Migotanie przedsionków (atrial fibrillation – AF) zarówno w okresie przed-, jak i pooperacyjnym jest poważnym, wciąż niedocenianym problemem współczesnej kardiochirurgii. W związku z intensywnym rozwojem farmakologicznych metod leczenia chorób serca, a przede wszystkim rozwojem kardiologii inwazyjnej, nierzadko operacji poddawani są chorzy w podeszłym wieku, z zaawansowaną chorobą serca i wieloma chorobami współistniejącymi. Jest to jedna z przyczyn coraz częstszego występowania migotania przedsionków po operacji serca, a także u chorych kwalifikowanych do operacji [1, 2].
Przedoperacyjne migotanie przedsionków istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia powikłań pooperacyjnych, wydłuża czas pobytu na OIOM-ie (oddziale intensywnej opieki medycznej) oraz czas hospitalizacji, a także pogarsza wczesne i odległe rokowanie chorych po operacji serca. Znajduje to potwierdzenie w dostępnych badaniach. Quadera i wsp. zaobserwowali istotną różnicę w przeżyciu chorych z migotaniem przedsionków w porównaniu
z pacjentami z zatokowym rytmem serca w okresie przedoperacyjnym (odpowiednio 97%, 68% i 42% w porównaniu z 99%, 85% i 66% po 30 dniach, 5 i 10 latach), z największą różnicą przeżycia (survival difference – SD) – 24% – po 10 latach obserwacji. Chorzy z przedoperacyjnym migotaniem przedsionków przeżywali średnio 9 lat po operacji, podczas gdy u chorych bez AF w okresie przedoperacyjnym mediana przeżycia wyniosła aż 14 lat [3]. Ngaage i wsp. oceniali niezależny wpływ przedoperacyjnego migotania przedsionków na rokowanie chorych poddanych chirurgicznej rewaskularyzacji serca. Zaobserwowali, że chorzy z nadkomorowymi zaburzeniami rytmu przed zabiegiem mieli istotnie dłuższy czas hospitalizacji oraz znacznie częściej byli ponownie przyjmowani do szpitala. Wykazali także, że ryzyko późnego zgonu u chorych z AF było aż o 40% wyższe niż u pacjentów
z rytmem zatokowym przed operacją serca, a poważne powikłania sercowo-naczyniowe (major adverse cardiac events – MACE) zanotowano aż u 70% chorych z przedoperacyjnym AF w porównaniu z 52% pacjentów bez zaburzeń rytmu przed operacją serca [4]. Podobne wyniki, wskazujące istotną rolę przedoperacyjnego migotania przedsionków na pogorszenie rokowania u chorych poddanych chirurgicznej rewaskularyzacji serca, uzyskano także w innych dostępnych pracach [5], w tym w badaniach przeprowadzonych przez autora, do których włączono 3000 chorych poddanych izolowanej chirurgicznej rewaskularyzacji serca. Migotanie przedsionków w okresie przedoperacyjnym stwierdzono u 174 pacjentów (5,8%). Na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej wykazano, że wczesne – 6- i 30-dniowe przeżycie chorych z migotaniem przedsionków i bez niego w okresie przedoperacyjnym wynosiło odpowiednio 96,4% i 94,5% oraz 98,1% i 97,3% (p>0,05), a po 6 i 12 miesiącach obserwacji odpowiednio 86% i 74% oraz 93%
i 91% (p<0,05). Różnica przeżycia po roku była istotna
i wynosiła 17% [6]. Oceniając chorych po 3 latach obserwacji, stwierdzono utrzymującą się tendencję do zmniejszenia liczby przeżyć w grupie pacjentów z migotaniem przedsionków przed operacją serca, które wynosiło 70,7%, w porównaniu z 91% chorych z zatokowym rytmem serca w okresie przedoperacyjnym (różnica przeżycia 19,9%; p<0,01). Przedoperacyjne AF istotnie zwiększało także ryzyko powikłań pooperacyjnych, w tym zaburzeń rytmu
(AF; p<0,001), zespołu małego rzutu (p<0,02), udaru (p<0,001) i zaburzeń oddychania, wymagających przedłużonej wentylacji mechanicznej (>24 godzin; p<0,05). Wykazano także, że przedoperacyjne AF prawie 3-krotnie zwiększało śmiertelność i było niezależnym czynnikiem ryzyka zgonu we wczesnym okresie pooperacyjnym (OR=2,75; p<0,001) [7].
