Wprowadzenie
Etiopatogeneza autoimmunologicznych chorób tkanki łącznej (ang. connective tissue disease – CTD) nie jest do końca poznana. Wśród czynników prowokujących wymienia się: wpływy środowiska, infekcje, głównie wirusowe, a także leki. Rola leków w prowokowaniu objawów CTD, w tym zmian skórnych, jest najlepiej poznana w toczniu rumieniowatym (lupus erythematosus – LE), natomiast mniej doniesień dotyczy twardziny i zapalenia skórno- -mięśniowego (dermatomyositis – DM).
Toczeń rumieniowaty indukowany lekami
Toczeń rumieniowaty indukowany lekami (ang. drug induced lupus erythematosus – DILE) rozpoznaje się, gdy u pacjentki/pacjenta bez wywiadu w kierunku tocznia występują, w związku z przewlekłym stosowaniem leków, objawy zespołu przypominającego LE, które ustępują po odstawieniu leczenia [1].
Częstość występowania DILE ocenia się na 10% przypadków rozpoznawanych jako toczeń rumieniowaty układowy (ang. systemic lupus erythematosus – SLE) [2]. Nieliczne przypadki tego schorzenia opisano także u dzieci [3]. Ujawnienie się objawów DILE zależy od czasu stosowania leku i jego dawki [4]. Odstawienie leku prowokującego powoduje u większości pacjentów ustępowanie zmian, natomiast ponowna ekspozycja na lek wywołuje nawrót choroby [1, 4]. Pierwszy przypadek DILE opisano w 1945 roku [5], a czynnikiem wywołującym była sulfadiazyna. Od tego czasu donoszono o przypadkach DILE indukowanych hydralazyną i jej pochodnymi [6, 7], amidem prokainy [8, 9], lekami przeciwdrgawkowymi [10] oraz wieloma innymi preparatami należącymi do różnych grup terapeutycznych. Obecnie lista leków indukujących toczeń rumieniowaty obejmuje ponad 80 preparatów (tab. I) i stale się wydłuża [11]. Na liście leków indukujących LE znajduje się m.in. minocyklina [12], nie ma jednak danych o DILE wywoływanym przez inne tetracykliny stosowane w terapii trądziku.
Mechanizm powstawania zmian w toczniu rumieniowatym indukowanym lekami
Mechanizm indukowania procesów patologicznych w DILE nie jest znany. Do wystąpienia tocznia polekowego predysponują pewne czynniki genetyczne: antygeny zgodności tkankowej HLADR4, HLADR2 i HLADR3, a także fenotyp acetylacji związany z N-acetylotransferazą wątrobową. U tzw. wolnych acetylatorów obserwuje się wzrost wytwarzania autoprzeciwciał oraz rozwój objawów klinicznych DILE [13–15].
O tym, że DILE nie jest typową reakcją nadwrażliwości na leki, świadczą: brak we krwi pacjentów swoistych limfocytów T i/lub przeciwciał skierowanych przeciwko lekom wywołującym zmiany, występowanie zmian po długotrwałym stosowaniu leku, zależność rozwoju zmian od dawki preparatu oraz szybki (1–2 dni) nawrót objawów DILE po ponownym podaniu leku [16, 17]. Przypuszcza się, że w indukowaniu objawów DILE biorą udział różne mechanizmy odpowiedzialne za rozwój odpowiedzi autoimmunologicznej [11]. Griem i wsp. [18] sugerują, że lek lub jego metabolity wiążą się z białkami, które stają się obce dla organizmu i zapoczątkowują odpowiedź immunologiczną. Część autorów [19, 20] uważa, że niektóre metabolity leków powodują śmierć komórek na drodze bezpośredniej, nieimmunologicznej cytotoksyczności lub przełamanie tolerancji immunologicznej, co wykazano na modelu mysim [21, 22]. Inna postulowana hipoteza zakłada uszkodzenie funkcji limfocytów związane z hipometylacją DNA, co powoduje, że stają się one autoreaktywne [23, 24].
Objawy kliniczne tocznia rumieniowatego indukowanego lekami
Leki mogą prowokować toczeń układowy, jego podostrą postać skórną (ang. subacute cutaneous lupus erythematosus – SCLE) oraz odmiany skórne przewlekłe (ang. chronic cutaneous lupus erythematosus – CCLE) [11].
Polekowy toczeń rumieniowaty układowy
Polekowy toczeń rumieniowaty układowy (ang. drug induced SLE – DISLE) wykazuje zarówno podobieństwa, jak i różnice w stosunku do jego idiopatycznej postaci. Występuje, zdaniem części autorów [1, 11], podobnie często u obu płci, rozpoczyna się w późniejszym wieku, podczas gdy na SLE najczęściej chorują młode kobiety (stosunek kobiet do mężczyzn 9 : 1). Do głównych objawów klinicznych DISLE zalicza się: gorączkę, dolegliwości rzekomogrypowe, bóle stawów i obrzęki oraz zapalenia błon surowiczych (pleuritis, pericarditis), natomiast zmiany nerkowe i zajęcie ośrodkowego układu nerwowego są niezwykle rzadkie [13]. Objawy skórne obserwuje się tylko u jednej trzeciej chorych i do najczęstszych należą: osutki rumieniowo-grudkowe, wykwity pokrzywkowate, zmiany typu purpura, pokrzywka naczyniowa (urticaria vasculitis) oraz rumień guzowaty (erythema nodosum), który nie należy do objawów idiopatycznego SLE. Zmiany typowe, takie jak rumień na twarzy w kształcie motyla (ang. malar rash), ogniska tocznia rumieniowatego przewlekłego (ang. discoid lupus erythematosus – DLE) i/lub nadżerki na błonach śluzowych, a także nadwrażliwość na światło i objaw Raynauda, stwierdza się niezwykle rzadko [1].
Różnice w stosunku do idiopatycznego SLE obserwuje się także w badaniach laboratoryjnych – rzadko występuje anemia, leukopenia i trombocytopenia, a poziom dopełniacza jest zwykle prawidłowy lub nawet podwyższony [4]. Przeciwciała przeciwjądrowe (ang. antinuclear antibody – ANA) odnotowuje się z taką samą częstością w toczniu idiopatycznym, jak w DILE (> 95% przypadków), ich miana są różnie wysokie, a w metodzie pośredniej immunofluorescencji dają one zwykle typ świecenia homogenny. Wiąże się to z obecnością przeciwciał skierowanych przeciwko histonom, głównie kompleksowi H2A-H2B-DNA, które są markerem immunologicznym DISLE. Przeciwciała przeciwjądrowe o innej swoistości stwierdza się niezwykle rzadko [13]. W ostatnich latach zwrócono uwagę, że ANA w DISLE nie wiążą komplementu, co może być pomocne w różnicowaniu tocznia polekowego i idiopatycznego [25]. Miano ANA w DISLE obniża się po odstawieniu leku prowokującego zwykle wolniej, niż ustępują objawy kliniczne. Należy zaznaczyć, że niektóre leki, np. hydrazyd kwasu izonikotynowego, indukują tylko ANA, natomiast nie wywołują pełnoobjawowego DISLE [4].
Polekowy podostry skórny toczeń rumieniowaty
Polekowy podostry skórny toczeń rumieniowaty (ang. drug induced SCLE – DISCLE) jest rozpoznawany od 1985 roku [26] i obecnie wydaje się, że ta postać tocznia polekowego występuje częściej niż DISLE [27].
