Can a cupcake heal the soul? Art therapy with baking as an alternative form of therapeutic interventions in an adolescent population – experience from the Department of Child and Adolescent Psychiatry in Lodz

Wstęp

Termin arteterapia (z łac. ars – sztuka, terapia sztuką) po raz pierwszy został opisany w latach czterdziestych XX wieku przez Adriana Hilla. Brytyjczyk najpierw jako artysta wojenny malował sceny z linii frontu, a potem podczas pobytu w sanatorium dla chorych na gruźlicę obserwował korzystny wpływ zajęć plastycznych na komunikację i poczucie własnej wartości chorych [1]. Równolegle psychoterapeuci psychodynamiczni próbowali zrozumieć, na ile akt tworzenia jest procesem świadomym, na ile zaś pozwala na strukturyzację nieświadomego i uzyskanie pełniejszego wglądu [2]. Pozostaje dylemat: sublimacja przeżyć wojennych czy może efektywny dialog między id a superego.
Amerykańskie Towarzystwo Arteterapeutyczne (American Art Therapy Association) opracowało obszerną definicję zawodu arteterapeuty, z kolei Brytyjskie Stowarzyszenie Arteterapeutów (British Asso­ciation of Art Therapists) aktywnie współpracuje ze środowiskiem psychoterapeutów. W Polsce natomiast pierwsze Stowarzyszenie Arteterapeutów Kajros zostało zarejestrowane w 2003 r., a dopiero w listopadzie 2022 r. uruchomiło pierwszy w naszym kraju kurs klinicznej arteterapii [3, 4]. Czy mamy jeszcze szansę znaleźć się w czołówce arteterapeutycznego peletonu?

Formy arteterapii

Jak doskonale wiemy, psychiatria wymaga holistycznego podejścia. Oznacza to łączenie profilowanej farmakoterapii z innymi formami oddziaływań terapeutycznych [5]. W populacji dzieci i młodzieży będących pacjentami psychiatrycznymi jedną z najbardziej powszechnych form jest arteterapia, w Polsce zwaną terapią przez sztukę [6]. Chociaż w ostatnim czasie wykazano wpływ obcowania z dziełami sztuki na poprawę stanu psychicznego, nie należy zapominać o samym akcie tworzenia [7]. Na tej podstawia działa arteterapia.
Wśród jej wariantów stosowanych w populacji dziecięco-młodzieżowej wymienia się: plastykoterapię (wykonywanie dzieł plastycznych), choreoterapię (terapia poprzez ruch i taniec), biblioterapię (terapia poprzez dobór lektury), literaturoterapię (terapia pisaniem), dramatoterapię (pantomima, psychodrama), muzykoterapię, ludoterapię (terapia zabawą), filmoterapię (oglądanie lub tworzenie) czy fototerapię (czynne fotografowanie) [8]. Jak widać, paleta dostępnych środków wyrazu jest bardzo bogata. Pozwala to na odnalezienie metody idealnej dla konkretnego człowieka. Należy pamiętać, że wszystkie powyższe formy terapeutyczne dają młodym możliwość opowiedzenia swojej historii w sposób niebezpośredni. Na oddziale psychiatrii dziecięco-młodzieżowej często mamy styczność z pacjentem z wysokim poziomem lęku czy wręcz z cechami traumy [9]. Powyższe środki nawiązania przymierza terapeutycznego pozostają czasami jedynymi dostępnymi przy niemożliwości wypowiedzenia trudnych kwestii wprost. Zwłaszcza u dzieci stają się jednocześnie narzędziem diagnostycznym [10]. Często w trakcie zajęć arteterapeutycznych młodzi pacjenci odnajdują nowe obszary zainteresowań, co automatycznie wpływa na poprawę ich samooceny, poczucie celu czy przynależności, a tym samym redukcję poziomu stresu [11]. Wpływa to pozytywnie na jedną z głównych potrzeb adolescenta – budowanie tożsamości [12].

