Wstęp
Na bazie licznych danych klinicznych oraz badań osób zdrowych sformułowano kilka hipotez na temat organizacji wiedzy semantycznej i jej neuronalnych podstaw, akcentując przede wszystkim odrębność kategorii wiedzy semantycznej. Wykazywano, że tworzą ją: kategorie obejmujące obiekty ożywione i nieożywione (domain-specific category based models) (Warrington i McCarthy 1983; Warrington i Shallice 1984), kategorie skupiające obiekty podobne percepcyjnie lub funkcjonalnie (sensory-functional-based teories) (Warrington i McCarthy 1987) oraz kategorie skupiające obiekty o wyraźnej, w porównaniu z innymi, zgodności/podobieństwie cech percepcyjnych lub funkcjonalnych (OUCH – organized unitary content hypothesis oraz późniejsze modyfikacje tej hipotezy – tzw. podejście pojęciowo-strukturalne) (Caramazza i Mahon 2003).
Na styku dyskusji dotyczącej organizacji wiedzy semantycznej pojawiła się inna propozycja, uwzględniająca cechy gramatyczne pojęć: dychotomia gramatyczna (czasownik–rzeczownik) wyznacza organizację wiedzy semantycznej (Caramazza i Hillis 1991). Jednym z dowodów takiej organizacji wiedzy semantycznej były wyniki badań klinicznych i neuroobrazowych. U osób zdrowych podczas generowania czasowników obserwowano głównie aktywację okolic czołowych i sieci czołowo-podkorowej, czyli takich obszarów, które są powiązane z ruchem, natomiast podczas podawania rzeczowników (nazw obiektów) – okolic skroniowych, ciemieniowych i potylicznych, a więc powiązanych z przetwarzaniem cech sensoryczno-percepcyjnych. Z kolei dane kliniczne wykazywały podwójną dysocjację, tzn. bardziej nasilone trudności w rozumieniu/posługiwaniu się czasownikiem niż rzeczownikiem u pacjentów z patologią okolic czołowych i sieci czołowo-podkorowej, oraz odmienny wzorzec deficytów, tj. większe trudności w rozumieniu/posługiwaniu się rzeczownikami u osób z uszkodzeniem okolic skroniowych, ciemieniowych i potylicznych. Tego typu zróżnicowanie, a więc lepsze posługiwanie się rzeczownikiem niż czasownikiem, odnotowano w przypadkach afazji typu non-fluent (np. Broca), w wariancie non-fluent primary progressive aphasia (PPA), w wodogłowiu normotensyjnym, w behawioralnym wariancie otępienia czołowo-skroniowego (bv-FTD) czy w chorobie Parkinsona (Boulenger i wsp. 2008). Odwrotny profil realizacji cechował natomiast osoby z afazją typu fluent (Wernickego, anomiczną), z PPA o typie fluent oraz z chorobą Alzheimera (Thompson i wsp. 2012; Davis i wsp. 2010).
Leksykon czynny i bierny zdrowych osób dorosłych cechuje przewaga rzeczowników w porównaniu z czasownikami; cecha ta ujawnia się już we wczesnym dzieciństwie i w wielu językach (Childers i Tomasello 2006). Ma to związek z semantyczną organizacją czasowników, która jest bardziej zróżnicowana w zestawieniu z dobrze zorganizowaną strukturą rzeczowników. Niejednorodność struktury czasowników wiąże się m.in. z ich funkcją – mogą one dotyczyć określonego obiektu lub występować samodzielnie (brak obiektu), mogą określać manipulację obiektem/jej brak, wskazywać kierunek aktywności itd. (Lázaro i wsp. 2015). Mimo tego zróżnicowania główną funkcją czasownika jest określanie stanów, czynności, procesów, zjawisk – różnych form aktywności, stąd w tworzeniu wypowiedzeń jego rola wzrasta (Laudanna i Voghera 2002). Właśnie ze względu na tę rolę wskazuje się na jego ścisłe powiązanie z funkcjami motorycznymi i wykonawczymi, zaś na poziomie neuronalnym – z płatami czołowymi i siecią czołowo-podkorową, niekiedy z okolicami ciemieniowymi (Kemmerer 2015). Rzeczownik natomiast odnosi się do obiektu, bazuje na procesach sensoryczno-percepcyjnych, angażując głównie tylny obszar, tj. korę ciemieniowo-potyliczną (Vigliocco i wsp. 2011).
