Fixed drug eruption – pathogenesis and diversity of clinical manifestations

Wprowadzenie

Rumień trwały (ang. fixed drug eruption – FDE) jest reakcją polekową, w przebiegu której zlokalizowany w obrębie skóry lub błony śluzowej, wyraźnie odgraniczony rumień nawraca w tym samym miejscu po każdej ekspozycji na źle tolerowany przez pacjenta lek [1, 2]. Polekowy charakter zmian skórnych był sugerowany już w pierwszych opisywanych przypadkach. Burns, który w 1889 roku opisał po raz pierwszy charakterystyczny rumień, obserwował go po zastosowaniu antypiryny [według 3, 4].

Plama rumieniowo-obrzękowa pojawia się po 1–2 tygodniach od pierwszej ekspozycji na lek, zazwyczaj utrzymuje się kilka dni i ustępuje z pozostawieniem trwałego lub długo utrzymującego się brązowego, brązowo-fioletowego przebarwienia pozapalnego. Liczba wykwitów może się zwiększać po powtórnych ekspozycjach na wywołujący lek, a czas potrzebny do wystąpienia zmian na skórze może się skrócić nawet do 24 godzin [5, 6].

Częstość występowania FDE wśród pacjentów dermatologicznych na świecie wynosi od 2,5% do około 22% i jest wyraźnie wyższa w krajach rozwijających się [3]. W Finlandii FDE stanowi 16% wszystkich skórnych reakcji polekowych [6]. Rzeczywista zapadalność różni się w poszczególnych krajach. Różnice epidemiologiczne w dużej mierze wynikają z dostępności poszczególnych grup leków (zwłaszcza sprzedawanych bez recepty) w różnych regionach geograficznych, najczęściej występujących tam chorób i preferowanych metod ich leczenia, warunków społecznych i ekonomicznych, czynników kulturowych, zwłaszcza popularności „medycyny ludowej”, a także struktury wiekowej populacji [3, 6].

Warto podkreślić, że w ostatnich latach lista leków powodujących najczęściej FDE ciągle się zmienia. W piśmiennictwie stale pojawiają się doniesienia o nowych, powszechnie stosowanych lekach lub preparatach łatwo dostępnych bez recepty, które powodują FDE (tab. I). Należy zwrócić uwagę na możliwość wystąpienia reakcji krzyżowych po zastosowaniu leków, które są chemicznie podobne [7–9]. W grupie leków przeciwdrgawkowych obserwuje się reakcje krzyżowe pomiędzy fenylobutazonem i oksyfenbutazonem, wśród anestetyków miejscowych pomiędzy lidokainą, mepiwakainą, propipokainą i bupiwakainą, w grupie leków przeciwgrzybiczych pomiędzy flukonazolem i itrakonazolem (lecz nie ketokonazolem), a w grupie leków przeciwhistaminowych pomiędzy hydroksyzyną, cetyryzyną i lewocetyryzyną [8, 10, 11].

Wystąpienie zmian jest możliwe zarówno u małych dzieci, jak i u osób w podeszłym wieku, najczęściej jednak obserwuje się je między 20. a 40. rokiem życia [3, 6]. Nie stwierdzono wyraźnego związku występowania FDE z płcią, chociaż niektóre postacie można częściej obserwować u mężczyzn [12]. Wydaje się, że istnieje genetyczna predyspozycja do pojawiania się FDE związana z obecnością antygenu HLA-B22 i HLA-CW-1 [6, 13–15].