Polekowy podostry skórny toczeń rumieniowaty występuje w starszej niż idiopatyczny SCLE grupie chorych oraz nie obserwuje się tak wyraźnej przewagi płci żeńskiej jak w innych postaciach tocznia. Zmiany skórne pojawiają się najczęściej w 8.–20. tygodniu od rozpoczęcia leczenia i ustępują po około 8 tygodniach od jego odstawienia [28]. Obraz kliniczny jest zbliżony do postaci idiopatycznej, jednak wydaje się, że zmiany skórne częściej zajmują kończyny dolne. Stwierdza się bardziej nasilone zmiany przypominające rumień wielopostaciowy (ang. erythema multiforme-like), nawet z tworzeniem pęcherzy, oraz występują, głównie na kończynach dolnych, objawy kliniczne vasculitis [11]. U większości chorych obserwowano, podobnie jak w idiopatycznym SCLE, nadwrażliwość na promieniowanie ultrafioletowe (ang. ultraviolet – UV) [3, 11, 28, 29]. Na ogół nie występują zmiany narządowe (arthritis, serositis) oraz odchylenia hematologiczne (leukopenia, trombocytopenia) [20]. Przeciwciała przeciwjądrowe w DISCLE stwierdza się podobnie często jak w SCLE idiopatycznym, natomiast, zdaniem Marzano i wsp. [31], rzadziej obserwuje się przeciwciała Ro/SSA i La/SSB. Negatywizacja serologiczna następuje zwykle w ciągu 8 miesięcy od odstawienia leku prowokującego [11].
Lista leków prowokujących SCLE jest długa i obejmuje różne grupy farmakologiczne (tab. II). Najczęściej są to leki kardiologiczne: diuretyki, -adrenolityki, antagoniści kanału wapniowego, inhibitory enzymu konwertującego [10, 28, 29, 32], ale opisano także przypadki wywołane karbamazepiną [33], statynami [34, 35], inhibitorami pompy protonowej [36], terbinafiną [37, 38], tiklopidyną [39], a także antagonistami TNF-a [40, 41].
Polekowy przewlekły skórny toczeń rumieniowaty
Polekowy przewlekły skórny toczeń rumieniowaty (ang. drug induced CCLE – DICCLE) jest bardzo rzadki, zwykle związany ze stosowaniem preparatów z fluorouracylem (tegafur, uracyl-tegafur) [42]. Opisano również pojedyncze przypadki wywołane antagonistami czynnika martwicy nowotworów a [43, 44] oraz zmiany skórne, przypominające klinicznie i histopatologicznie ogniskowy toczeń rumieniowaty [44, 45], a także lupus panniculitis [46] w miejscach wstrzyknięć interferonu . Zmiany skórne w DICCLE występowały najczęściej w 8. miesiącu podawania leków prowokujących i ustępowały około 5. tygodnia po ich odstawieniu [42].
W surowicach osób z DICCLE nie stwierdzano przeciwciał przeciwko natywnemu DNA oraz przeciwciał skierowanych przeciwko rozpuszczalnym antygenom jądrowym (U1RNP, Sm, Ro/SSA, La/SSB), natomiast u 66% pacjentów były obecne ANA o niezidentyfikowanej swoistości [42], które stawały się niewykrywalne około 10. tygodnia po odstawieniu leku wywołującego [43]. W tej odmianie tocznia, w przeciwieństwie do DISLE i DISCLE, nie stwierdzano przeciwciał przeciwko histonom [11].
Toczeń rumieniowaty wywołany lekami anty-TNF-a
Toczeń rumieniowaty wywołany lekami skierowanymi przeciwko TNF-a (ang. drug induced lupus due to anti-tumour necrosis factor a – anty-TNF-aDILE) różni się klinicznie i immunologicznie od DILE wywołanego innymi lekami [13]. Ta postać tocznia występuje względnie rzadko, biorąc pod uwagę liczbę chorych leczonych preparatami anty-TNF-a, głównie z powodu reumatoidalnego zapalenia stawów (ang. rheumatoid arthritis – RA), spondyloartropatii, łuszczycowego zapalenia stawów i chorób zapalnych jelit [47, 48]. Costa i wsp. [40], przeszukując bazę danych Medline, znaleźli 27 doniesień w języku angielskim, w których opisano ogółem 53 przypadki DILE wywołanego lekami anty-TNF-a, natomiast autorzy hiszpańscy [49], korzystając również z danych tej samej bazy, donoszą o 379 przypadkach chorób autoimmunologicznych, w tym o 105 przypadkach LE indukowanych inhibitorami TNF-a.
Większość opisanych przypadków dotyczy chorych leczonych infliksymabem [48–51] lub etanerceptem [48, 49, 52–54], natomiast tylko pojedyncze przypadki były związane z podawaniem adalimumabu [55, 56] lub efalizumabu [57].
Objawy ogólne w anty-TNF-aDILE, takie jak gorączka, dolegliwości mięśniowo-stawowe, są podobne jak w klasycznym DILE, natomiast częściej stwierdza się zmiany skórne typu malar rash lub SCLE, a nawet CCLE oraz nadwrażliwość na światło [13, 58–60]. Zmiany narządowe występują rzadko. Należy jednak zaznaczyć, że u 7% pacjentów z anty-TNF-aDILE obserwowano zmiany nerkowe. Głównym odchyleniem w badaniach immunologicznych u osób z DILE indukowanym lekami przeciw TNF-a są przeciwciała przeciwko natywnemu, dwuniciowemu DNA (ang. double stranded DNA – dsDNA Ab), obecne głównie w klasie immunoglobulin M, natomiast przeciwciała przeciwko histonom wykrywa się rzadziej. Hipokomplementemia występuje u ok. 50%, a przeciwciała skierowane przeciwko rozpuszczalnym antygenom jądrowym wykrywa się u 10% chorych [13]. Należy zaznaczyć, że odchylenia immunologiczne stwierdza się także w części przypadków bez objawów klinicznych anty-TNF-aDILE [13, 48]. Ponadto, w surowicach pacjentów leczonych preparatami anty-TNF-a odnotowano również inne autoprzeciwciała, m.in. przeciwciała antykardiolipinowe [13].
Rozpoznanie anty-TNF-aDILE może być trudne, ponieważ leki te są najczęściej stosowane u pacjentów z chorobami autoimmunologicznymi, których objawy mogą nakładać się na obraz kliniczny DILE. Cofnięcie się zmian po odstawieniu podejrzanego leku jest podstawą rozpoznania anty-TNF-aDILE [13]. Objawy ustępują zwykle w ciągu kilku tygodni, a miano ANA i przeciwciał przeciwko dsDNA stopniowo się zmniejsza. Część pacjentów może wymagać podawania niesteroidowych leków przeciwzapalnych, natomiast kortykosteroidy i/lub leki immunosupresyjne są wskazane tylko w przypadkach z wyraźnymi zmianami narządowymi [13].
Mechanizm powstawania zmian w anty-TNF- -aDILE nie jest znany, ale wydaje się, że różni się on od przypuszczalnych mechanizmów odpowiedzialnych za objawy klasycznego DILE [13, 48, 49]. Jedna z hipotez wiąże się z proapoptotycznym działaniem leków anty-TNF-a i uwalnianiem dużej liczby nukleosomów, które indukują produkcję przeciwciał przeciwko dsDNA [48]. Inna dotyczy zmiany pod wpływem leków biologicznych anty-TNF-a profilu odpowiedzi immunologicznej z Th1 na Th2, co prowadzi do rozwoju tocznia [61], a jeszcze inna wiąże wystąpienie objawów DILE u pacjentów leczonych inhibitorami TNF-a ze zwiększoną liczbą infekcji bakteryjnych i poliklonalną aktywacją limfocytów B [62].