Współczesne dane neurofizjologiczne i dotyczące obrazowania czynnościowego, ale także badania kliniczne, w których znacząco rozbudowano metodologię badań, pozwoliły ponownie podjąć dyskusję o odrębności klas gramatycznych i ich substratów neuronalnych (Vigliocco i wsp. 2011). Uwzględniono zadania wymagające nie tylko generowania/rozumienia pojedynczych słów, ale i zdań, decyzje leksykalne wymagające zaliczania słów do kategorii gramatycznych, stopień abstrakcyjności i wyobrażalności słów oraz charakter czasownika i rzeczownika (tj. odnoszące się do ruchu/nieodnoszące się do ruchu; abstrakcyjne/konkretne; pseudorzeczowniki/pseudoczasowniki) i inne (Moseley i Pulvermüller 2014).
Niektóre rezultaty nie potwierdziły obserwowanej wcześniej dysocjacji; odnotowano np. obecność deficytów w generowaniu czasowników u pacjentów z patologią pozaczołową, np. w obrębie płatów skroniowych (Damasio i Tranel 1993; Mousavi i wsp. 2014). Wyniki współczesnych badań neuroobrazowych osób zdrowych ujawniły, że czasowniki konkretne (tańczy) i abstrakcyjne (lęka się) oraz rzeczowniki odnoszące się do ruchu (taniec) i abstrakcyjne (lęk) są powiązane z podobną aktywnością obejmującą korę przedczołową, przedruchową, ruchową i niekiedy ciemieniową. Yudes i wsp. (2016) sugerują, że aktywacja okolic przednich odzwierciedla proces przetwarzania cech gramatycznych słów, natomiast aktywacja tylnego obszaru, bez względu na cechę gramatyczną słowa, odzwierciedla proces przetwarzania semantycznego.
W przypadku prezentacji/generowania słów wywodzących się z obydwu kategorii gramatycznych obserwowano potwierdzającą powyższą tezę aktywację obejmującą dolny zakręt czołowy (IFG), korę płata skroniowego oraz zakręt wrzecionowaty (FG) (Tyler i wsp. 2001; Tyler i wsp. 2003). Przypuszcza się, że udział IFG odzwierciedla proces orientacji w wymaganiach zadania (Berlingeri i wsp. 2008), zaś FG uczestniczy w przypominaniu nazw obiektów (zwierząt czy narzędzi) ze względu na fakt, że obiekty te są powiązane z ruchem, niezależnie od tego, z jakiej kategorii się wywodzą (ożywione/nieożywione; zwierzęta, pojazdy; sztuczne/naturalne) (Shultz i McCarthy 2014).
Reasumując, aktualny stan wiedzy nie przyniósł konkluzywnych rozstrzygnięć kwestii organizacji wiedzy semantycznej ze względu na kryterium gramatyczne. Jedną z przyczyn niejednoznacznych rezultatów może być udział w badaniach pacjentów z rozległą patologią mózgu o różnej etiologii, z otępieniem, agnozją wzrokową i innymi deficytami neuropsychologicznymi oraz brak kontroli zmiennych poznawczych, znacząco modyfikujących wykonanie zadań.
W nawiązaniu do powyższych danych zrealizowano badania mające na celu porównania między- i wewnątrzgrupowe wykonań dwóch typów fluencji słownej, tj. rzeczownikowej i czasownikowej, u zdrowych osób dorosłych (K), z patologią płatów czołowych (PO) i z uszkodzeniem okolic ciemieniowo-potylicznych (TO). Drugim celem było wskazanie korelatów realizacji zadań fluencji.