Migotanie przedsionków u chorych kwalifikowanych do operacji serca istotnie wpływa na występowanie także innych groźnych powikłań pooperacyjnych. Pooperacyjne zaburzenia świadomości to kolejne niezwykle groźne powikłanie operacji kardiochirurgicznych, zwiększające istotnie czas hospitalizacji. W ostatnich latach autorzy intensywnie poszukują czynników ryzyka tego powikłania, wśród których wymienia się m.in.: podeszły wiek, nadużywanie alkoholu/alkoholizm, zaburzenia rytmu w okresie przedoperacyjnym, niewydolność serca w wywiadzie, cukrzycę, wywiad choroby naczyń obwodowych, wywiad neurologiczny, długi czas trwania krążenia pozaustrojowego oraz rodzaj zabiegu kardiochirurgicznego. W prowadzonym w Klinice Kardiochirurgii w Łodzi badaniu CODACS (COnsciousness Disorders After Cardiac Surgery) stwierdzono, że przedoperacyjne migotanie przedsionków jest najsilniejszym sercowo-naczyniowym czynnikiem ryzyka, który zwiększa ryzyko zaburzeń świadomości ponad 7-krotnie (OR=7,2) [8, 9]. Wpływ AF w okresie przedoperacyjnym na występowanie zaburzeń świadomości po operacji serca zaobserwowano także w kilku innych dostępnych pracach [10, 11].
Wszystkie powyższe prace wskazują, że przedoperacyjne migotanie przedsionków istotnie zwiększa ryzyko powikłań pooperacyjnych oraz śmiertelność wczesną i odległą,
a w konsekwencji wydłuża czas pobytu na OIOM-ie oraz czas hospitalizacji. Dlatego pacjentów z przedoperacyjnym AF należy zakwalifikować do grupy najwyższego ryzyka wystąpienia powikłań pooperacyjnych i włączyć odpowiednie leczenie farmakologiczne, a w wypadku niepowodzenia rozważyć metody leczenia inwazyjnego, w tym ablację chirurgiczną,
w celu poprawy rokowania w tej grupie chorych [12].
Jak wspomniano powyżej, przedoperacyjne AF istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia powikłań po operacji serca. Pooperacyjne migotanie przedsionków występuje u ok. 30% chorych poddanych operacji kardiochirurgicznej. Jednakże, w przypadku występowania migotania przedsionków
w okresie przedoperacyjnym, ryzyko to istotnie wzrasta (nawet kilkakrotnie) i AF może pojawić się nawet u ponad 60% osób poddanych operacji serca [7, 10, 13].
Migotanie przedsionków to, wg wielu źródeł, najczęstsze powikłanie zabiegów kardiochirurgicznych, którego częstość występowania wynosi 20–60%, w zależności od definicji i metod wykrywania. Najczęściej pojawia się między
2. a 4. dobą po operacji i często powraca w ciągu pierwszych 30 dni po zabiegu [12]. W ostatnich latach wielu autorów skupiło się na wyodrębnieniu okołooperacyjnych predyktorów pooperacyjnego migotania przedsionków. Jest to niezwykle ważne, gdyż właściwe leczenie i zapobieganie pooperacyjnemu AF może wpłynąć na poprawę stanu zdrowia pacjentów, szybszą rehabilitację, a także zmniejszyć koszty hospitalizacji. Z badań przeprowadzonych przez autora
w Klinice Kardiochirurgii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi w 2006 r. wynika, że pooperacyjne migotanie przedsionków powodowało wydłużenie czasu pobytu na OIOM-ie średnio o 1 dobę i czasu hospitalizacji średnio o 2 doby. Wpływało to na zwiększenie kosztów hospitalizacji o 200 pkt rozliczeniowych NFZ na 1 pacjenta (przy założeniu 10 PLN za punkt było to 2000 PLN), co dawało około 80 000 pkt/rok.
