Wstęp
W wielu badaniach wykazano, że wraz z pojawieniem się menopauzy maleje aktywność fizyczna, zwiększa się ogólna masa ciała oraz ilość tkanki tłuszczowej w organizmie kobiet, natomiast maleje beztłuszczowa masa ciała, zwiększają się również insulinooporność tkanek obwodowych organizmu oraz stężenie lipidów we krwi, a co za tym idzie – rośnie ryzyko występowania chorób naczyniowo-sercowych, cukrzycy typu 2 czy osteoporozy [1–3]. Powyższe zmiany w składzie ciała spowodowane są m.in. zmniejszeniem stężenia hormonów płciowych i hormonu wzrostu, zmniejszeniem aktywności fizycznej oraz zmniejszeniem masy kostnej [4]. Z danych GUS (2004) wynika, że 43% kobiet w Polsce w wieku 30–60 lat jest w okresie okołomenopauzalnym, co wiąże się ze zmniejszeniem produkcji hormonów płciowych [5].
Cel pracy
Celem pracy było porównanie sposobu żywienia, pomiarów antropometrycznych i składu ciała u kobiet otyłych stosujących hormonalną terapię zastępczą (HTZ) i w grupie kontrolnej, w której nie stosowano tej terapii.
Materiał i metody
Badaniem objęto kobiety w wieku 30–64 lat skierowane do Poradni Chorób Metabolicznych Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie w celu leczenia otyłości.
W badaniu wzięły udział 183 kobiety ze wskaźnikiem masy ciała (body mass index – BMI) > 25, w tym 54 przyjmujące leki hormonalne (grupa HTZ) i 129 nieprzyjmujących hormonów (grupa K). Pacjentki były kwalifikowane do odpowiedniej grupy na podstawie odpowiedzi zawartej w autorskiej ankiecie dotyczącej przyjmowania leków hormonalnych. Udział w badaniach był dobrowolny.
Oceny sposobu żywienia dokonano metodą wywiadu z ostatnich 24 godz., odnosząc je do norm na poziomie zalecanym i bezpiecznym, przyjmując jednocześnie współczynnik aktywności fizycznej (physical activity level – PAL) na poziomie 1,6 [6]. Wartości energii i składników odżywczych w dziennej racji pokarmowej uzyskano na podstawie obliczeń przy użyciu programu komputerowego „Energia”.
Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO), wykonano pomiary antropometryczne: masy ciała, wysokości, obwodów talii, bioder i ramienia oraz badanie składu ciała metodą bioelektrycznej impedancji (bioelectrical impedance analysis – BIA) aparatem Akern.
Analizy statystycznej otrzymanych wyników dokonano z użyciem programu STATISTICA. Aby sprawdzić wpływ HTZ na wskaźniki antropometryczne i skład ciała, użyto analizy macierzy korelacji Pearsona, przyjmując, że oznaczone współczynniki korelacji są istotne przy wartości p < 0,05.
Wyniki
Tabela I przedstawia średnie spożycie energii i podstawowych składników odżywczych w porównywanych grupach kobiet. Dane uzyskano z 24-godzinnego wywiadu żywieniowego.
Z tabeli wynika, że w obu badanych grupach spożycie energii (liczone dla należnej masy ciała, PAL = 1,6 oraz średnio ważonej dla wieku) było niedostateczne w stosunku do zalecanych norm [6]. Należy jednak zwrócić uwagę, że badane kobiety miały BMI > 25 kg/m2, w związku z tym zarówno średnie spożycie dla kobiet z HTZ, jak i bez niej, które wyniosło odpowiednio 1868,40 kcal i 1690 kcal, było za wysokie. Trzeba dodać, że u osób otyłych często dochodzi do zaniżania podawanego spożycia żywności, a więc również energii [8, 9]. Stwierdzono, że kobiety przyjmujące hormony podawały spożycie większej ilości energii, białka, tłuszczu, kwasów tłuszczowych, cukrów prostych niż grupa kontrolna, jednak nie były to różnice istotne statystycznie. Dla obu grup kobiet udział energii z białka i tłuszczu był wyższy niż zalecany, kosztem energii z węglowodanów. Procent energii z węglowodanów był istotnie statystycznie większy u kobiet z grupy K niż u kobiet z grupy HTZ (50,66% vs 46,75%).
Procent energii z kwasów tłuszczowych, w rozbiciu na nasycone, jednonienasycone i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, był porównywalny w obu grupach i zbyt niski dla wielonienasyconych, natomiast za duży dla nasyconych.