Zastosowanie w grupie dzieci i młodzieży

Z uwagi na ciągły przyrost liczby pacjentów hospitalizowanych na oddziałach psychiatrii dziecięco-młodzieżowej wśród terapeutów i lekarzy przybywa poszukiwaczy alternatywnych form terapii dla młodych pacjentów w celu potencjalizacji efektów leczenia – mniej lub bardziej oczywistych należy poszukiwać wśród metod arteterapii.
Wykazano skuteczność różnych form terapii przez sztukę m.in. u pacjentów z zaburzeniami depresyjnymi, zaburzeniami lękowymi, z objawami zaburzeń odży­wiania, z diagnozą schizofrenii czy autyzmu [13, 14].
Jak wiadomo, każdy młody pacjent wymaga indywidualnych i złożonych oddziaływań, a sama farmakoterapia z reguły jest niewystarczająca. Muzykoterapia – dla przykładu – okazuje się świetną formą dla dzieci z diagnozą autyzmu, daje możliwość oswajania zmysłów, a tym samym desensytyzacji i w efekcie redukcji chociażby zachowań autoagresywnych [15]. Dowiedziono też skuteczności połączenia arteterapii z terapią systemową u młodych pacjentek z rozpoznaniem anoreksji w zakresie poprawy funkcji poznawczych [16].
W dobie globalnego kryzysu związanego z pandemią COVID-19 poszukiwano nowych i efektywnych form terapii zdalnej, które można by realizować, nie wychodząc z domu. Poszerzono np. zakres użycia programów graficznych służących młodym pacjentom do ekspresji [17]. Dowiedziono skuteczności praktyk opartych na uważności w grupie w redukcji problemów natury psychicznej będących wynikiem długofalowych ograniczeń epidemiologicznych [18]. Potwierdzono także korelację dostępu do natury (park, przyroda) z dobrostanem psychicznym dzieci [19].
Niektórzy rodzice nie są jednak przekonani o skuteczności oddziaływań terapeutycznych niebędących lekami, chociażby z przyczyn kulturowych [20].
Czy jesteśmy w stanie wymyślić coś jeszcze prostszego niż stosowane od lat metody arteterapeutyczne? Baketerapia może być odpowiedzią na to pytanie.