Materiał i metody
Uczestnicy i procedura
Uzyskano zgodę lokalnej Komisji Etycznej (1/2016). Kryteriami włączenia osób do grup klinicznych, tj. PO i TO, były: obecność (pierwszego) naczyniowego uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (OUN) o charakterze niedokrwiennym potwierdzona strukturalnym badaniem obrazowym (tomografia komputerowa lub obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego – CT lub MRI), z lokalizacją, odpowiednio, w obrębie płatów czołowych (PO) oraz na pograniczu potylicznego/ciemieniowego i potylicznego (TO); stan kliniczny i samopoczucie chorego niebędące przeciwwskazaniem do udziału w badaniach oraz jego zgoda, a także brak deficytów poznawczych uniemożliwiających wykonanie zadań (np. afazji, agnozji i powiązanych z tym zaburzeń czytania). Oceny tych kompetencji dokonano za pomocą zadań klinicznych (Łucki 1995).
Do badań nie włączono osób z rozległą patologią obejmującą przednio-tylne okolice mózgu, we wczesnej fazie poudarowej, z wcześniejszym obciążeniem udarem niedokrwiennym, z inną niż naczyniowa patologią, z zaburzeniami zachowania, afazją czy agnozją oraz z diagnozą otępienia naczyniopochodnego. Ogniska niedokrwienne w grupie PO i TO obejmowały jedną z półkul, niemniej w analizach nie uwzględniono lateralizacji ze względu na brak istotnych różnic w wynikach.
Ostatecznie utworzono trzy grupy obejmujące osoby: bez obciążeń neurologicznych (K, n = 30), z patologią przedniego obszaru (PO, n = 17) i z patologią tylnego obszaru mózgu (TO, n = 17); łącznie 64 osoby. Grupy nie różniły się pod względem wieku, poziomu wykształcenia oraz rozkładu płci (tab. 1).
Metody
Do oceny zdolności generowania rzeczowników i czasowników zastosowano dwa zadania fluencji słownej (każde trwające minutę) (Szepietowska i Gawda 2011). Zadaniem uczestnika było wymienianie nazw zwierząt oraz czasowników (na polecenie: co człowiek robi?). W analizach uwzględniono liczbę poprawnych odpowiedzi; za błędy uznawano powtórzenia oraz słowa niepowiązane z kategorią, ale ze względu na ich niewielką liczbę nie poddano ich analizie. We fluencji czasownikowej za poprawną odpowiedź uznawano czasownik podawany w izolacji (pije) lub łącznie z rzeczownikiem (pije kawę) – w formie osobowej lub w bezokoliczniku.
Do oceny funkcjonowania poznawczego wykorzystano test z Montrealskiej Skali Funkcji Poznawczych (Montreal Cognitive Assessment Scale – MoCA oraz trzy podtesty ze skali WAIS-PL: Słownik, Cyfry wprost i Cyfry wspak (Brzeziński i wsp. 2004). Montrealska Skala Funkcji Poznawczych (Nasreddine i wsp. 2005) jest skalą przesiewową, pozwalającą ocenić pamięć krótkotrwałą, funkcje wzrokowo-przestrzenne, wykonawcze, językowe, fluencję słowną, uwagę, nazywanie, abstrahowanie i orientację allopsychiczną. Łączny wynik (maks. 30 pkt) wskazuje na ogólny poziom możliwości poznawczych (www.mocatest.org), umożliwiając różnicowanie osób z zaburzeniami poznawczymi od tych bez deficytów (Gierus i wsp. 2015). Podtest Słownik umożliwia ocenę kompetencji językowych/semantycznych, Cyfry wprost – bezpośrednią pamięć słuchowo-werbalną, uwagę i pamięć operacyjną, natomiast Cyfry wspak – także elastyczność poznawczą.