Patogeneza

Patogeneza FDE nie jest do końca poznana [3, 5, 11]. Wcześniej sugerowano udział cytotoksyczności komórkowej zależnej od przeciwciał [15]. Wyniki badań przeprowadzonych w ostatnich latach wskazują natomiast na zasadniczą rolę mechanizmów komórkowych w rozwoju FDE [1, 11, 16]. Uważa się, że lek jako hapten może się wiązać z białkami keratynocytów dolnej części naskórka i być rozpoznawany przez komórki prezentujące antygen, co zapoczątkowuje uszkodzenie komórek warstwy podstawnej i rozwój procesu zapalnego [15]. Dalsza interakcja pomiędzy keratynocytami a limfocytami T ma największe znaczenie w ewolucji i wygasaniu wykwitów (ryc. 1.). Miejscowym bodźcem do aktywacji limfocytów T jest indukowana lekiem, zależna od TNF-, ekspresja przez keratynocyty cząsteczki ICAM-1 [15, 17]. Gwałtowna i silna ekspresja ICAM-1 na keratynocytach i komórkach śródbłonka naczyń może wystąpić już 1,5 godziny po prowokacji lekiem [18] i powoduje ona napływ limfocytów T CD8+ do naskórka. Wykazano, że w rozwiniętym, aktywnym wykwicie FDE (> 24 godzin) limfocyty T CD8+ mają znaczną przewagę ilościową nad limfocytami CD4+ [1, 19]. Limfocyty CD8+ stwierdzano zarówno w skórze właściwej, jak i naskórku, co sugeruje, że śródnaskórkowe limfocyty T CD8+ w zmianach są końcowymi komórkami efektorowymi w uszkodzeniu naskórka. Wyniki badań wskazują, że w rozwiniętych zmianach skórnych już po 24 godzinach uruchamiają się mechanizmy dążące do przywrócenia równowagi homeostatycznej. Obserwuje się migrację licznych limfocytów T CD4+, co powoduje zmniejszenie przewagi ilościowej limfocytów T CD8+ w naskórku [19]. Wykazano, że limfocyty T CD4+ oraz CD25+, których liczba w dojrzałych wykwitach zaczyna przeważać, pełnią funkcję regulującą zapalenie poprzez uwalnianie interleukiny 10 (IL-10), co prowadzi do spontanicznego cofania się wykwitu [1]. Przewaga limfocytów T CD4+ nad limfocytami CD8+ wydaje się wyraźną cechą rozwiniętych wykwitów FDE [19]. Dodatkowo istnieje odwrotna zależność pomiędzy liczbą limfocytów T CD4+ w naskórku i rozległością jego uszkodzenia [19]. Wykazano ponadto obecność limfocytów T regulatorowych (Treg) jako specjalnej subpopulacji limfocytów CD4+. Stwierdzono, że limfocyty Treg obficie występują w rozwiniętych w pełni wykwitach FDE i spełniają funkcję supresorową poprzez hamowanie aktywacji limfocytów CD8+ i ograniczenie dalszej migracji patogennych limfocytów T [19]. Napływ do naskórka limfocytów CD4+, w szczególności limfocytów Treg, podczas ewolucji wykwitów jest wyrazem kontroli potencjalnie uszkadzającej reakcji immunologicznej mediowanej przez śródnaskórkowe limfocyty T CD8+ [19]. Wiadomo, że aktywowane limfocyty T są w końcowej fazie zapalenia usuwane poprzez apoptozę [1]. Przetrwanie populacji limfocytów T pamięci w ognisku zapalnym wymaga więc wysokiego poziomu czynników przetrwania, które zapobiegają śmierci komórek indukowanej przez aktywację (ang. activation induced apoptosis). Wykazano, że IL-15 uwalniana przez keratynocyty jest potężną cytokiną immunoregulującą, która może zapobiec apoptozie mediowanej przez Fas, oraz że jej wpływ jest ograniczany głównie do komórek CD122+ [19]. Aktywowane śródnaskórkowe limfocyty T wykazujące ekspresję CD122 mogą przeżyć w mikrośrodowisku tkankowym zawierającym IL-15 na skutek zahamowania apoptozy [19]. Potwierdzono, że keratynocyty obecne zarówno w wykwitach nieaktywnych, jak i w rozwijających się syntetyzują i uwalniają IL-15 po stymulacji przez IFN-g produkowany przez śródnaskórkowe limfocyty CD8+ [19]. Stwierdzono immunoreaktywność IL-15 w bezpośrednim sąsiedztwie komórek CD122+ w warstwie podstawnej [19]. Ta interakcja typu receptor/ligand (IL-15/CD122) może być głównym czynnikiem warunkującym przeżycie limfocytów T CD8+ w zmienionym naskórku. Wykazano, że IL-15 ma zdolność indukowania na tych limfocytach CD8+ markerów NK (CD 56). Sugeruje się, że indukcja antygenów NK na śródnaskórkowych limfocytach CD8+ może być mediowana tylko przez IL-15 lub we współpracy z IL-2 i IL-4, które są uwalniane w czasie ewolucji wykwitów FDE [19]. Tak więc w swoistym środowisku cytokin uwalnianych przez limfocyty T w rozwijającym się wykwicie apoptoza aktywowanych śródnaskórkowych limfocytów T może zostać zahamowana poprzez ekspresję cząsteczki CD122, co z kolei może spowodować nabycie przez limfocyty T fenotypu komórek NK [19].