Dotychczas nie wiadomo, czy wystąpienie objawów DILE po jednym z preparatów anty-TNF-a jest przeciwwskazaniem do leczenia innymi preparatami z tej grupy. Kocharla i Mongey [63] opublikowali opis przypadku dotyczący 28-letniego pacjenta z chorobą Leśniowskiego-Crohna, u którego po 11 miesiącach leczenia infliksymabem wystąpiły objawy kliniczne (bóle stawowe, malar rash, nadwrażliwość na światło, nadżerki na błonach śluzowych) i immunologiczne (ANA, dsDNA Ab) DILE. Zmiany ustąpiły w ciągu 3 miesięcy od odstawienia tego leku i nie nawróciły podczas 9-miesięcznego stosowania adalimumabu z powodu zaostrzenia zmian jelitowych. Przypadek ten – zdaniem autorów – wskazuje, że wystąpienie objawów DILE po jednym preparacie anty-TNF-a nie stanowi bezwzględnego przeciwwskazania do podawania innych leków z tej grupy, jednak decyzję taką należy podejmować niezwykle ostrożnie [63].
Leki jako czynnik wywołujący osutki alergiczne lub zaostrzający/ujawniający toczeń rumieniowaty układowy
Leki nie tylko wywołują DISLE, ale mogą być także przyczyną skórnych reakcji alergicznych u pacjentów z SLE. Dotyczy to szczególnie antybiotyków oraz sulfonamidów [4]. Reakcje alergiczne rozpoczynają się zwykle ostro i w części przypadków mogą być związane z jednoczesną ekspozycją na lek i promieniowanie UV [64]. Petri i Allbritton [65], analizując występowanie alergii na antybiotyki i sulfonamidy w grupie 222 pacjentów z SLE obserwowanych w Johns Hopkins Hospital, stwierdzili u 27% z nich alergię na penicylinę/cefalosporyny, u 13% na erytromycynę, u 7% na tetracykliny, a u 31% na sulfonamidy. Najczęstszym objawem były osutki skórne, które występowały istotnie częściej u pacjentów z toczniem niż w grupie 364 członków ich rodzin i bliskich przyjaciół. U 21% chorych z reakcjami alergicznymi na sulfonamidy obserwowano ponadto zaostrzenie objawów tocznia [65]. Obecnie uważa się, że pierwszy opisany przez Hoffmana przypadek DISLE [5] był w istocie reakcją alergiczną na sulfadiazynę z jednoczesnym ujawnieniem latentnego SLE [4].
Do leków zaostrzających/ujawniających SLE zalicza się, oprócz sulfonamidów, również m.in.: antybiotyki, leki przeciwdrgawkowe, a także niesteroidowe leki przeciwzapalne, głównie piroksykam i benoksaprofen [66]. Zdaniem Alarcona-Segovii [67] wiele przypadków idiopatycznego SLE u osób z tzw. skazą toczniową zostało ujawnionych przez leki. U pacjentów tych, w odróżnieniu od osób z DISLE, objawy kliniczne nie ustępują po odstawieniu czynnika wywołującego, a przebieg choroby jest taki sam, jak w innych przypadkach tocznia.
Zapalenie skórno-mięśniowe indukowane lekami
Zapalenie skórno-mięśniowe jest idiopatyczną miopatią zapalną (ang. idiopathic inflammatory myopathy – IIM), w której stwierdza się uszkodzenie mięśni dosiebnych, głównie pasa barkowego i biodrowego, manifestujące się osłabieniem, bólami, rzadziej zanikami, oraz charakterystyczne zmiany skórne (rumień heliotropowy i obrzęk okolicy oczodołów, grudki Gottrona na grzbietach rąk, zmiany rumieniowe na dekolcie i ramionach). Etiopatogeneza DM nie jest w pełni poznana. Uważa się, że pierwotne uszkodzenie, prowadzące do rozwoju procesów autoimmunologicznych, dotyczy komórek śródbłonka drobnych naczyń w mięśniach i skórze. Czynnikami, które powodują uszkodzenie endothelium, są – jak się wydaje – endoteliotropowe wirusy, szczególnie parvovirus B-19 i wirus cytomegalii [68, 69], natomiast leki odgrywają znacznie mniejszą rolę.
W piśmiennictwie opisano wiele przypadków DM, w których wystąpienie objawów klinicznych choroby wiązano przede wszystkim z hydroksymocznikiem i statynami [70]. Ukazały się ponadto pojedyncze doniesienia o DM indukowanym lekami z innych grup terapeutycznych [71, 72], w tym również inhibitorami TNF-a [73].
Hydroksymocznik
Niepożądane objawy skórno-śluzówkowe występują u ok. 13% chorych leczonych przewlekle, ze wskazań hematologicznych, hydroksymocznikiem [74]. Są to głównie: zmiany zanikowe, przebarwienia, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej i języka, owrzodzenia umiejscowione na podudziach oraz w okolicy narządów płciowych i na błonach śluzowych jamy ustnej, a także zmiany przypominające DM (ang. dermatomyositis-like eruption), określane także mianem rzekomego DM (pseudodermatomyositis), zlokalizowane na grzbietach rąk [74]. Zmiany te układają się linijnie, mają charakter rumieniowo- -złuszczający z obecnością zaników i teleangiektazji, a w części przypadków przypominają grudki Gottrona [75]. U nielicznych pacjentów stwierdza się również zmiany rumieniowo-obrzękowe na powiekach [76], natomiast u żadnego z opisanych chorych nie obserwowano objawów ze strony mięśni czy podwyższenia aktywności enzymów mięśniowych. Zmiany skórne ustępowały (poza zanikami) w różnym czasie (od 10 dni do 18 miesięcy) po odstawieniu leku i nie wymagały leczenia ogólnego [77]. Przypuszcza się, że mechanizm ich powstawania wiąże się z przewlekłym, kumulującym się uszkodzeniem przez hydroksymocznik komórek warstwy podstawnej naskórka [76, 78].
Statyny
Statyny, leki bardzo często przepisywane osobom dorosłym, uważa się za bezpieczne, jednak coraz częściej pojawiają się doniesienia, że ich przewlekłe stosowanie może, wprawdzie rzadko, indukować choroby autoimmunologiczne – SLE i SCLE, a także DM i zapalenie wielomięśniowe [35, 79]. Dotyczy to zarówno preparatów pierwszej (simwastatyna, lowastatyna), jak i drugiej generacji (atorwastatyna, fluwastatyna). Mechanizm autoimmunizacji wywołanej statynami nie jest znany. Przyjmuje się, że wiąże się on z ich silnymi właściwościami proapoptotycznymi [80, 81], a także z modulacją aktywacji limfocytów T, związaną z hamującym wpływem statyn na syntezę cholesterolu w błonach komórkowych [82]. W większości przypadków statyny wywołują miopatie toksyczne (niezapalne), rabdomiolizę [83] lub przejściowy wzrost aktywności kreatynofosfokinazy [84], jednak u pojedynczych pacjentów stwierdzano zmiany skórne i mięśniowe odpowiadające DM [85].