Do analiz statystycznych wykorzystano program SPSS IMAGO version 24. Ze względu na normalny rozkład zmiennych (testy Shapiro-Wilka) wykorzystano testy parametryczne (dla danych ilościowych), tj. ANOVA jednoczynnikową dla k ≥ 3, analizę wariancji w schemacie mieszanym dla pomiarów powtarzanych z poprawką Bonferroniego i porównaniami post-hoc oraz współczynniki korelacji r Pearsona.
Wyniki
Porównania wyników otrzymanych przez uczestników w teście MoCA i podtestach WAIS wykazały, że grupy PO i TO uzyskały istotnie niższe rezultaty niż osoby zdrowe w ogólnym wyniku MoCA (i w większości podtestów oceniających: funkcje językowe, uwagę, abstrahowanie, odroczone przypominanie i orientację) oraz podtestach WAIS PL. Jednocześnie wyniki uzyskane przez PO i TO w tych testach/podtestach nie różniły się istotnie (tab. 1). Osoby zdrowe podały więcej rzeczowników i czasowników niż PO i TO (tab. 2). Osoby z patologią obszaru przedniego wymieniały więcej rzeczowników niż czasowników (t = 4,58 p = 0,001), podobna cecha wykonania dotyczyła zdrowych osób (t = 3,0 p = 0,005), natomiast te z uszkodzeniem tylnego obszaru generowały więcej czasowników niż rzeczowników (t = –2,38 p = 0,03).
Aby określić, czy i w jaki sposób typ zadania (rzeczowniki vs czasowniki – zmienne wewnątrzobiektowe), grupa – stan OUN (osoby zdrowe, z patologią przedniego, z patologią tylnego obszaru – zmienne międzyobiektowe) oraz interakcje tych zmiennych kształtują wyniki, wykonano analizę wariancji ANOVA dla powtarzanych pomiarów. Wyniki zawarto w tabeli 3, zaś ryciny 1, 2 i 3 ilustrują efekty główne i interakcje zmiennych. Grupa PO (M = 11,35, SD = 1,20) nie różni się od TO (M = 11,6, SD = 1,22) ogólną liczbą podanych słów, obie natomiast różnią się pod tym względem od osób zdrowych (M = 18,2, SD = 0,91, p = 0,001). Ogólnie lepiej wykonywana jest fluencja rzeczownikowa (M = 14,2) niż czasownikowa (M = 13,23, p = 0,011). Zarówno typ zadania, jak i zmienna „grupa” oraz interakcje obu czynników istotnie wyjaśniają zmienność wyników, ale wielkość siły efektu (cząstkowe 2) jest najwyższa w przypadku zmiennej „grupa” – 33% wariancji wyników można wyjaśnić przynależnością do grupy. Cecha gramatyczna zadania wyjaśnia zaledwie 11% wariancji wyników, natomiast interakcja: grupa × zadanie wyjaśnia 26% wariancji wyników.
Aby ocenić, czy i w jaki sposób wykonania zadań fluencji są powiązane z wynikami zadań poznawczych (podtesty MoCA) i wiekiem, obliczono korelacje dla każdej z grup osobno. Rezultaty prezentuje tabela 4. W każdej grupie wyższy wiek obniża wykonanie zadań, zaś wyniki w podskalach MoCA dotyczące nazywania obiektów prezentowanych wzrokowo, sprawności językowej, orientacji i funkcji wzrokowo-przestrzennych nie korelują z realizacją fluencji. W pozostałych przypadkach im niższy poziom funkcji uwagowych, myślenia abstrakcyjnego oraz odroczonego przypominania, tym niższa liczba podanych słów. Uwagę zwraca zróżnicowanie korelatów poznawczych zależne od grupy i typu fluencji.