Ten ciąg zdarzeń może ułatwić długotrwałe przetrwanie w wykwitach śródnaskórkowych limfocytów T pamięci bez stymulacji antygenowej [19]. W procesach patofizjologicznych zachodzących w FDE szczególnie interesujący wydaje się mechanizm prowadzący do kolejnych nawrotów zmian. Ostatnio uważa się, że w patogenezie FDE uczestniczą efektorowe limfocyty T pamięci CD8+, CD45RA+, CD11a+, CD11b+, rezydujące w naskórku po pierwotnej ekspozycji na lek [19]. Wykazano, że w okresie remisji pozostają one w stanie aktywacji, wykazując ekspresję białka CD69+ [20]. W następstwie ponownej ekspozycji na lek naskórkowe limfocyty T CD8+ gwałtownie uwalniają znaczne ilości IFN-g, co powoduje szybki rozwój uszkodzenia naskórka [19]. Naskórkowe limfocyty T CD8+ pozostałe w zmienionej skórze są uważane za głównych uczestników pamięci immunologicznej i zostają reaktywowane pod wpływem ponownej ekspozycji na lek wywołujący [19].

Obraz kliniczny

Rumień trwały pojawia się zwykle jako pojedyncza, wyraźnie odgraniczona, owalna lub okrągła rumieniowo-obrzękowa plama, której purpurowe zabarwienie po kilku dniach stopniowo blednie i ustępuje z pozostawieniem przebarwienia pozapalnego. W części środkowej wykwitu można niekiedy zaobserwować pęcherz lub nadżerki.

Kolejna ekspozycja na lek będący czynnikiem sprawczym powoduje ponowne pojawienie się wykwitu rumieniowo-obrzękowego w tej samej lokalizacji jako zmiany pojedynczej bądź mnogiej [3, 6, 20]. Rumień trwały lokalizuje się najczęściej na skórze tułowia, dystalnych częściach kończyn górnych i dolnych, zwłaszcza na dłoniach i stopach oraz na narządach płciowych [3, 5, 6, 12, 13, 20, 21]. Może także nierzadko występować na twarzy, czerwieni wargowej oraz na błonie śluzowej jamy ustnej [12]. Opisywano również występowanie FDE w miejscach wcześniejszych urazów skóry: oparzeń, ukąszeń przez owady, w miejscach szczepień BCG, przekłutych płatków usznych i przeszczepu skóry [3, 15, 17, 22–24]. Zwykle nie ma objawów subiektywnych, zdarzają się jednak przypadki, w których pojawienie się wykwitów na skórze jest poprzedzone uczuciem świądu, pieczenia, a nawet bólu [3, 5, 6, 20]. Oprócz typowego obrazu chorobowego możliwe są rzadkie obrazy kliniczne FDE, które mogą stwarzać trudności diagnostyczne.

Postać uogólniona (ang. generalized FDE) z licznymi rozsianymi wykwitami rumieniowo-obrzękowymi, często dwubarwnymi, może wykazywać duże podobieństwo do rumienia wielopostaciowego [5, 25].

Postać uogólniona pęcherzowa charakteryzuje się występowaniem ostro odgraniczonych ciemnoczerwonych plam z pęcherzami różnej wielkości w środkowej części wykwitów, zajmujących niekiedy znaczną powierzchnię ciała [3]. Wykwity pojawiają się na skórze nagle, a ich liczba i wielkość może wzrastać w ciągu kilku dni, nawet po zaprzestaniu przyjmowania leku wywołującego [3]. Częste w tej postaci jest zajęcie błon śluzowych jamy ustnej, narządów płciowych oraz okolicy krocza [3, 9, 26]. Kolejne nawroty mają zwykle coraz cięższy przebieg. Ze względu na cechy morfologiczne wykwitów i ich lokalizację odmiana ta wymaga różnicowania z pemfigoidem oraz ciężkimi reakcjami polekowymi – zespołem Stevensa-Johnsona lub toksyczną nekrolizą naskórka [3, 26]. Wystąpienie tej rzadkiej postaci FDE opisywano po leczeniu rifampicyną, metronidazolem, paracetamolem, erytromycyną oraz ibuprofenem [3, 9, 26].