Pooperacyjne migotanie przedsionków istotnie wpływa na rokowanie chorych poddanych operacji serca. Stąd tak ważne jest wyodrębnienie pacjentów grup wysokiego ryzyka wystąpienia AF w okresie pooperacyjnym w celu wdrożenia odpowiedniego postępowania przed-, śród- i pooperacyjnego, a w konsekwencji zapobieganiu wystąpieniu tego powikłania w okresie pooperacyjnym. Wśród wielu dotychczas ocenianych okołooperacyjnych czynników ryzyka pooperacyjnego AF najczęściej wymieniano: podeszły wiek, niską frakcję wyrzutową w okresie przedoperacyjnym, ponowną operację serca, choroby współistniejące w wywiadzie – przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, chorobę naczyń obwodowych, niewydolność nerek czy stosowanie leków inotropowo dodatnich w okresie pooperacyjnym [14, 15].
W dostępnym piśmiennictwie wymienia się także parametry, które mogą mieć potencjalnie właściwości ochronne
i mogą zmniejszać ryzyko wystąpienia pooperacyjnego AF. Do tych czynników należą m.in.: chirurgiczna rewaskularyzacja serca bez użycia krążenia pozaustrojowego (Off Pump Coronary Artery Bypass – OPCAB) oraz przed- i pooperacyjne stosowanie beta-blokerów. O ile co do stosowania beta-blokerów autorzy są w większości zgodni, o tyle wciąż trwa ożywiona dyskusja dotycząca wpływu OPCAB-u na występowanie pooperacyjnego migotania przedsionków [16, 17].
Podobne wyniki uzyskano także w pracach autora. Celem pierwszego badania, do którego włączono 300 chorych ze stenozą lub niedomykalnością aortalną, była ocena wpływu pooperacyjnego migotania przedsionków na występowanie powikłań oraz rokowanie chorych poddanych wymianie zastawki aortalnej (aortic valve replacement – AVR), a także wyodrębnienie niezależnych czynników ryzyka wystąpienia AF w okresie pooperacyjnym. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że do istotnych niezależnych czynników ryzyka wystąpienia pooperacyjnego migotania przedsionków w grupie chorych ze zwężeniem zastawki aortalnej należały: wywiad niewydolności serca (OR=5,5), niska frakcja wyrzutowa w okresie przed- (5,1) i pooperacyjnym (4,4), podeszły wiek (4,5), wskaźnik masy ciała (BMI)
≤21 kg/m2 (3,9), maksymalny gradient przezzastawkowy ≥85 mmHg (3,7) oraz końcowoskurczowa grubość ściany lewej komory serca ≥1,8 cm (2,9) w okresie przedoperacyjnym. Do najważniejszych predyktorów AF u chorych
z niedomykalnością zastawki aortalnej należały: wielkość lewego przedsionka ≥4,25 cm (4,1), niska frakcja wyrzutowa (3,7) i nieistotna wada zastawki mitralnej (2,5) w okresie przedoperacyjnym, niewydolność serca (4,5), nadciśnienie tętnicze (3,3) i cukrzyca (2,6) w wywiadzie oraz średnica lewego przedsionka ≥4,15 cm w okresie pooperacyjnym (2,9). Oceniając łącznie obie grupy, zaobserwowano, że także rodzaj wady serca – niedomykalność aortalna – był niezależnym czynnikiem ryzyka AF w okresie pooperacyjnym (1,7), a migotanie przedsionków po operacji serca niezależnym predyktorem wczesnego zgonu (OR=3,9) [18].