Dyskusja
Podobnie jak większość dotychczasowych klasycznych danych (np. McCarthy i Warrington 1985), badania własne wykazały ilościowe i jakościowe różnice w generowaniu czasowników i rzeczowników między osobami zdrowymi, z patologią przedniego i tylnego obszaru mózgu. Osoby z patologią OUN, niezależnie od lokalizacji uszkodzenia, podały istotnie mniej słów z obu kategorii gramatycznych niż osoby zdrowe. Jednocześnie wykazano dysocjację wykonań: przewagę liczby poprawnie podanych rzeczowników nad czasownikami u osób z uszkodzeniem płatów czołowych i odwrotny wzorzec u chorych po uszkodzeniach tylnego obszaru.
Jak wynika z piśmiennictwa, nie zawsze udawało się zreplikować wyniki klasycznych doniesień (Crepaldi i wsp. 2013). Metaanalizy tego autora wskazują, że przyczyną niekonkluzywnych wyników jest fakt, iż dychotomia rzeczownik–czasownik nie jest jedynym kryterium wyjaśniającym organizację wiedzy semantycznej (Szepietowska i Gawda, 2013); Vigliocco i wsp. (2011) proponują dychotomię obiekt–akcja/ruch, inni natomiast wskazują, że cecha gramatyczna może być uwzględniana na pewnym etapie przetwarzania danych, zależnie także od typu zadania (techniki typu fluencji słownej, decyzje leksykalne itp.).
Odnosząc się do tej dyskusji, należy podkreślić, że cecha ruchu (motion) nie różnicowała obydwu wykorzystanych w badaniach własnych kategorii (tj. zwierząt i co człowiek robi?), a pomimo tego wyniki wykazały dysocjację w poziomie wykonań u osób z patologią OUN. Jest możliwe, że inne cechy kategorii w istotniejszy sposób kształtowały wyniki (np. większy stopień zaangażowania procesów wyobrażeniowo-wzrokowych i mnestycznych podczas wymieniania zwierząt). Potwierdzają to wyniki analizy dwuczynnikowej – niewielki procent zmienności wyników można wyjaśnić cechą gramatyczną. Podobne dane zawarł w metaanalizie Crepaldi (2013) – aktywacje mózgowe obserwowane przy realizacji podobnych zadań nie były specyficzne dla klas gramatycznych. Autorzy różnych badań zauważają, że czasownik nie musi odwoływać się do/bazować na informacji motorycznej – może być od niej niezależny, mieć abstrakcyjny charakter czy wręcz dotyczyć rzeczownika (Bedny i Caramazza 2011; Szepietowska i Gawda 2014). Jakościowa wstępna analiza wypowiedzi pacjentów wskazuje, że właśnie w grupie PO dominowały sformułowania czasownik + rzeczownik (np. pije kawę, myje włosy), zaś w grupie TO przeważały czasowniki bez rzeczownika (np. pije, myje). Ponadto w generowaniu słów, szczególnie czasowników (De Nóbrega i wsp. 2007), uczestniczy nie tylko przedni obszar, lecz także móżdżek (sieć czołowo-móżdżkowa) (Leggio i wsp. 2000).
Podobna dyskusja dotyczy rzeczowników (Kiefer i Pulvermüller 2012) – mogą one opisywać czynności, zwłaszcza gdy brakuje odpowiednika w postaci czasownika (Szepietowska i Gawda 2014). Konkluzja płynąca z aktualnych badań światowych jest zatem taka, że kategorie gramatyczne nie są wystarczającym kryterium do wyjaśniania wyników osób o różnej lokalizacji patologii; ponadto reprezentacja neuronalna klas gramatycznych jest jedynie częściowo niezależna i obejmuje dynamicznie współdziałające okolice motoryczno-sensoryczne i okolice ponadmodalne (Handjaras i wsp. 2016).