Postać śluzówkowa cechuje się brakiem zmian chorobowych na skórze. Lokalizacja zmian ograniczona jest wyłącznie do błony śluzowej narządów płciowych, okolicy krocza oraz jamy ustnej, języka, czerwieni wargowej [3]. Tę odmianę częściej rozpoznaje się u mężczyzn. Na błonach śluzowych, często w obrębie wykwitów rumieniowo-obrzękowych, widoczne są nadżerki lub pęcherze. Do leków mogących wywołać tę postać FDE należą zwłaszcza: kotrimoksazol, oksyfenbutazon, tetracykliny i ampicylina [3].

Postać indukowana drogą seksualną jest rzadką odmianą umiejscowioną na narządach płciowych u mężczyzn nadwrażliwych na leki przyjmowane ogólnie przez ich partnerki seksualne [27, 28].

Postać genitalna opisywana jest jako swędzące, rumieniowo-obrzękowe plamy u mężczyzn najczęściej umiejscowione na żołędzi oraz trzonie prącia i worku mosznowym [21, 29]. U kobiet zmiany mają cechy obustronnego, symetrycznego, rumieniowo-nadżerkowego zapalenia sromu i obejmują niekiedy również wewnętrzną powierzchnię ud oraz okolicę odbytu [29]. Warto pamiętać, że w genitalnej postaci FDE obraz histopatologiczny jest często niecharakterystyczny, co znacznie utrudnia rozpoznanie [29]. U dużej grupy pacjentów z postacią genitalną wskazuje się na ibuprofen, paracetamol oraz inhibitory cyklooksygenazy 2 jako leki wywołujące [21, 29].

Postać linijna (ang. linear FDE) opisywana jest sporadycznie. Przypomina linijnie ułożone wykwity w liszaju płaskim i być może stanowi odczyn izomorficzny w miejscu poprzedzającego urazu skóry [17, 23, 30].

Postać bez przebarwień (ang. non-pigmented FDE) pojawia się w formie mnogich, symetrycznych wykwitów ustępujących bez pozostawienia typowych dla FDE przebarwień pozapalnych [3, 13, 29]. Zmiany w przebiegu tej odmiany mogą również występować jako pojedyncze wykwity różnej wielkości, często umiejscowione w okolicy talii [13, 30]. Lekami związanymi z tą postacią FDE są: kotrimoksazol, naproksen wraz z innymi niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, pseudoefedryna, cymetydyna, acetaminofen i esomeprazol [31].

U osób ciemnoskórych opisywane są ponadto szczególne odmiany FDE, takie jak postać wypryskowata, odropodobna, płonicopodobna, a także z utratą barwnika w ognisku chorobowym i repigmentacją w okresie remisji [4, 32].

Obraz histopatologiczny i immunopatologiczny

Obraz histopatologiczny FDE zalicza się do liszajowatych reakcji tkankowych (ang. interface dermatitis) [1, 33]. Najbardziej charakterystyczne zmiany zlokalizowane są w pobliżu granicy skórno-naskórkowej – w dolnej części naskórka oraz w górnej warstwie skóry właściwej [1]. W naskórku stwierdza się pojedyncze komórki dyskeratotyczne i apoptotyczne keratynocyty, zwyrodnienie wodniczkowe komórek warstwy podstawnej z obecnością apoptotycznych ciałek Civatte’a oraz nietrzymanie barwnika [3, 5, 15, 23]. W postaci pęcherzowej można ponadto zaobserwować pęcherze podnaskórkowe [4]. W górnej części skóry właściwej oprócz ziaren melaniny i dużej liczby melanofagów widoczny jest obrzęk, poszerzone naczynia krwionośne i okołonaczyniowe nacieki zapalne składające się z limfocytów, neutrofilów, makrofagów oraz komórek tucznych. Limfocytowy naciek zapalny w aktywnej fazie FDE może zacierać granicę skórno-naskórkową [3–5, 23, 30, 33].