W kolejnej pracy oceniano czynniki ryzyka pooperacyjnego migotania przedsionków u chorych poddanych chirurgicznej rewaskularyzacji serca oraz wpływ AF na rokowanie w tej grupie pacjentów. Do badania włączono 1200 pacjentów poddanych chirurgicznej rewaskularyzacji serca w latach 2000–2003. Migotanie przedsionków wystąpiło u 278 pacjentów (23,2%) po operacji serca. Na podstawie wielowymiarowej analizy statystycznej wyodrębniono
5 niezależnych czynników ryzyka pooperacyjnego migotania przedsionków: wywiad migotania przedsionków (OR=6,1), przedoperacyjna niska frakcja wyrzutowa (EF<35%) (4,8), operacja w krążeniu pozaustrojowym (2,9), wiek powyżej 70 lat (2,6) oraz reoperacja (2,1). Stosowanie beta-blokerów w okresie przedoperacyjnym oraz operację bez krążenia pozaustrojowego uznano za czynniki zmniejszające ryzyko wystąpienia tego powikłania. Migotanie przedsionków w okresie pooperacyjnym zwiększało ryzyko wystąpienia powikłań, w tym zespołu małego rzutu (p=0,03), zaburzeń oddechowych (p<0,05) oraz udaru (p<0,05), a także istotnie wydłużało czas pobytu na oddziale intensywnej opieki medycznej (średnio o 0,6 dnia) i czas hospitalizacji (średnio o 3,5 dnia) oraz prawie 2-krotnie zwiększało śmiertelność pooperacyjną (p<0,02) [13].
Z powodu wielu wymienianych w dostępnych badaniach, niezależnych predyktorów pooperacyjnego migotania przedsionków oraz trwających dyskusji co do czynników działających zapobiegawczo, a także dyskusji na temat wpływu AF na rokowanie chorych poddanych operacji serca, wydaje się, że największe znaczenie mogą mieć duże badania wieloośrodkowe lub metaanalizy dostępnych badań, które pozwoliłyby wyodrębnić czynniki mające największe znaczenie w stratyfikacji ryzyka chorych poddanych operacji serca i stworzyć skalę najważniejszych predyktorów ryzyka pooperacyjnego migotania przedsionków.
Dopiero w 2004 r. Mathew i wsp. podjęli pierwszą próbę stworzenia skali czynników ryzyka, która w możliwie najlepszy sposób oceniałaby ryzyko wystąpienia migotania przedsionków po operacji serca. Do badania włączono prawie 5000 pacjentów poddanych izolowanej chirurgicznej rewaskularyzacji serca z 70 ośrodków zlokalizowanych
w 17 krajach. Migotanie przedsionków wystąpiło u 32,3% pacjentów. Na podstawie uzyskanych wyników autorzy stworzyli model stratyfikacji ryzyka pooperacyjnego migotania przedsionków i wyodrębnili następujące predyktory ryzyka AF w okresie pooperacyjnym: podeszły wiek (OR na każde 10 lat = 1,75), wywiad migotania przedsionków (OR=2,11), przewlekła obturacyjna choroba płuc (1,43), jednoczasowa operacja zastawkowa (1,74), pooperacyjne odstawienie beta-blokerów (1,91) lub inhibitorów konwertazy angiotensyny (1,69). Zaobserwowali także, że ryzyko pooperacyjnego AF zmniejszało się wraz z podawaniem beta-blokerów (0,32), inhibitorów konwertazy angiotensyny (0,62), potasu (0,53) oraz niesteroidowych leków przeciwzapalnych (0,49) w okresie pooperacyjnym. Autorzy potwierdzili także, że migotanie przedsionków w okresie pooperacyjnym istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia innych powikłań oraz znamiennie wydłuża czas pobytu na OIOM-ie i czas hospitalizacji [19].