Odchodząc od dyskusji dotyczącej odrębności klas gramatycznych, z punktu widzenia praktyki klinicznej istnieje potrzeba wyjaśnienia dysocjacji odnotowanej w wynikach naszych badanych. Warto zwrócić uwagę na często pomijane w pracach klinicznych czynniki, tj. kompetencje poznawcze warunkujące sprawność w realizacji zadań fluencji (Unsworth i wsp. 2011). Sprawność ta jest determinowana interakcją wieku (Stolwyk i wsp. 2015), procesów wykonawczych i pamięci semantycznej (Gawda i Szepietowska 2011).
Prawdopodobnie charakterystyka badanych w tym zakresie zadecydowała o specyficznym rozkładzie wyników: wyraźnie obniżone wyniki osób z grup klinicznych, szczególnie (w wielu zakresach) w grupie PO, negatywnie korelowały z poziomem wykonania zadań. Podobne wnioski sformułowano w innych badaniach wykorzystujących różne typy zadań fluencji werbalnej – uszkodzenia płata czołowego (głównie) lewej półkuli, powiązane z zakłóceniami funkcji wykonawczych (Robinson i wsp. 2012), znacząco obniżyły wyniki niezależnie od wymagań (np. fluencja literowa – semantyczna) (Stuss i wsp. 1998).
Podsumowując, wyniki wskazujące na dysocjację przypominania czasowników i rzeczowników u osób z różną lokalizacją patologii traktujemy jako kolejny głos w aktualnej dyskusji o neuronalnej odrębności klas gramatycznych. Przyszłe badania powinny uwzględnić większą grupę badanych oraz lateralizację i lokalizację ogniska niedokrwiennego weryfikowaną w oparciu o dokładne dane neuroobrazowe. Chociaż większość doniesień akcentuje dominującą rolę lewej półkuli mózgu w realizacji fluencji werbalnej, aktualne badania, w których bezpośrednio porównano aktywacje mózgowe u osób zdrowych przy różnych typach zadań, wykazały zaangażowanie obu półkul lub przewagę prawej w zadaniach czasownikowych i fonemowych, zaś w semantycznych – lewej (Clark i wsp. 2014). Generowanie czasowników, ze względu na nietypowość, wymaga znacznego zaangażowania procesów wykonawczych, uwagowych oraz semantycznych, co tłumaczy opisany wzorzec aktywacji (Beber i Chaves, 2014).
Wnioski
W zadaniach fluencji słownej uwzględniających cechy gramatyczne (generowanie rzeczowników i czasowników) osoby z patologią płatów czołowych lepiej wykonały zadanie wymagające generowania nazw zwierząt (rzeczowników) niż czasowników, zaś osoby z patologią tylnego obszaru otrzymały odwrotne rezultaty. Wszyscy pacjenci uzyskali niższe wyniki niż osoby zdrowe.
Mimo klasycznej podwójnej dysocjacji cecha gramatyczna zadania wyjaśnia niewielki procent różnic w wynikach osób badanych.
Poznawcze możliwości, oceniane m.in. testem MoCA, są wyraźnie obniżone w obu grupach klinicznych w stosunku do zdrowych osób. Wykazano istotne powiązania między deficytami różnych procesów poznawczych a trudnościami w wykonaniu fluencji czasownikowej i rzeczownikowej.
Uzyskany przez osoby z patologią płatów czołowych vs tylnego obszaru mózgu wzorzec trudności w realizacji fluencji, chociaż zgodny z klasycznymi doniesieniami, można wyjaśniać specyfiką problemów poznawczych tych pacjentów.
Wstępna jakościowa analiza wykonań fluencji sugeruje, że pacjentów cechuje specyficzny dla lokalizacji sposób generowania czasowników (łącznie z rzeczownikiem po uszkodzeniach płatów czołowych, bez rzeczownika – po uszkodzeniach tylnego obszaru).
Piśmiennictwo
1. Beber BC, Chaves ML. The basis and applications of the action fluency and action naming tasks. Dement Neuropsychol 2014; 8: 47-57.