Warto zauważyć, że obraz histopatologiczny i skład nacieku limfocytarnego w FDE jest zmienny i zależy od czasu pobrania biopsji [19]. W wycinku pobranym do 24 godzin od pojawienia się rumienia stwierdza się heterogenny naciek limfocytowy: obecność limfocytów T CD4+, CD8+ oraz komórek NK. Po upływie doby w nacieku zaczynają przeważać limfocyty CD8+ wraz z markerami komórek NK. W wykwitach spoczynkowych dominuje homogenna populacja limfocytów z ekspresją CD8+, CD45RA, CLA, ale nie ma komórek NK [19] (ryc. 1.).

Rozpoznanie

Diagnostyka FDE opiera się na dokładnym wywiadzie chorobowym, z uwzględnieniem morfologicznych cech choroby oraz typowego, nawrotowego charakteru zmian skórnych – ustępowanie zmian po przerwaniu przyjmowania leku i ich nawrót po ponownym podaniu [4]. Należy stworzyć, wspólnie z pacjentem, szczegółową listę leków, zwłaszcza preparatów dostępnych bez recepty, stosowanych doraźnie w różnych formach – doustnej, wziewnej, dożylnej, doodbytniczej lub miejscowej. Oprócz leków należy uwzględnić także barwniki pokarmowe oraz konserwanty i inne dodatki do żywności [4].

Trudności w identyfikacji czynnika wywołującego wynikają z faktu, że pacjenci zwykle przyjmują kilka leków, dlatego uwzględniając patofizjologię FDE, można rozważyć wykonanie prób prowokacyjnych z podejrzanym preparatem [3, 5, 6, 12, 14, 20, 34, 35]. Największe znaczenie diagnostyczne mają rzadko wykonywane testy prowokacji ogólnej polegające na doustnym podawaniu pacjentowi podejrzanego leku w zwiększających się dawkach. Początkowo pacjent otrzymuje 1/8 dawki, przy braku objawów w ciągu doby dawkę leku podwaja się aż do osiągnięcia dawki terapeutycznej [4, 8, 17]. Pojawienie się rumienia, obrzęku lub pęcherzy z towarzyszącym uczuciem świądu bądź pieczenia w miejscu pierwotnej zmiany potwierdza identyfikację leku jako czynnika sprawczego [3, 6, 20].

Testy prowokacji ogólnej są metodą bardzo czułą i swoistą, ale obciążoną realną możliwością wywołania poważnych powikłań, w tym wystąpienia uogólnionych wykwitów pęcherzowych, a także reakcji anafilaktycznej [6, 11]. Znacznie częściej wykonywane są testy prowokacji miejscowej polegające na aplikacji w miejscu wcześniejszego FDE maści zawierającej 10-procentowe stężenie badanego leku w wazelinie białej lub 10-procentowego roztworu w etanolu [6, 18]. Wyniki odczytuje się co 24 godziny. Test prowokacji miejscowej uznaje się za metodę z wyboru w przypadku dzieci i pacjentów, którzy przebyli uogólnioną pęcherzową odmianę FDE. Metoda ta, całkowicie bezpieczna, ma jednak ograniczone znaczenie diagnostyczne z powodu małej czułości [3, 6, 18, 34].

Postać klasyczna FDE ze względu na typowe cechy morfologiczne oraz charakterystyczne dane z wywiadu zwykle nie sprawia trudności diagnostycznych, natomiast rzadsze, nietypowe odmiany FDE wymagają różnicowania z rumieniem wielopostaciowym, zespołem Stevensa-Johnsona lub toksyczną nekrolizą naskórka, pemfigoidem pęcherzowym i opryszczką [3, 20, 26].

Leczenie

Podobnie jak w przypadku innych chorób polekowych, najważniejszym elementem postępowania jest odstawienie leku, który wywołał zmiany [3, 4].