W 2009 roku Inhoff i wsp. [86] opisali przypadek dermatomyositis amyopathica, w którym poiklodermiczne zmiany skórne zajmujące twarz, kark, okolicę dekoltu i ramion oraz grudki Gottrona, bez towarzyszących objawów ogólnych (gorączka, duszność, trudności w połykaniu), wystąpiły u 71-letniej kobiety leczonej z powodu hipercholesterolemii przez wiele lat simwastatyną. W surowicy pacjentki nie stwierdzono zarówno przeciwciał charakterystycznych dla myositis (Mi2, Jo1, PmScl i Ku), jak i wzrostu aktywności enzymów mięśniowych. Zmiany skórne prawie całkowicie ustąpiły po 5 miesiącach leczenia hydroksychlorokiną w dawce 400 mg/dobę z jednoczesnym odstawieniem simwastatyny. W innych przypadkach opisanych w piśmiennictwie objawy DM występowały w różnym czasie (od 2 miesięcy do 4 lat) od początku leczenia statynami i konieczna była ogólna kortykosteroidoterapia, która powodowała powolną poprawę [35].
Inhibitory czynnika martwicy nowotworów a
Czynnik martwicy nowotworów a jest uważany za jedną z cytokin odgrywających istotną rolę w patogenezie idiopatycznych miopatii zapalnych [88] i z tego powodu jego inhibitory wprowadzono do leczenia przypadków IIM opornych na inne metody terapii [89, 90]. Obecnie wiadomo, że stosowanie inhibitorów TNF-a może, choć rzadko, indukować niepożądane reakcje immunologiczne, takie jak: przeciwciała przeciwko natywnemu DNA, SLE, reakcje toczniopodobne, a także zespoły demielinizacyjne, np. sclerosis multiplex [73]. W piśmiennictwie ukazały się również pojedyncze opisy przypadków miopatii zapalnych u pacjentów leczonych tymi preparatami z powodu RA [91]. Przykładem może być doniesienie Halla i Zimmermanna [73], w którym autorzy przedstawiają przypadek dotyczący 44-letniej kobiety z rozpoznaniem RA, u której 6 miesięcy po dołączeniu do terapii metotreksatem (7,5 mg/tydz. p.o.) etanerceptu (25 mg s.c. 2 razy w tygodniu) wystąpiło bardzo znaczne osłabienie mięśni proksymalnych kończyn, miernie nasilona duszność wysiłkowa, a także zmiany rumieniowe w obrębie wałów paznokciowych i na grzbietach rąk. W surowicy chorej stwierdzono ANA o niezidentyfikowanej swoistości w mianie 640 (negatywne na początku choroby), zwiększenie aktywności kreatynofosfokinazy i aminotransferaz, a w badaniu histopatologicznym wycinka mięśniowego z uda obecne były cechy miopatii zapalnej (okołonaczyniowe nacieki limfo-plazmocytowe, zmiany degeneracyjne i regeneracyjne włókien mięśniowych). Tydzień po odstawieniu etanerceptu i metotreksatu oraz podaniu prednizonu (dawka nieznana) zaobserwowano poprawę kliniczną oraz redukcję aktywności enzymów mięśniowych.
Powstaje pytanie, dlaczego inhibitory TNF-a mogą z jednej strony być skuteczne w leczeniu miopatii zapalnych, a z drugiej wywoływać ich objawy. Zdaniem Halla i Zimmermanna [73] różnice te mogą być związane z genetycznie uwarunkowanym polimorfizmem genu TNF-a.
Inne leki
W piśmiennictwie można znaleźć doniesienia o przypadkach DM związanego z różnymi lekami [70, 71]. Autorzy bułgarscy [92] w swojej zbiorczej pracy dotyczącej polekowego DM wymieniają, poza hydroksymocznikiem i statynami, także d-penicylaminę, niesteroidowe leki przeciwzapalne, sulfonamidy, izoniazyd i penicyliny. Opisano również przypadki pełnoobjawowego DM lub zmian skórnych odpowiadających temu schorzeniu po chemioterapeutykach (cyklofosfamid, etopozyd, 5-fluorouracyl i tegafur) u pojedynczych pacjentów leczonych tymi preparatami z powodu zmian nowotworowych (nowotwory hematologiczne, raki przewodu pokarmowego) [93–95]. U pacjentów tych zasadniczym problemem była odpowiedź na pytanie, czy było to DM związane z procesem nowotworowym (rewelator), czy sprowokowane lekami. Za polekowym charakterem zmian przemawiał związek czasowy między ich wystąpieniem a rozpoczęciem chemioterapii oraz cofanie się objawów po przerwaniu terapii przeciwnowotworowej [93].
Wszystkie opisane przypadki polekowego DM dotyczyły osób dorosłych, natomiast Alvarez i wsp. [96] przedstawili przypadek dotyczący 10-letniej dziewczynki, u której pełnoobjawowy DM rozwinął się w trakcie terapii nadczynności tarczycy karbamizolem. Objawy kliniczne i odchylenia w badaniach dodatkowych charakterystyczne dla DM ustąpiły samoistnie w ciągu 3 miesięcy po odstawieniu leku wywołującego.
Dla dermatologów szczególnie ważny jest przypadek przedstawiony przez autorów amerykańskich [97], w którym objawy kliniczne DM wystąpiły w trakcie leczenia grzybicy paznokci terbinafiną. Odstawienie leku przeciwgrzybicznego nie spowodowało poprawy, a częściowe ustąpienie zmian skórnych i mięśniowych uzyskano dopiero po zastosowaniu dożylnych wlewów immunoglobulin G [97].
Twardzina indukowana lekami
Przypadki twardziny indukowanej lekami są rzadkie. Lekami indukującymi są głównie chemioterapeutyki, a ponadto witamina K i pentazocyna [98]. Opisano również pojedyncze przypadki twardziny, której wystąpienie wiązano z podawaniem interferonu a [99], rekombinantowej ludzkiej interleukiny drugiej [100], balikatibu (inhibitor katepsyny K) stosowanego u pacjentów z osteoporozą [101] oraz ogniska morphea, które rozwinęły się po melfalanie podawanym w postaci perfuzji u 2 chorych z zaawansowanym procesem nowotworowym [102].
Bleomycyna
Bleomycyna jest antybiotykiem stosowanym w terapii niektórych typów raków narządów wewnętrznych. Do znanych efektów toksycznych związanych z bleomycyną zalicza się: włóknienie płuc, włóknienie i stwardnienie skóry, przebarwienia, łysienie, zgorzel oraz objaw Raynauda [103, 104].
W piśmiennictwie opisano przypadki twardziny z uogólnionymi stwardnieniami skóry oraz obecnością w surowicy ANA [104, 105], a także ograniczone stwardnienia skóry na tułowiu w miejscu przeczosów (ang. flagellate erythema, scratch dermatitis), które w badaniu histopatologicznym wykazywały cechy twardzinowe [106, 107].
W badaniach przeprowadzonych na hodowlach fibroblastów pochodzących od ludzi zdrowych oraz pacjentów z twardziną wykazano, że bleomycyna nasila ekspresję mRNA dla kolagenu typu I, fibronektyny i dekoryny, a efekt ten wydaje się mediowany przez transformujący czynnik wzrostu β oraz czynnik wzrostu tkanki łącznej [108]. Stwierdzono również, że fibroblasty pochodzące z płuc i ze skóry, hodowane w obecności bleomycyny zwiększają syntezę kolagenu [109]. Wykazano ponadto, że podskórne, powtarzane, a nawet jednokrotne podanie bleomycyny wywołuje u różnych szczepów myszy stwardnienie skóry i włóknienie płuc [110]. Zmiany te uznano za zwierzęcy model twardziny [111].