Kobiety z HTZ wykazywały większe dzienne spożycie cholesterolu niż kobiety w grupie K, były to różnice istotne statystycznie (259,4 mg vs 196,7 mg).
Spożycie błonnika pokarmowego w obu grupach kobiet było poniżej zalecanych wartości w profilaktyce otyłości i innych przewlekłych chorób niezakaźnych (zalecenia dla populacji polskiej) [6].
Średnie spożycie płynów było zgodne z zaleceniami i wyniosło ok. 1500 ml/dobę. Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic w ilości spożycia płynów u badanych kobiet.
Jak wynika z tabeli II, spożycie sodu, zbadane w oparciu o wywiad żywieniowy w obu grupach kobiet, przekraczało zalecane normy u kobiet z grupy K o 20% i o 30% w grupie HTZ. Jednocześnie spożycie potasu w obu badanych grupach było na poziomie ok. 65% normy. Zachwiane były również proporcje i spożycie wapnia i fosforu w obu grupach. U kobiet z grupy HTZ spożycie wapnia wyniosło 50,7% normy, a u kobiet z grupy K tylko 44,7%, natomiast spożycie fosforu odpowiednio: 188% i 159% zalecanej normy. Spożycie magnezu i żelaza również nie pokrywało zalecanych norm dla tej grupy populacji i było mniejsze u kobiet z grupy K.
Ilości cynku i miedzi w dziennych racjach pokarmowych były w normie.
Spożycie witamin A, E oraz witamin z grupy B (tiaminy, ryboflawiny, niacyny, pirydoksyna, kobalamina) przekraczało zalecane normy dziennego spożycia. W przypadku ryboflawiny wykazano istotną statystycznie różnicę w spożyciu. U kobiet przyjmujących hormony wyniosło 149% dziennego zapotrzebowania, natomiast w przypadku grupy nieprzyjmującej hormonów – 117%. Istotną statystycznie różnicę zaobserwowano również w spożyciu folianów, które u kobiet z HTZ wyniosło 54% zapotrzebowania w stosunku do 44,6% u kobiet z grupy K. Spożycie witaminy C oscylowało w granicach 98% zalecanej normy w przypadku kobiet stosujących HTZ i 95% u kobiet nieprzyjmujących hormonów.
Stwierdzono istotne statystycznie różnice w masie ciała, obwodzie talii i bioder oraz BMI u badanych grup kobiet (tab. III). Należy jednak zwrócić uwagę, że średnie wartości wszystkich pomiarów (BMI, stosunek obwodu talii do obwodu bioder, obwodów talii, bioder i ramienia, grubości fałdu skórno-tłuszczowego nad tricepsem oraz masy ciała) były korzystnie mniejsze u kobiet przyjmujących hormony. Należy podkreślić, iż BMI był mniejszy w grupie HTZ o 2,4 jednostki, obwody talii były mniejsze o 6,2 cm, a bioder o 4,5 cm oraz masa ciała była mniejsza o 4,4 kg w porównaniu z grupą K. Należy pamiętać, że spożycie energii w grupie kobiet przyjmujących hormony było większe w porównaniu z grupą kontrolną.
Porównanie składu ciała badanych kobiet, przedstawione w tabeli IV, wykazało istotnie statystyczne różnice w procencie beztłuszczowej masy ciała (fat free mass – FFM%), która była większa u kobiet z HTZ i wyniosła 58,5% przy 56% u kobiet bez HTZ, oraz masie tkanki tłuszczowej, której mniej posiadały kobiety z HTZ. W pozostałych badanych składnikach: kilogramach i procencie masy komórkowej, kilogramach i procencie zawartości wody w organizmie (ogólnej, wewnątrz- i zewnątrzkomórkowej), masy mięśniowej (MM) – wyrażonej w kilogramach i w procentach – oraz w podstawowej przemianie energii nie stwierdzono znaczących różnic pomiędzy grupami.
W pracy zbadano także zależności pomiędzy przyjmowaniem HTZ a pomiarami antropometrycznymi oraz składem ciała. Stwierdzono istotne statystycznie korelacje pomiędzy przyjmowaniem HTZ a wskaźnikiem BMI, obwodami talii, bioder, procentową zawartością: wody, beztłuszczowej masy ciała i masy tkanki tłuszczowej.
