktura antygenu i metody badania zostały przedstawione w innej pracy autora [3].
Znaczenie kliniczne
Przeciwciała te występują u ok. 4% chorych na zespół suchości (ryc. 2.) [4]. Ich znaczenie kliniczne w pierwotnym zespole suchości nie jest do końca określone. Przeciwciała przeciwcentromerowe (kinetochor) są obecne głównie u 22–36% chorych na twardzinę układową. Ich obecność koreluje z objawem Raynauda.
Przeciwciała przeciw MA-I
Struktura antygenu
Przeciwciała te reagują z białkiem 200 kD znajdującym się w aparacie mitotycznym dzielącej się komórki.
Metody badania
W okresie interfazy komórki przeciwciała te powodują gruboziarnisty typ fluorescencji jądra komórkowego z pominięciem jąderek. W okresie metafazy wywołują intensywne świecenie centrosomów i bliższych fragmentów wrzeciona podziałowego.
Znaczenie kliniczne
Przeciwciała MA-I są obecne u 8% chorych na zespół suchości, jednak ich znaczenie kliniczne jest nieokreślone.
Przeciwciała przeciw białku p-80 koilinie
Struktura antygenu
Przeciwciała reagują z jądrowym białkiem 80 kD, które jest związane z ciałkami zwiniętymi jądra komórkowego. Są to od 0,3- do 1-mikronowe ciałka niekapsularne, które biorą udział w biogenezie małych jądrowych RNP [5].
Metody badania
W metodzie immunofluorescencji pośredniej przeciwciała przeciw koilinie powodują plamisty typ fluorescencji jądra komórkowego. Swoistość ich określa się metodą ELISA.
Znaczenie kliniczne
Przeciwciała przeciw koilinie występują u ok. 4% chorych na zespół suchości. Rzadko stwierdza się je również u chorych na twardzinę układową oraz na inne choroby skóry. Znaczenie kliniczne tych przeciwciał nie zostało ostatecznie określone.
Inne przeciwciała
U chorych na zespół suchości stwierdza się liczne autoprzeciwciała. Wśród nich należy wymienić przeciwciała przeciw cytoplazmie granulocytów obojętnochłonnych (ANCA), stwierdzane u 11–40% chorych [6, 7], przeciw mitochondriom i przeciw dehydrogenazie pirogronianowej, które są typowe dla pierwotnej marskości wątroby, a są obserwowane u ok. 27% chorych na zespół suchości. Ponadto obserwuje się przeciwciała reagujące z lamininą [8], z czynnikiem transkrypcji TFIIF [9] oraz aparatem Golgiego, a także przeciw białku związanemu z antygenem Ro, zwanemu białkiem pp75 [10].
Aspekty praktyczne
W praktyce klinicznej, aby rozpoznać układową chorobę tkanki łącznej, wykorzystuje się miano i rodzaj fluorescencji jądra komórkowego. Miano ANA u chorych na zespół suchości jest zwykle powyżej 1/640, natomiast typ fluorescencji jest mało swoisty, najczęściej jest to plamisty typ fluorescencji. W przypadku, gdy objawy kliniczne sugerują rozpoznanie zespołu suchości, a w metodzie immunofluorescencji pośredniej obecne są ANA o plamistym typie fluorescencji, należy ocenić swoistość antygenową tych autoprzeciwciał. Do tego celu służy metoda ELISA i określenie z jej wykorzystaniem obecności przeciwciał reagujących z SS-A/Ro i SS-B/La, które uważa się za swoiste dla tej jednostki chorobowej. Największe znaczenie kliniczne mają zatem przeciwciała reagujące z antygenem Ro i La. Obecność przeciwciał przeciw Ro jest związana z objawami pozagruczołowymi choroby, a szczególnie z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego, zapaleniem naczyń, niedokrwistością, obniżoną liczbą białych krwinek oraz płytek krwi, a także hipergammaglobulinemią. Przeciwciała reagujące z La kojarzą się natomiast z objawami skazy krwotocznej oraz wysokim mianem czynnika reumatoidalnego.
Piśmiennictwo
1. Haneji N, Nakamura T, Takio K, et al. Identyfication of a-fodrin as a candidate autoantigen in primary Sjögren’s syndrome. Science 1997; 276: 604-7. 2. Turkcapar N, Olmez U, Tutkak H, et al. The importance of alpha-fodrin anitibodies in the diagnosis of Sjögren’s syndrome. Rheumatol Int 2006; 26: 354-9. 3. Puszczewicz M. Przeciwciała przeciw cytoplazmie granulocytów obojętnochłonnych u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Reumatologia 2006; 44: 119-27. 4. Tubach F, Hayem G, Elias A, et al. Anticentromere antibodies in rheumatic practice are not consistently associated with scleroderma. Rev Rheum Eng Ed 1997; 64: 362-9. 5. Hebert MD, Szymczyk PW, Shpargel KB, et al. Coilin forms the bridge between Cajal bodies and SMN, the spinal muscular atrophy protein. Genes Dev 2001; 15: 2720-8. 6. Font J, Ramos-Casals M, Cervera R, et al. Antineutrophil cytoplasmic antibodies in primary Sjögren’s syndrome:prevalence and clinical significance. Br J Rheum 1998; 37: 1287-93. 7. Nishiya K, Chikazawa H, Hashimoto K, et al. Antineutrophil cytoplasmic antibodies in primary Sjögren’s syndrome. Clin Rheumatol 1999; 18: 268-72. 8. Konstantinov K, Foisner R, Byrd D, et al. Integral membrane proteins associated with the nuclear lamina are novel autoimmune antigens of the nuclear envelope. Clin Immunol Immunopathol 1995; 74: 95-8. 9. Cai Y, Kitajima S, Etoh F, et al. Autoantibody reactive with the human general transcription factor TFIIF in sera from patients with autoimmune disorders. Clin Exp Immunol 1997; 109: 488-93. 10. Wang D, Buyon JP, Zhu W, et al. Defining a novel 75 kDa phosphoprotein associated with SS-A/Ro and identification of distinct human autoantibodies. J Clin Invest 1999; 42: 697-702.