Inne chemioterapeutyki
Do innych chemioterapeutyków, które mogą indukować twardzinę, należą taksany (docetaksel i paklitaksel), które są wyciągami z roślin należących do rodziny Taxus. Są one obecnie stosowane w leczeniu raka piersi, żołądka, jajników i niektórych typów nowotworów płuc. Ich działanie przeciwnowotworowe polega na hamowaniu cyklu komórkowego w fazie G2/M [112] oraz indukowaniu apoptozy poprzez wpływ na bcl2 [113]. Itoh i wsp. [114] opisali 5 przypadków stwardnień skóry kończyn górnych i/lub dolnych poprzedzonych obrzękiem u kobiet leczonych przez 5–12 miesięcy docetakselem lub paklitakselem z powodu raka piersi. W obrazie histopatologicznym wycinków pobranych ze zmian stwierdzono zgrubienie pęczków włókien kolagenowych, objawy włóknienia w skórze oraz nacieki okrągłokomórkowe wokół naczyń – obraz podobny do zmian obserwowanych we wczesnej fazie twardziny. Należy zaznaczyć, że wystąpienie stwardnień nie było poprzedzone objawem Raynauda, a u pacjentek nie odnotowano żadnych zmian narządowych czy odchyleń immunologicznych [114].
W 2000 roku autorzy japońscy [115] opisali po raz pierwszy przypadek twardziny układowej wywołany tegafurem – antymetabolitem, który przekształca się in vivo w 5-fluorouracyl. W tym przypadku obraz zmian skórnych odpowiadał twardzinie z ograniczonymi stwardnieniami (ang. limited scleroderma) i – podobnie jak w przypadkach związanych z leczeniem taksanami – nie stwierdzono objawu Raynauda, zmian narządowych oraz ANA. Po odstawieniu leku obserwowano bardzo wolne ustępowanie stwardnień [115].
Opisano również zmiany na kończynach dolnych, odpowiadające klinicznie i histopatologicznie morphea, u 2 chorych leczonych perfuzjami melfalanu z powodu zaawansowanego czerniaka i mięsaka tkanek miękkich [102]. Siateczkowaty układ ognisk w tych przypadkach wskazuje, zdaniem autorów, że powstały one w wyniku uszkodzenia przez melfalan komórek endotelium.
Pentazocyna
Pentazocyna jest lekiem przeciwbólowym szeroko stosowanym (od 1967 roku) w Stanach Zjednoczonych. Lek ten był często przez pacjentów nadużywany, a u części z nich obserwowano (średnio po 2 latach stosowania) postępujące stwardnienia skóry brzucha, ud i pośladków, natomiast w miejscach wstrzyknięć powstawały różnie głębokie owrzodzenia. W obrazie histopatologicznym stwierdzono objawy endarteriitis, włóknienie skóry i przegród łącznotkankowych w tkance podskórnej [116], a także objawy myofibrosis [117].
Witamina K
Iniekcje witaminy K (roztwór olejowy) powodują (rzadko) w miejscu wstrzyknięć długo utrzymujące się ogniska przypominające morphea [118], w których w badaniu histopatologicznym stwierdza się głęboką kolagenizację oraz nacieki limfocytowe z obecnością eozynofilów [119]. Zmiany rozwijały się w ciągu 2–4 tygodni od iniekcji i obserwowano je głównie u chorych z marskością wątroby [120]. U pojedynczych pacjentów stwierdzono dodatnie późne testy z witaminą K, co, zdaniem Janinn-Mercier i wsp. [119], przemawia za tym, że zmiany skórne mogły powstawać na drodze immunologicznej, natomiast nie daje odpowiedzi na pytanie, czy jest to prawdziwa twardzina, czy są to zmiany twardzinopodobne.
Inne leki
W grupie twardziny indukowanej innymi lekami ważny wydaje się, opisany przez autorów japońskich, przypadek twardziny wywołanej interferonem a stosowanym z powodu wirusowego zapalenia wątroby typu C [99]. Dotyczył on 66-letniej chorej, u której po roku leczenia interferonem wystąpił objaw Raynauda, a następnie rozwinęły się uogólnione stwardnienia skóry odpowiadające sclerodermia diffusa. W surowicy pacjentki stwierdzono wysokie miano (640) ANA o niezidentyfikowanej swoistości, a obraz histopatologiczny wycinka ze zmian na przedramieniu odpowiadał twardzinie. Przypadek ten spełniał ogólnie przyjęte kryteria rozpoznawania twardziny układowej [121].
Podsumowanie
Jak wynika z przedstawionych danych, leki mogą prowokować, ujawniać lub zaostrzać CTD. Najczęściej są to przypadki tocznia rumieniowatego, rzadziej DM i twardziny. Przypadki CTD indukowane lekami nie są częste. W ciągu wieloletniej pracy autorki niniejszej publikacji w Klinice Dermatologicznej obserwowano kilka przypadków DILE (głównie DISCLE), jeden przypadek zmian skórnych odpowiadających pseudodermatomyositis u pacjentki leczonej przewlekle hydroksymocznikiem oraz pojedyncze przypadki morphea, w których zmiany rozwinęły się w miejscu wstrzyknięcia bliżej nieznanych leków. Problem polekowych CTD staje się niezwykle ważny nie tylko dlatego, że na liście leków indukujących znajdują się preparaty szeroko stosowane (antybiotyki, statyny, leki przeciwgrzybicze), ale także nowe leki biologiczne (inhibitory TNF-a), które wchodzą obecnie w Polsce do praktyki klinicznej, co może mieć wpływ na zwiększenie częstości występowania polekowych przypadków CTD, z którymi chorzy trafią do dermatologów.
Piśmiennictwo
1. Kulczycka L., Kierstan M.K., Sysa-Jędrzejowska A., Robak E.: Toczeń indukowany lekami a układowy toczeń rumieniowaty. Przegl Lek 2007, 64, 509-514.
2. Hess E.: Drug-related lupus. N Engl J Med 1988, 318, 1460-1462.
3. Ozcakar Z.B., Yalcinkaya F., Odek C., Ekim M.: Oxcarbazepine and valproic acid-induced lupus in a 7-year-old boy. Acta Pediatr 2008, 97, 1000-1001.
4. Rubin R.L.: Drug-induced lupus. (w:) Dubois lupus erythematosus. D.J. Wallace, B.H. Hahn (red.), Lippincot Wiliams & Wilkins, New York, 2006, 870-900.
5. Hoffman B.J.: Sensitivity to sulfadiazine resembling acute disseminated lupus erythematosus. Arch Derm Syphilol 1945, 51, 190-192.
6. Dustan H.P., Taylor R.D., Corcoran A.C.: Rheumatic and febrile syndrome during prolonged hydralazine treatment. JAMA 1954, 154, 23-29.
7. Perry H.M., Schroeder H.A.: Syndrome simulating collagen disease caused by hydralazine (Apresoline). JAMA 1954, 154, 670-673.
8. Ladd A.T.: Procainamide-induced lupus erythematosus. N Engl J Med 1962, 267, 1357-1358.
9. Sanford H.S., Michaelson A.K., Halpern M.M.: Procainamide induced lupus erythematosus. Dis Chest 1967, 51, 172-176.
10. Lindqvist T.: Lupus erythematosus disseminatus after administration of mesantoin. Report of two cases. Acta Med Scand 1957, 158, 131-138.
11. Marzano A.V., Vezzoli P., Crosti C.: Drug-induced lupus: an update on its dermatological aspects. Lupus 2009, 18, 935-940.
12. Margolis D.J., Hoffstad O., Bilker W.: Association or lack of association between tetracycline class antibiotics used for acne vulgaris and lupus erythematosus. Br J Dermatol 2007, 157, 540-546.
13. Vedove C.D., Del Giglio M., Schena D., Girolomoni G.: Drug-induced lupus erythematosus. Arch Dermatol Res 2009, 301, 99-105.