2. Bedny M, Caramazza A. Perception, action, and word meanings in the human brain: the case from action verbs. Ann NY Acad Sci 2011; 1224: 81-95.
3. Berlingeri M, Crepaldi D, Roberti R i wsp. Nouns and verbs in the brain: Grammatical class and task specific effects as revealed by fMRI. Cogn Neuropsychol 2008; 25: 528-558.
4. Boulenger V, Mechtouff L, Thobois S i wsp. Word processing in Parkinson’s disease is impaired for action verbs but not for concrete nouns: Action word processing in Parkinson’s Disease. Neuropsychologia 2008; 46: 743-756.
5. Brzeziński J, Gaul M, Hornowska E i wsp. Skala Inteligencji D. Wechslera dla dorosłych. Wersja zrewidowana – renormalizacja WAIS-R (PL). Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2004.
6. Caramazza A, Hillis A. Lexical organisation of nouns and verbs in the brain. Nature 1991; 349: 788-790.
7. Caramazza A, Mahon B. The organization of conceptual knowledge: the evidence from category-specific semantic deficits. Trends Cogn Sci 2003; 7: 354-361.
8. Childers JB, Tomasello M. Are Nouns Easier to Learn Than Verbs? Three Experimental Studies. In: Action meets word: How children learn verbs. Hirsh-Pasek K, Golinkoff RM (Eds). Oxford University Press 2006; 311-335.
9. Clark D, Wadley V, Kapur P i wsp. Lexical factors and cerebral regions influencing verbal fluency performance in MCI. Neuropsychologia 2014; 54: 98-111.
10. Crepaldi D, Berlingeri M, Cattinelli I i wsp. Clustering the lexicon in the brain:a meta-analysis of the neurofunctional evidence on noun and verb processing. Front Hum Neurosci 2013; 7: 303.
11. Damasio A, Tranel D. Verbs and nouns are retrieved with differently distributed neural system. Proc Natl Acad Sci USA 1993; 90: 4957-4960.
12. Davis C, Heidler-Gary J, Gottesman RF i wsp. Action versus animal naming fluency in subcortical dementia, frontal dementias, and Alzheimer’s disease. Neurocase 2010; 16: 259-266.
13. De Nóbrega E, Nieto A, Barroso J i wsp. Differential impairment in semantic, phonemic, and action fluency performance in Friedreich’s ataxia: Possible evidence of prefrontal dysfunction. J Int Neuropsychol Soc 2007; 13: 944-952.
14. Gawda B, Szepietowska EM. Fluencja słowna i jej uwarunkowania. Psychologia-Etologia-Genetyka 2011; 23: 63-90.
15. Gierus J, Mosiołek A, Koweszko T i wsp. Montrealska Skala Oceny Funkcji Poznawczych MoCA 7.2 – polska adaptacja metody i badania nad równoważnością. Psychiatr Pol 2015; 49: 171-179.
16. Handjaras G, Ricciardi E, Leo A i wsp. How concepts are encoded in the human brain: A modality independent, category-based cortical organization of semantic knowledge. NeuroImage 2016; 135: 232-242.
17. Kemmerer D. Are the motor features of verb meanings represented in the precentral motor cortices? Yes, but within the context of a flexible, multilevel architecture for conceptual knowledge. Psychon Bull Rev 2015; 22: 1068-1075.
18. Kiefer M, Pulvermüller F. Conceptual representations in mind and brain: Theoretical developments, current evidence and future directions. Cortex 2012; 48: 805-825.
19. Laudanna A, Voghera M. Nouns and verbs as grammatical classes in the lexicon. Rivista di Linguistica 2002; 14: 9-26.
20. Lázaro J, García C, Ortega J i wsp. Development of verb fluency and utilization, and its importance for neuropsychology. Salud Mental 2015; 38: 59-65.
21. Leggio M, Silveri M, Petrosini L i wsp. Phonological grouping is specifically affected in cerebellar patients: a verbal fluency study. J Neurol Neurosurg Psychiatry 2000; 69: 102-106.