Dyskusja
Jak wykazało badanie, skład ciała oraz pomiary antropometryczne u kobiet przyjmujących hormony były w stosunku do grupy kontrolnej bardziej korzystne, a szczególnie stwierdzono mniejszą ilość tkanki tłuszczowej, mniejszą masę ciała oraz mniejszy BMI, przy jednoczesnym większym spożyciu energii. Wysoki poziom wszystkich ww. czynników prowadzi do powstawania chorób, takich jak nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, cukrzyca, zwiększone stężenie lipidów we krwi [2, 5].
Okres okołomenopauzalny oraz zmniejszenie produkcji (stężenia) hormonów płciowych sprzyja otyłości typu aneroidalnego (inaczej otyłości brzusznej), której często towarzyszy zespół metaboliczny. Także z piśmiennictwa wiadomo, że kobiety przyjmujące hormony miały nie tylko mniejszą procentowo zawartość tłuszczu w organizmie, ale także jego rozkład był korzystniejszy dla zdrowia [4, 9]. Gambacciani i wsp. [10] zaobserwowali, że u kobiet po menopauzie stosujących HTZ mniejszy był przyrost masy ciała oraz że chroniła ona przed odkładaniem się tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej.
Pomimo że kobiety przyjmujące hormony spożywały więcej energii, ich podstawowa przemiana energii była na niemal identycznym poziomie co w grupie kontrolnej, a więc przyjmowane hormony nie podnosiły wydatków energetycznych organizmu.
Rymer i wsp. [11] twierdzą, że terapia hormonalna pomaga chronić pacjentki przed wystąpieniem chorób sercowo-naczyniowych, rakiem okrężnicy i odbytnicy oraz chorobą Alzheimera, jednocześnie jednak zwiększa się zachorowalność na raka piersi, występowanie zawału serca i chorób zakrzepowo-zatorowych. Wzrost zapadalności kobiet na choroby zakrzepowo-zatorowe wykazują również inne badania [3, 12].
Wniosek
Stosowanie HTZ wiąże się ze zmniejszeniem masy ciała obserwowanym w okresie okołomenopauzalnym. U badanych kobiet przyjmowanie hormonów miało korzystny wpływ również na proporcje składu ciała oraz zmniejszenie masy tkanki tłuszczowej.
Piśmiennictwo
1. Poehlman ET, Toth MJ, Gardner AW. Changes in energy balance and body composition at menopause: a controlled longitudinal study. Ann Intern Med 1995; 123: 673-5.
2. Simkin-Silverman L, Wing RR. Wzrost masy ciała w okresie menopauzy jest nieunikniony czy można mu przewidziałać? Sympozjum: „Problemy związane z menopauzą”. Medycyna po Dyplomie 2001; 4: 46-50.
3. Śpiewak M. Zawał serca a menopauza. Poradnik Medyczny 2006.
4. Bolanowski M, Zadrożna-Śliwka B, Zatońska K. Badania składu ciała – metody i możliwości zastosowania w zaburzeniach hormonalnych. Endokrynologia 2005; 1: 20-5.
5. Grzechocińska B, Gadomska H. Klimakterium i hormonalna terapia zastępcza. Poradnik Lekarza Praktyka 2000; 1: 30-6.
6. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red.). Normy żywienia człowieka. PZWL, Warszawa 2008.
7. Bednarski R, Donderski R, Manitius J. [Role of vitamin D3 in arerial blood pressure control]. Pol Merkur Lekarski 2007; 23: 307-10.
8. Briefel RR, Sempos CT, McDowell MA, et al. Dietary methods research in the third National Health and Nutrition Examination Survey: underreporting of energy intake. Am J Clin Nutr 1997; 65: 1203S-9.
9. Reubinoff BE, Wurtman J, Rojansky N, et al. Effects of hormone replacement therapy on weight, body composition, fat distribution, and food intake in early postmenopausal women: a prospective study. Fertil Steril 1995; 64: 963-8.
10. Gambacciani M, Ciaponi M, Cappagli B, et al. Body weight, body fat distribution, and hormonal replacement therapy in early postmenopausal women. J Clin Endocrinol Metab 1997; 82: 414-7.
11. Rymer J, Wilson R, Ballad K. Making decisions about hormone replacement therapy. BMJ 2003; 326: 322-6.
12. Barczyński B, Kotarski J. Terapia hormonalna a choroba zakrzepowo-
-zatorowa. Przegląd Menopauzalny 2008; 3: 127-31.