14. Cambrige G., Wallace H., Bernstein R.M., Leaker B.: Autoantibodies to myeloperoxidase in idiopathic and drug induced systemic lupus erythematosus and vasculitis. Br J Rheumatol 1994, 33, 109.
15. Yung R.L., Johnson K.J., Richardson B.C.: New concepts in the pathogenesis of drug induced lupus. Lab Invest 1995, 73, 746-759.
16. Klareskog L., Wajdula J., Yeh P.: Low autoantibody and anti-etanercept antibody formation and lack of impact on clinical outcomes after five years of treatment with etanercept in patient with rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum 2005, 52 (supl), S543.
17. van Rijthoven A.V., Bijlsma J.W., Cannin M., Derksen R.H., van Roon J.A.: Onset of systemic lupus erythematosus after conversion of infliximab to adalimumab treatment in rheumatoid arthritis with a pre-existing anti-dsDNA antibody level. Rheumatology 2006, 45, 1317-1319.
18. Griem P., Wulfering M., Sachs B., Gonzalez J.B., Gleichmann E.: Allergic and autoimmune reactions to xenobiotics: how do they arise. Immunol Today 1998, 19, 131-141.
19. Williams D.P., Pirmohamed M., Naisbitt D.J., Uetrecht J.P., Park B.K.: Induction of metabolism-dependent and independent neutrophil apoptosis by clozapine. Mol Pharmacol 2000, 58, 207-216.
20. Hess D.A., Sisson M.E., Suria M.J., Wisman J., Puvanesasigham R., Madrenas J. i inni: Cytotoxicity of sulfonamide reactive metabolites: apoptosis and selective toxicity of CD8+ cells by the hydroxylamine of sulfamethoxazole. FASEB J 1999, 13, 1688-1698.
21. Kretz-Rommel A., Duncan S.R., Rubin R.L.: Autoimmunity caused by disruption of central T cell tolerance: a murine model of drug-induced lupus. J Clin Invest 1997, 99, 1888-1896.
22. Kretz-Rommel A., Rubin R.L.: Disruption of positive selection of thymocytes causing autoimmunity. Nat Med 2000, 6, 298-305.
23. Yung R.L., Quddus J., Chrisp C.E., Johnson K.J., Richardson B.C.: Mechanism of drug-induced lupus. I. Cloned Th2 cells modified with DNA methylation inhibitors in vitro cause autoimmunity in vivo. J Immunol 1995, 154, 3025-3035.
24. Yung R.L., Chang S., Hemati N., Johnson K.J., Richardson B.C.: Mechanism of drug-induced lupus. IV. Comparison of procainamide and hydralazine with analogs in vitro and in vivo. Arthritis Rheum 1997, 40, 1436-1443.
25. Rubin R.L., Teodorescu M., Beutner E.H., Plumett R.W.: Complement-fixing properties of antinuclear antibodies distinguish drug-induced lupus from systemic lupus erythematosus. Lupus 2004, 13, 249-256.
26. Reed B.R., Huff J.C., Jones S.K., Orton P.W., Lee L.A., Norris D.A.: Subacute cutaneous lupus erythematosus associated with hydrochlorothiazide therapy. Ann Int Med 1985, 103, 49-51.
27. Uetrecht J.: Current trends in drug-induced autoimmunity. Toxicology 2005, 4, 309-314.
28. Srivastava M., Rencic A., Diglio G., Santana B.S., Bonitz B.S., Watson R. i inni: Drug-induced, Ro/SSA positive cutaneous lupus erythematosus. Arch Dermatol 2003, 139, 45-49.
29. Sontheimer R.D., Henderson C.L., Grau R.H.: Drug-induced subacute cutaneous lupus erythematosus: a paradigm for bedside-to-bench patient-oriented translational clinical investigation. Arch Dermatol Res 2009, 301, 65-70.
30. Antonov D., Kazandjieva J., Etugov D., Gospodinov D., Tsankov N.: Drug-induced lupus erythematosus. Clin Dermatol 2004, 22, 157-166.
31. Marzano A.V., Ramoni S., Del Papa N., Barbareschi M., Alessi E.: Leflunomide-induced subacute cutaneous lupus erythematosus with erythema multiforme-like lesions. Lupus 2008, 17, 320-331.
32. Callen J.P.: Drug-induced cutaneous lupus erythematosus, a distinct syndrome that is frequently unrecognized. J Am Acad Dermatol 2001, 45, 315-316.
33. Amerio P., Innocente C., Feliciani C., Angelucci D., Gambi D., Tulli A.: Drug-induced cutaneous lupus erythematosus after 5 years of treatment with carbamazepine. Eur J Dermatol 2006, 16, 281-283.
34. Suchak R., Benson K., Swale V.: Statin-induced Ro/SSA positive subacute cutaneous lupus erythematosus. Clin Exp Dermatol 2007, 32, 589-591.
35. Noel B.: Lupus erythematosus and other autoimmune diseases related to statin therapy: a systematic review. JEADV 2007, 21, 17-24.
36. Dam C., Bygum A.: Subacute cutaneous lupus erythematosus induced or exacerbated by proton pump inhibitors. Acta Derm Venereol 2008, 88, 87-89.
37. Opalińska M., Błaszczyk M.: Zmiany skórne związane z terbinafiną: opis dwóch przypadków i przegląd piśmiennictwa. Przegl Dermatol 2004, 91, 59-64.
38. Lorentz K., Boiken N., Goerdt S., Goebeler M.: Subacute cutaneous lupus erythematosus induced by terbinafine: case report and review of literature. JDDG 2008, 6, 823-827.
39. Reich A., Białynicki-Birula R., Szepietowski J.C.: Drug-induced cutaneous lupus erythematosus resulting from ticlopidine. Int J Dermatol 2006, 45, 1112-1114.
40. Costa M.F., Said N.R., Zimmermann B.: Drug-induced lupus due to anti-tumor necrosis factor alfa agents. Semin Arthritis Rheum 2008, 37, 381-387.
41. Bentley D.D., Graves J.E., Smith D.I., Hefferman M.P.: Efalizumab-induced subacute cutaneous lupus erythematosus. J Am Acad Dermatol 2006, 54, 242-243.
42. Yoshimasu T., Hiroi A., Uede K., Furukawa F.: Discoid lupus erythematosus (DLE)-like lesion induced by uracil-tegafur. Eur J Dermatol 2001, 11, 54-57.
43. Schneider S.W., Staender S., Schluter B., Luger T.A., Bonsmann G.: Infliximab-induced lupus erythematosus tumidus in a patient with rheumatoid arthritis. Arch Dermatol 2006, 142, 115-116.
44. Arrue I., Saiz A., Ortiz-Romero P.L., Rodrigez-Peralto J.L.: Lupus-like reaction to interferon at the injection site: report of five cases. J Cut Pathol 2007, 34 (suppl. 1), 18-21.
45. Conroy M., Sewell L., Miller O.F., Ferringer T.: Interferon-beta injection site reaction: review of the histology and report of lupus like pattern. J Am Acad Dermatol 2008, 59, S48-S49.
46. Gono T., Matsuda M., Shimojima Y., Kaneko K., Murata H., Kieda S.: Lupus erythematosus profundus (lupus panniculitis) induced by interferon-beta in a multiple sclerosis patient. J Clin Neurosc 2007, 14, 997-1000.
47. Borchers A.T., Keen C.L., Gershwin M.E.: Drug-induced lupus. Ann NY Acad Sci 2007, 1108, 166-182.
48. Ferraccioli G.F., Assaloni R., Perin A.: Drug-induced systemic lupus erythematosus and anti TNF alfa blockers. Lancet 2002, 24, 360.