22. Łucki W. Zestaw prób do badania procesów poznawczych u pacjentów z uszkodzeniami mózgu. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 1995.
23. McCarthy R, Warrington EK. Category specificity in an agrammatic patient: The relative impairment of verb retrieval and comprehension. Neuropsychologia 1985; 23: 709-727.
24. Moseley R, Pulvermüller F. Nouns, verbs, objects, actions, and abstractions: Local fMRI activity indexes semantics, not lexical categories. Brain Lang 2014; 132: 28-42.
25. Mousavi S, Mehri A, Maroufizadeh S i wsp. Comparing verb fluency with verbal fluency in patients with Alzheimer’s Disease. Middle East J Rehabil Health 2014; 1: e23609.
26. Nasreddine ZS, Phillips NA, Bedirian V i wsp. The Montreal Cognitive Assessment, MoCA: a brief screening tool for mild cognitive impairment. J Am Geriatr Soc 2005; 53: 695-699.
27. Robinson G, Shallice T, Bozzali M i wsp. The differing roles of the frontal cortex in fluency tests. Brain 2012; 135: 2202-2214.
28. Shultz S, McCarthy G. Perceived animacy influences the processing of human-like surface features in the fusiform gyrus. Neuropsychologia 2014; 60: 115-120.
29. Stolwyk R, Bannirchelvam B, Kraan C i wsp. The cognitive abilities associated with verbal fluency task performance differ across fluency variants and age groups in healthy young and old adults. J Clin Exp Neuropsychol 2015; 37: 70-83.
30. Stuss D, Alexander M, Hamer L i wsp. The effects of focal anterior and posterior brain lesions on verbal fluency.
J Int Neuropsychol Soc 1998; 4: 265-278.
31. Szepietowska EM, Gawda B. Ścieżkami fluencji słownej. Wyd. UMCS, Lublin 2011.
32. Szepietowska EM, Gawda B. Gramatyczne, semantyczne i afektywne cechy fluencji słownej: jakie czynniki determinują ich wykonanie? Badania 302-osobowej grupy Polaków. Psychol Etol Genet 2013; 28: 47-66.
33. Szepietowska EM, Gawda B. Fluencja czasownikowa i rzeczownikowa: mechanizmy neuronalne – badania z zastosowaniem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Neuropsychiatr Neuropsychol 2014; 9: 81-87.
34. Thompson C, Lukic S, King M i wsp. Verb and noun deficits in stroke-induced and primary progressive aphasia: The Northwestern naming Battery. Aphasiology 2012; 26: 632-655.
35. Tyler L, Russell R, Fadili J i wsp. The neural representation of nouns and verbs: PET studies, Brain 2001; 124: 1619-1634.
36. Tyler LK, Stamatakis EA, Dick E i wsp. Objects and their actions: evidence for a neurally distributed semantic system. NeuroImage 2003; 18: 542-557.
37. Unsworth N, Spillers G, Brewer G. Variation in verbal fluency: A latent variable analysis of clustering, switching, and overall performance. Q J Exp Psychol 2011; 64: 447-466.
38. Vigliocco G, Vinson D, Druks J i wsp. Nouns and verbs in the brain: A review of behavioural, electrophysiological, neuropsychological and imaging studies. Neurosci Biobehav Rev 2011; 35: 407-426.
39. Warrington EK, McCarthy R. Category specific access dysphasia. Brain 1983; 106: 859-878.
40. Warrington EK, Shallice T. Category specific semantic impairments. Brain 1984; 107: 829-854.
41. Warrington EK, McCarthy R. Categories of knowledge. Further fractionations and an attempted integration. Brain 1987; 110: 1273-1296.
42. Yudes C, Domínguez A, Cuetos C, de Vega M. The time-course of processing of grammatical class and semantic attributes of words: Dissociation by means of ERP. Psicológica 2016; 37: 105-126.