W kolejnym dużym badaniu, opublikowanym w maju 2007 r., Magee i wsp. podjęli próbę wyodrębnienia najważniejszych czynników ryzyka pooperacyjnego migotania przedsionków. Celem autorów było stworzenie algorytmu umożliwiającego szybką ocenę ryzyka wystąpienia pooperacyjnego migotania przedsionków u chorych poddanych chirurgicznej rewaskularyzacji serca. Do badania włączono prawie 20 000 pacjentów z bazy danych Amerykańskiego Towarzystwa Torakochirurgów. Na podstawie uzyskanych wyników i szczegółowej analizy statystycznej autorzy wyodrębnili 14 istotnych czynników mających wpływ na wystąpienie migotania przedsionków w okresie pooperacyjnym, wśród których największe znaczenie predyktywne miały: podeszły wiek, konieczność zastosowania przedłużonej wentylacji mechanicznej (>24 godzin), operacja rewaskularyzacji serca w krążeniu pozaustrojowym oraz wywiad migotania przedsionków. Autorzy podkreślali, że niniejszy algorytm przewidywania ryzyka wystąpienia pooperacyjnego migotania przedsionków umożliwia zakwalifikowanie chorych poddanych CABG do grup niskiego i wysokiego ryzyka, a tym samym ułatwia włączenie odpowiedniego agresywnego postępowania profilaktycznego w grupie chorych wysokiego ryzyka. W komentarzach zaznaczyli jednak, że przedstawiony przez nich algorytm różni się od modelu stratyfikacji ryzyka zaproponowanego przez Mathewa
i wsp., stąd konieczne jest prowadzenie dalszych badań, w tym wykonanie metaanalizy, by ostatecznie wyodrębnić najważniejsze czynniki ryzyka pooperacyjnego migotania przedsionków [20].
Pierwszą metaanalizę dotyczącą predyktorów pooperacyjnego migotania przedsionków opublikowano we wrześniu 2007 r. Celem było wyodrębnienie najważniejszych czynników ryzyka pooperacyjnego AF (AF SCORE) u chorych poddanych chirurgicznej rewaskularyzacji serca. Wstępnie wyodrębniono 27 prac z lat 2000–2007 na temat czynników ryzyka pooperacyjnego migotania przedsionków, z których po wnikliwej ocenie do metaanalizy włączono
9 badań obejmujących łącznie 28786 pacjentów. Pooperacyjne migotanie przedsionków stwierdzono u 7019 pacjentów (24,4%) w średnim wieku 67,1±2,9, wśród których było 5283 mężczyzn (75,3%) i 1736 kobiet (24,7%). Wiek pacjentów z zatokowym rytmem serca po operacji był niższy (62,2±3,3), natomiast odsetek mężczyzn i kobiet włączonych do badania (74,4% mężczyzn i 25,6% kobiet) był podobny. Do najważniejszych predyktorów migotania przedsionków w okresie pooperacyjnym (AF SCORE) należały: podeszły wiek (standardized mean difference – SMD = 0,57), frakcja wyrzutowa w okresie przedoperacyjnym (–0,12), migotanie przedsionków (OR=2,07), niewydolność serca (1,47)
i nadciśnienie tętnicze (1,27) w wywiadzie, istotne zwężenie pnia lewej tętnicy wieńcowej (1,14), choroby współistniejące
w okresie przedoperacyjnym – przewlekła obturacyjna choroba płuc (1,31), niewydolność nerek (1,46), wywiad neurologiczny (1,44), choroba naczyń obwodowych (1,37) oraz stosowanie leków inotropowo dodatnich w okresie pooperacyjnym (1,76). Pooperacyjne migotanie przedsionków istotnie wpływało na wydłużenie czasu pobytu na OIOM-ie (SMD=0,43) oraz czasu hospitalizacji (0,40), a także prawie 2-krotnie zwiększało ryzyko zgonu w okresie pooperacyjnym (RR=1,96). Metaanaliza nie potwierdziła znaczenia przedoperacyjnego podawania beta-blokerów oraz inhibitorów ACE, jak i operacji bez użycia krążenia pozaustrojowego (OPCAB) na zmniejszenie ryzyka wystąpienia migotania przedsionków po operacji serca. Badanie to pozwoliło wyodrębnić najważniejsze czynniki ryzyka pooperacyjnego migotania przedsionków (AF SCORE), co umożliwia łatwe zakwalifikowanie chorych do odpowiednich grup ryzyka, a w wypadku grupy wysokiego ryzyka włączenie intensywnego leczenia profilaktycznego w celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia powikłań
i poprawy rokowania [21]. Powyższe wyniki wymagają jednak potwierdzenia w przygotowywanej obecnie 25-letniej metaanalizie wszystkich prac dotyczących czynników ryzyka pooperacyjnego migotania przedsionków.