49. Ramos-Casals M., Brito-Zeron P., Soto M.J., Cuadrado M.J., Khamashta M.A.: Autoimmune diseases induced by TNF-targeted therapies. Best Prac Res Clin Rheumatol 2008, 22, 847-861.
50. Ali Y., Shah S.: Infliximab-induced systemic lupus erythematosus. Ann Int Med 2002, 137, 625-626.
51. Diri E., Tello W., Nugent K.: Infliximab-induced SLE-like syndrome involving lung and pleura. Lupus 2007, 16, 764-766.
52. Shakoor N., Michalska M., Harris C.A., Block J.A.: Drug-induced systemic lupus erythematosus associated with etanercept therapy. Lancet 2002, 359, 579-580.
53. Cairns A.P., Duncan M.K., Hinder A.E., Taggart A.J.: New onset systemic lupus erythematosus in a patient receiving etanercept for rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 2002, 61, 1031-1032.
54. Neradova A., Stam F., van der Berg J.G., Bax W.A.: Etanercept-associated SLE with lupus nephritis. Lupus 2009, 18, 667-668.
55. Sheth N., Greenblatt D., Patel S., Acland K.: Adalimubab-induced cutaneous lupus. Clin Exp Dermatol 2007, 32, 593-594.
56. Martin J.M., Ricart J.M., Alacer J., Rausell N., Arana G.: Adalimubab-induced lupus erythematosus. Lupus 2008, 17, 676-678.
57. Durox H., Sparsa A., Loustaud-Ratti V., Prey S., Gondran G., Manea P. i inni. Efalizumab-induced lupus-like syndrome. Acta Derm Venereol 2008, 88, 270-271.
58. Misery J., Perrot J.L., Gentil-Perret A., Pallot-Prades B., Cambazard F., Alexander C.: Dermatological complications of etanercept therapy for rheumatoid arthritis. Br J Dermatol 2002, 146, 334-335.
59. Stratigos A.J., Antoniou C., Stramathioudaki S., Avgerinou G., Tsega A., Katsambas A.: Discoid lupus erythematosus-like eruption induced by infliximab. Clin Exp Dermatol 2004, 29, 150-153.
60. Abourazzak F.E., Guggenbuhl P., Pedriger A., Meadeb J., Condo-Cocley N., Chevrant-Breton J. i inni: Cutaneous lupus induced by etanercept in rheumatoid arthritis. Rev Med Int 2008, 28, 744-747.
61. Borg E., Isenberg D.A.: Syndromes and complications of interferon therapy. Curr Opin Rheumatol 2007, 19, 61-66.
62. Caramaschi P., Biasi D., Colombatti M., Pieropan S., Martinelli N., Carletto A. i inni: Anti-TNF alfa therapy in rheumatoid arthritis and autoimmunity. Rheumatol Int 2006, 26, 209-214.
63. Kocharla L., Mongey A.B.: Is the development of drug-related lupus a contraindication for switching from one TNF alpha inhibitor to another? Lupus 2009, 18, 169-171.
64. Wang C.R., Chuang C.Y., Chen C.Y.: Drug allergy in Chinese patients with systemic lupus erythematosus. J Rheumatol 1993, 20, 399-400.
65. Petri M., Allbritton J.: Antibiotic allergy in systemic lupus erythematosus: a case control study. J Rheumatol 1992, 19, 265-269.
66. Wallace D.J., Dubois E.L.: Drugs that exacerbate and induce systemic lupus erythematosus. [w:] Dubois lupus erythematosus. D.J. Wallace, E.L. Dubois (red.). wyd. III, Lea & Febiger 1987, 450-469.
67. Alarcon-Segovia D.: Drug induced lupus syndrome. Mayo Clin Proc 1967, 44, 664-681.
68. Crowson A.N., Magro C.M., Dawood M.R.: A causal role for parvovirus B19 infection in adult dermatomyositis and other autoimmune syndromes. J Cutan Pathol 2000, 27, 505-515.
69. Magro C.M., Crowson A.N., Ferri C.: Cytomegalovirus-associated cutaneous vasculopathy and scleroderma sans inclusion body changes. Hum Pathol 2007, 38, 42-49.
70. Seidler A.M., Gottlieb A.B.: Dermatomyositis induced by drug therapy: a review of case reports. J Am Acad Dermatol 2008, 59, 872-880.
71. Klopstock T.: Drug-induced myopathies. Curr Opin Neurol 2008, 21, 590-595.
72. Pan Y., Chong A.H., Williams R.A., Green J., Sinclair R.: Omeprazole-induced dermatomyositis. Br J Dermatol 2006, 154, 557-558.
73. Hall H.A., Zimmermann B.: Evolution of dermatomyositis during therapy with a tumor necrosis factor alfa inhibitor. Arthritis Rheum 2006, 55, 982-984.
74. Vassallo C., Passamonti F., Merante S., Ardigo M., Nolli G., Mangiacavalli S. i inni: Muco-cutaneous changes during long-term therapy with hydroxyura in chronic myeloid leukaemia. Clin Exp Dermatol 2001, 26, 141-148.
75. Yoshida K., Saito M., Amagai M., Ikeda Y.: Gottron-like papules induced by hydroxyurea. Clin Exp Dermatol 2005, 30, 191-192.
76. Oskay T., Kutluay L., Ozyilkan O.: Dermatomyositis-like eruption after long-term hydroxyurea therapy for polycythemia vera. Eur J Dermatol 2002, 12, 586-588.
77. Dacey M.J., Callen J.P.: Hydroxyurea-induced dermatomyositis-like eruption. J Am Acad Dermatol 2003, 48, 439-441.
78. Bahadoran P., Castanet J., Lacour J.P., Perrin C., del Guidice P., Mannocci N. i inni: Pseudodermatomyositis induced by long-term hydroxyurea therapy: report of two cases. Br J Dermatol 1996, 134, 1161-1163.
79. Noël B.: Autoimmune disease and other potential side-effects of statins. Lancet 2004, 363, 2000.
80. Blanco-Colio L.M., Villa A., Ortego M., Hernandez-Presa M.A., Pascual A., Plaza J.J. i inni: 3-hydroxy 3-methyl-glutaryl coenzyme A reductase inhibitors, atorvastatin and simvastatin, induce apoptosis of vascular smooth muscle cells by down regulation of Bcl-2 expression and Rho A prenylation. Atherosclerosis 2002, 161, 17-26.
81. Chapman-Shimshoni D., Yuklea M., Radnay J., Shapiro H., Lishner M.: Simvastatin induces apoptosis of B-CLL cells by activation off mitochondrial caspase 9. Exp Hematol 2003, 31, 779-783.
82. Fehr T., Kahlert C., Fierz W., Joller-Jemelka H.I., Riesen W.F., Rickli H. i inni: Statin-induced immunomodulatory effects on human T cells in vivo. Atherosclerosis 2004, 175, 83-90.
83. Wallace C.S., Mueller B.A.: Lovastatin-induced rhabdomyolysis in the absence of concomitant drugs. Ann Pharmacol 1992, 26, 190-192.
84. Norman D.J., Illingworth D.R., Munson J., Hasenpud J.: Myolysis and acute renal failure in a heart-transplant recipient receiving lovastatin. N Engl J Med 1988, 318, 46-47.
85. Rodriguez-Garcia J.L., Serrano Commino M.: Lovastatin-associated dermatomyositis. Postgrad Med J 1996, 72, 694.
86. Inhoff O., Pritsch W.K., Paredes B.E., Goerdt S., Goebeler M.: Simvastatin-induced amyopathic dermatomyositis. Br J Dermatol 2009, 161, 206-208.