Ponieważ identyfikacja leku wywołującego FDE nie zawsze jest możliwa, zaleca się odstawienie wszystkich leków, które nie są niezbędne i są przyjmowane od niedawna. Ze względu na nawrotowy charakter choroby znaczącą rolę odgrywa edukacja pacjentów dotycząca leków i ich chemicznych pochodnych, których powinni unikać.

W przypadku leczenia aktywnych zmian o małym lub umiarkowanym nasileniu zwykle wystarczające jest zastosowanie miejscowe glikokortykosteroidów. Bardziej nasilone zmiany, w tym postać uogólniona oraz postać uogólniona pęcherzowa, ze względu na ciężki przebieg wymagają ogólnego zastosowania glikokortykosteroidów, najczęściej metyloprednizolonu w dawce 0,5 mg/kg m.c. [4]. Towarzyszący FDE świąd skóry jest skutecznie kontrolowany przez podawane ogólnie leki przeciwhistaminowe.

Podsumowanie

Różnorodność obrazów klinicznych FDE, zwłaszcza istnienie postaci nietypowych, może powodować istotne trudności diagnostyczne. Warto ponadto podkreślić, że pomimo postępu w rozumieniu procesów patofizjologicznych prowadzących do rozwoju FDE, wiele aspektów patogenetycznych tej choroby pozostaje nadal niewystarczająco poznanych.

Piśmiennictwo

 1. Choi H.J., Ku J.K., Kim M.Y., Kang H., Cho S.H.,

Kim H.O. i inni: Possible role of Fas/Fas ligand-mediated apoptosis in the pathogenesis of fixed drug eruption. Br J Dermatol 2006, 154, 419-425.

 2. Patriarca G., Schiavino D., Buonomo A., Aruanno A., Altomonte G., Nucera E.: Desensitization to co-trimoxazole in a patient with fixed drug eruption. J Invest Allergol Clin Immunol 2008, 4, 309-311.

 3. Sehgal V.N., Srivastava G.: Fixed drug eruption (FDE): changing scenario of incriminating drugs. Int J Dermatol 2006, 45, 897-908.

 4. Jenerowicz D., Czarnecka-Operacz M., Silny W.: Rumień trwały. [w:] Skórne objawy nadwrażliwości na leki. D. Jenerowicz, M. Czarnecka-Operacz, W. Silny (red.). Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań, 2009, 142-153.

 5. Rallis E., Rigopoulos D., Anyfantakis V., Kalogirou O., Christophidou E., Papadakis P. i inni: ‘Dalmatian dog’-like skin eruption (two cases of multifocal fixed drug eruption induced by mefenamic acid). JEADV 2005, 19, 753-755.

 6. Rudzki E.: Rumień trwały i inne, rzadsze trwałe wykwity polekowe. Alerg Astma Immunol 2007, 12, 67-72.

 7. Takahama H.: A fixed drug eruption that developed cross-sensitivity amide local anaesthetics, including mepivacaine hydrochloride, lignocaine hydrochloride and propitocaine hydrochloride. JEADV 2008, 22, 1400-1401.

 8. Gupta R., Thami G.P.: Fixed drug eruption caused by itraconazole: reactivity and cross reactivity. J Am Acad Dermatol 2008, 58, 521-522.

 9. Sehgal V.N., Khandpur S., Sardana K., Bajaj P.: Bullous fixed drug eruption (BFDE) following per-oral metronidazole. JEADV 2003, 17, 607-609.

10. Mahajan V.K., Sharma N.L., Sharma V.T.: Fixed drug eruption: a novel side-effect of levocetirizine. Int J Dermatol 2005, 44, 796-798.

11. Cravo M., Gonçalo M., Figueiredo A.: Fixed drug eruption to cetirizine with positive lesional patch tests to the three piperazine derivatives. Int J Dermatol 2007, 46, 760-762.

12. Noruka E.N., Ikeh V.O., Mbach A.U.: Fixed drug eruption in Nigeria. Int J Dermatol 2006, 45, 1062-1065.

13. Özkaya-Bayazit E., Bayazit H., Ozarmagan G.: Drug related clinical pattern in fixed drug eruption. Eur J Dermatol 2000, 4, 288-291.

14. Özkaya-Bayazit E., Akar U.: Fixed drug eruption induced by trimethoprim-sulfomethoxazole: evidence for a link to HLA-A30 B13 Cw6 haplotype. J Am Acad Dermatol 2001, 45, 712-717.