Arteterapia cukiernictwem

W Klinice Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Uniwersytetu Medycznego w Łodzi postanowiliśmy wprowadzić eksperymentalną metodę terapeutyczną – baketerapię (z ang. bake – piec, terapia pieczeniem). Dysponujemy przenośnym piekarnikiem oraz podstawowym wyposażeniem pracowni cukierniczej, a dwugodzinne zajęcia odbywają się przynajmniej raz w miesiącu. W ich trakcie próbujemy na chwilę oswoić szpitalną stołówkę, która nie zawsze ma pozytywne konotacje. Tu odbywają się codzienne spotkania, na których niejednokrotnie omawiamy trudne zachowania i emocje. Tutaj też pacjenci zostają wystawieni na pożarcie szpitalnego menu, które nie ma szansy na gwiazdkę Michelin. Kilkunastoosobowa grupa chętnych pacjentów pod nadzorem terapeuty zajęciowego oraz lekarki prowadzącej zajęcia (prywatnie pasjonatki cukiernictwa) przygotowuje zaplanowany na dany warsztat wypiek.
O cukiernictwie napisano już prawie wszystko. Dziesiątki kombinacji składników za każdym razem dają indywidualne dzieło, bo z tego samego przepisu i tych samych składników powstaje ciasto o smaku charakterystycznym dla danego autora. Podobno każde ciasto to emocje. Czy to nie ich rozpoznawania, ujarzmiania, a w końcu sublimacji należałoby uczyć adolescentów z problemami psychicznymi?
Pacjenci pytani o ulubione ciasto najczęściej wymieniają triadę cukierniczej klasyki – sernik, ciasto drożdżowe i makowiec. Powstaje pytanie, na ile ważne jest tutaj doprecyzowanie gatunku. Otóż wymienione ciasta są najczęściej pieczone na święta albo (jak chociażby ciasto drożdżowe) kojarzą się z domem babci. Jak się okazuje, nie tylko moja babcia robiła je perfekcyjnie. Ta perfekcja miała wyjątkowy smak i zapach. Pacjenci podkreślają, że zapachy wypełniające nasz oddział w trakcie warsztatów przywołują u nich wspomnienia z dzieciństwa. Często w systemie rodzinnym babcie tworzą bezpieczną bazę („wystarczająco bezpieczną” – trawestując Winnicotta).
Warto zwrócić uwagę na wręcz mantryczny charakter procesu wyrabiania ciasta, który wymaga skupienia i wytrwałości. Pacjenci, którzy mają duże trudności z koncentracją, natłokiem myśli czy impulsywnością, potrafią się skupić na powtarzalnych czynnościach cukierniczych. Świetnie wpisuje się to w potwierdzoną skuteczność technik mindfulness – kojących umysł i ciało. Często słyszymy deklarację „odprężenia” od uczestników zajęć.
Dodatkowo praca zwykle jest poprzedzona opowiedzeniem satyrycznej historii zawierającej nawiązanie do formy danego wypieku oraz część edukacyjną w zakresie zdrowia psychicznego. Ten fragment często pozwala także na wplecenie wątków z historii czy geografii regionu i poszerzenie wiedzy ogólnej.
Każde działanie w grupie ma na celu przede wszystkim poprawę jakości komunikacji i współpracy. Często bezwarunkowo uczestnicy podają sobie składniki czy pożyczają formy. Po zajęciach obowiązkowe jest wspólne sprzątanie – nauka dbałości o przestrzeń publiczną.
Oprócz tradycyjnych wypieków mamy też na koncie chociażby pierniki, którymi udekorowaliśmy oddziałową choinkę, ciasteczka z podziękowaniami dla darczyńców oddziału, minipizze z obrazami Tamary Łempickiej czy tort urodzinowy dla jednej z pacjentek. Pokazujemy, że oddział psychiatryczny to nie dziki ptak, którego nie można oswoić.
Nabywanie nowych umiejętności (nad wyraz pragmatycznych) pozwala także wzmocnić samoocenę.
Obcowanie ze strukturą ciasta i składników jest świetną formą terapii sensorycznej. Pacjenci z diagnozą autyzmu, mający trudność z odbieraniem bodźców, niezwykle chętnie badają strukturę oraz inne właściwości składników i ich połączeń.
Wśród młodych adeptów sztuki cukierniczej zdarzają się prawdziwi pasjonaci, którzy po kilku zajęciach deklarują chęć związania swojej przyszłości z tą dziedziną.
Często po kilkunastu minutach części praktycznej zajęć wszystko zaczyna toczyć się swoim własnym rytmem, w który trudno ingerować. Po wstępnych instrukcjach młodzi ciastkarze wiedzą, co mają robić. Opiekunom pozostaje optymalna w psychiatrii rola – obserwatora. Maria Montessori – lekarz, ale i świetny pedagog – powiedziała kiedyś: „największym sukcesem nauczyciela jest bycie zdolnym, by powiedzieć: te dzieci pracują tak, jakbym nie istniała”. To właś­nie dzieje się w naszej Klinice. Najczęściej wystarczy pokazać drogę. To zadanie, które jako jedno z najważniejszych stoi przed psychiatrą dzieci i młodzieży – wskazywać kierunek.
Oddziaływania z powodzeniem można przenieść na grunt domowy, wszak każdy dysponuje starym sprawdzonym przepisem z zeszytu babci. Metoda nie wymaga więc obecności certyfikowanego terapeuty.

Co dalej?

Z uwagi na potrzebę nieustannego rozwoju, a także wzmocnienia holistycznych oddziaływań w stosunku do pacjentów naszej Kliniki chcemy kontynuować zajęcia baketerapeutyczne. Mamy także w planie przygotowanie pozycji książkowej z przepisami na ulubione wypieki naszych pacjentów, która mogłaby być inspiracją do tematyki kolejnych zajęć. Podobno „prostota jest szczytem wysublimowania”, przynajmniej tak twierdził Leonardo da Vinci. Spróbujmy więc i my wyprzedzić epokę.

Piśmiennictwo