87. Baer A.N., Wortmann R.L.: Myotoxicity associated with lipid-lowering drugs. Curr Opin Rheumatol 2007, 19, 67-73.
88. Uzel G., Pachman L.M.: Cytokines in juvenile dermatomyositis pathophysiology: potential and challenge. Curr Opin Rheumatol 2003, 15, 691-697.
89. Hengstman G.J., van den Hoogen F.H., Barrera P., Netea M.G., Pieterse A., van de Putte B.G. i inni: Successful treatment of dermatomyositis with anti-tumor-necrosis-factor-alfa: preliminary observations. Eur Neurol 2003, 50, 10-15.
90. Huber A., Gaffal E., Bieber T., Tuting T., Wenzel J.: Treatment of recalcitrant dermatomyositis with efalizumab. Acta Derm Venereol 2006, 86, 254-255.
91. Imperato A.K., Smiles S., Abramson S.B.: Long-term risks associated with biologic response modifiers used in rheumatic diseases. Curr Opin Rheumatol 2004, 43, 2368-2377.
92. Dourmishev A.L., Dourmishev L.A.: Dermatomyositis and drugs. Adv Exp Med Biol 1999, 455, 187-191.
93. Riuz-Genao D.P., Sanz-Sanchez T., Bartolome-Gonzales B., Fernandez-Herrera J., Garcia-Diez A.: Dermatomyositis-like reaction induced by chemotherapeutical agents. Int J Dermatol 2002, 41, 885-887.
94. Kawachi Y., Koine Y., Kano T., Furuta J., Fujisawa Y., Nakamura Y. i inni: Paraneoplastic dermatomyositis triggered and exacerbated by oral 5-fluorouracil administration. Eur J Dermatol 2008, 18, 195-196.
95. Akiyama C., Osada A., Sou K., Yasaka N., Ohtake N., Furue M. i inni: A case of dermatomyositis triggered by tegafur. Acta Derm Venereol 1997, 77, 490.
96. Alvarez F., Pagot C., Vabre-Latre C.M., Uro-Coste E., Paul C., Chaix Y. i inni: Carbimazole-induced juvenile dermatomyositis. Br J Dermatol 2008, 158, 196-197.
97. Magro C.M., Schaefer J.T., Waldman J., Knight D., Seilstad K., Hearne D.: Terbinafibne-induced dermatomyositis: a case report and literature review of drug-induced dermatomyositis. J Cutan Phatol 2008, 35, 74-81.
98. Jabłońska S., Majewski S.: Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2005, 284-290.
99. Tahara H., Kojami A., Hirokawa T., Oyama K., Naganuma A., Maruta S. i inni: Systemic sclerosis after interferon alphacon-1 therapy for hepatitis C. Int Med 2007, 46, 473-476.
100. Marie I., Joly P., Courville P., Levesqsue H.: Pseudosystemic sclerosis as a complication of recombinant human interleukin 2 (adesleukin) therapy. Br J Dermatol 2007, 156, 182-183.
101. Peroni A., Zini A., Braga V., Colato C., Adami S., Girolomoni G.: Drug-induced morphea: report of a case induced by balicatib and review of the literature. J Am Acad Dermatol 2008, 59, 125-129.
102. Landau M., Brenner S., Gat A., Klausner J.M., Gutman M.: Reticulate scleroderma after isolated limb perfusion wih melphalan. J Am Acad Dermatol 1998, 39, 1011-1012.
103. Cohen I..S., Mosher M.B., OKeefe E.J., Klaus S.N., DeConti R.C.: Cutaneous toxicity of bleomycin therapy. Arch Dermatol 1973, 107, 553-555.
104. Finch W.R., Rodnan G.P., Buckingham R.B., Prince R.K., Winkelstein A.: Bleomycin-induced scleroderma. J Rheumatol 1980, 7, 651-659.
105. Kerr L.D., Spiera H.: Scleroderma in association with the use of bleomycin: report of 3 cases. J Rheumatol 1992, 19, 294-296.
106. Cortina P., Garrido J.A., Thomas J.F., Unamuno P., Armijo M.: Flagellate erythema from bleomycin. Dermatologica 1990, 180, 106-109.
107. Yamamoto T., Yokozeki H., Nishioka K.: Dermal sclerosis in the lesional skin of flagellate erythema (scratch dermatitis) induced by bleomycin. Dermatology 1998, 197, 399-400.
108. Yamamoto T., Eckes B., Krieg T.: Bleomycin increases steady-state levels of type I collagen, fibronectin and decorin mRNAs in human skin fibroblasts. Arch Dermatol Res 2000, 292, 556-561.
109. Clark J.C., Stracher B.C., Uitto J.: Bleomycin-induced synthesis of type I procollagen by human lung and skin fibroblasts in culture. Biochem Biophys Acta 1980, 631, 359-370.
110. Yamamoto T., Takagawa S., Katayama I., Yamazaki Y., Shinkai H., Nishioka K.: Animal model of sclerotic skin. I: Local injections of bleomycin induce sclerotic skin mimicking scleroderma. J Invest Dermatol 1999, 112, 456-462.
111. Shibusawa Y., Negishi I., Tabata Y., Ishikawa O.: Mouse model of dermal fibrosis induced by one-time injection of bleomycin-poly(L-lactic acid) microspheres. Rheumatol 2008, 47, 454-457.
112. Pazdur R., Kudelka A.P., Kavanagh J.J., Cohen P.R., Raber M.N.: The taxoids: paclitaxel (Taxol) and docetaxel (Taxotere). Cancer Treat Rev 1993, 19, 351-386.
113. Haldar S., Basu A., Croce C.M.: Bcl 2 is the guardian of microtubular integrity. Cancer Res 1997, 57, 229-233.
114. Itoh M., Yanaba K., Kobayashi T., Nakagawa H.: Taxane-induced scleroderma. Br J Dermatol 2007, 156, 363-367.
115. Kono T., Ishii M., Negoro N., Taniguchi S.: Scleroderma-like reaction induced by uracyl-tegafur (UFT), a second-generation anticancer agent. J Am Acad Dermatol 2000, 42, 519-520.
116. Palestine R.F., Millns J.L., Spigel G.T., Schroeter A.L.: Skin manifestatios of pentazocine abuse. J Am Acad Dermatol 1980, 2, 47-55.
117. Jain A., Bhattacharya S.N., Baruah S.A., Bhatia A.: Pentazocine induced widespread cutaneous and myo-fibrosis. J Dermatol 1999, 26, 368-370.
118. Sanders M.N., Winkelmann R.K.: Cutaneous reactions to vitamin K. J Am Acad Dermatol 1988, 19, 699-704.
119. Janinn-Mercier A., Mossar C., Souteyrand P., Bourges M.: Subcutaneous sclerosis with fasciitis and eosinophilia after phytonadione injections. Arch Dermatol 1985, 121, 1421-1423.
120. Texier L., Gendre P., Gauthier Y., Surleve-Bazeille J.E., Boineau D.: Hypodermites sclerodermiformes lombo-fessieres induites par des injections medicamenteuses intramusculaires associees a la vitamin K1. Ann Dem Syphiligr 1972, 99, 363-371.
121. Le Roy E., Black C., Fleischmajer R., Jabłońska S., Krieg T., Medsger T. i inni: Scleroderma (systemic sclerosis): classification subsets and pathogenesis. J Rheumatol 1988, 15, 202-205.
Otrzymano: 7 IV 2010 r.
Zaakceptowano: 4 V 2010 r.