15. Tai Y.J., Tam M.: Fixed drug eruption with interferon-beta-1b. Australas J Dermatol 2005, 46, 154-157.

16. Heikkilä H, Timonen K, Stubb S.: Fixed drug eruption due to fluconazole. J Am Acad Dermatol 2000, 42, 883-884.

17. Özkaya E.: Fixed drug eruption at sites of ear piercing. Clin Exp Dermatol 2007, 33, 345-346.

18. Short K.A., Salisbury J.R., Fuller L.C.: Fixed drug eruption following metronidazole therapy and the use of topical provocation testing in diagnosis. Clin Exp Dermatol 2002, 27, 464-466.

19. Mizukawa Y., Yamazaki Y, Shiohara T.: In vivo dynamics of intraepidermal CD8+ T cells and CD4+ T cells during the evolution of fixed drug eruption. Br J Dermatol 2008, 158, 1230-1238.

20. Shiohara T.: Fixed drug eruption: pathogenesis and diagnostic tests. Curr Opin Allergy Clin Immunol 2009, 9, 316-321.

21. Nussinovitch M., Prais D., Ben-Amitai D., Amir J., Volovitz B.: Fixed drug eruption in the genital area in 15 boys. Pediatr Dermatol 2002, 3, 216-219.

22. Mizukawa Y., Shiohara T.: Trauma-localized fixed drug eruption: involvement of burn scars, insect bites and venipuncture sites. Dermatology 2002, 205, 159-161.

23. Kim S.Y., Kang H., Kim H.O., Park Y.M.: Bullous fixed drug eruption localized to the skin graft sites. JEADV 2008, 22, 1503-1504.

24. Cox N.H., Duffer P., Royle J.: Fixed drug eruption caused by lactose in an injected botulinum toxin preparation. J Am Acad Dermatol 1999, 40, 263-264.

25. Leivo T., Heikkilä H.: Naproxen-induced generalized bullous fixed drug eruption. Br J Dermatol 2004, 151, 232.

26. Akay B.N., Boyvat A., Şanli H., Akyol A., Kundakçi N.: Fixed drug eruption induced by ibuprofen gel. Asthma Allergy Immunol 2010, 8, 117-119.

27. Zawar V., George A.O., Ogunbiyi A.O.: Fixed drug reaction may be sexually induced. Int J Dermatol 2006, 45, 1003-1004.

28. Gruber F., Stasić A., Lenković M., Brajac I.: Postcoital fixed drug eruption in a man sensitive to trimethoprim-sulphamethoxazole. Clin Exp Dermatol 1997, 22, 144-145.

29. Drummond C., Fischer G.: Vulval fixed drug eruption due to paracetamol. Australas J Dermatol 2009, 50, 118-120.

30. Revuz J., Valeyrie-Allanore L.: Drug reactions. [w:] Dermatology. J.L. Bologna, J.L. Jorizzo, R.P. Rapini (red.). Mosby Elsevier, Spain, 2008, 311.

31. Morais P., Baudrier T., Mota A., Cunha A.P., Cadinha S., Barros A.M. i inni: Nonpigmented fixed drug eruption induced by esomeprazole. Cutan Ocul Toxicol 2010, 29, 217-220.

32. Olasode O.A.: The many faces of fixed drug eruptions. Dermatol Klin 2011, 13, 5-8.

33. James W.D., Berger T.G., Elston D.M.: Drug reactions. [w:] Andrews’ diseases of the skin clinical dermatology. W.D. James, T.G Berger, D.M. Elston (red.). Sounders Elsevier, Canada, 2006, 127-128.

34. Hamamoto Y., Ohmura A., Kinoshita E., Muto M.: Fixed drug eruption due to clarithromycin. Clin Exp Dermatol 2001, 26, 48-49.

35. Breathnach S.M.: Drug reactions. [w:] Rook’s textbook of dermatology. T. Burns, S. Breathnach, N. Cox, C. Grifftiths (red.). Blackwell Science Ltd., Turyn, 2004, 73.28-73.29.



Otrzymano: 16 II 2012 r.

Zaakceptowano: 10 IV 2012 r.