Reasumując, problemem współczesnej kardiochirurgii jest zarówno przed-, jak i pooperacyjne migotanie przedsionków. AF przed operacją serca istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia powikłań pooperacyjnych, w tym migotania przedsionków w okresie pooperacyjnym, wydłuża czas pobytu na oddziale intensywnej terapii i czas hospitalizacji oraz wpływa na znamienne skrócenie przeżycia chorych poddanych operacji serca, zarówno we wczesnym okresie pooperacyjnym, jak i w obserwacji odległej. Kluczowe dla współczesnej kardiochirurgii wydaje się jednak wyodrębnienie najważniejszych predyktorów pooperacyjnego migotania przedsionków, co pozwoli na łatwe kwalifikowanie chorych do odpowiednich grup ryzyka, a w wypadku grupy wysokiego ryzyka umożliwi włączenie intensywnego leczenia profilaktycznego, mającego na celu zmniejszenie ryzyka wystąpienia powikłań i poprawę rokowania.
Piśmiennictwo
1. Banach M, Okonski P, Rysz J, Piechowiak M, Zasłonka J. Prevention and treatment of atrial fibrillation following cardiac surgery. Pol Merkur Lekarski 2005; 19: 794-799.
2. Creswell LL, Damiano RJ. Postoperative atrial fibrillation: an old problem crying for new solutions. J Thorac Cardiovasc Surg 2001; 121: 638-641.
3. Quader MA, McCarthy PM, Gillinov AM, Alster JM, Cosgrove DM 3rd, Lytle BW, Blackstone EH. Does preoperative atrial fibrillation reduce survival after coronary artery bypass grafting? Ann Thorac Surg 2004; 77: 1514-1522.M
4. Ngaage DL, Schaff HV, Mullany CJ, Sundt TM 3rd, Dearani JA, Barnes S, Daly RC, Orszulak TA. Does preoperative atrial fibrillation influence early and late outcomes of coronary artery bypass grafting? J Thorac Cardiovasc Surg 2007; 133: 182-189.
5. Alexiou C, Doukas G, Oc M, Oc B, Swanevelder J, Samani NJ, Spyt TJ. The effect of preoperative atrial fibrillation on survival following mitral valve repair for degenerative mitral regurgitation. Eur J Cardiothorac Surg 2007; 31: 586-591.
6. Banach M, Okonski P, Rysz J, Piechowiak M, Barylski M, Irzmanski R, Drozdz J,
Zaslonka J. Postoperative mortality and atrial fibrillation before surgical revascularization. Is there a significant link? Clin Exp Med Lett 2005; 48: 19-22.
7. Banach M, Goch A, Okonski P, Misztal M, Rysz J, Zaslonka J, Goch JH, Jaszewski J. Relation between postoperative mortality and atrial fibrillation before surgical revascularization – 3 years follow-up. Thorac Cardiovasc Surg 2008; 56: (w druku).
8. Kazmierski J, Kowman M, Banach M, Pawelczyk T, Okonski P, Iwaszkiewicz A, Zaslonka J, Sobow T, Kloszewska I. Preoperative predictors of delirium after cardiac surgery: a preliminary study. Gen Hosp Psychiatry 2006; 28: 536-538.
9. Kazmierski J, Kowman M, Banach M, Fendler W, Okonski P, Banys A, Jaszew-
ski R, Sobow T, Kloszewska I. The clinical utility and use of the DSM-IV and ICD-10 criteria, and the Memorial Delirium Assessment Scale in establishing diagnosis of delirium after cardiac surgery. Psychosomatics 2007; 48: (w druku).
10. Bucerius J, Gummert JF, Borger MA, Walther T, Doll N, Falk V, Schmitt DV, Mohr FW. Predictors of delirium after cardiac surgery delirium: effect of beating-heart (off-pump) surgery. J Thorac Cardiovasc Surg 2004; 127: 57-
-64.
11. Santos FS, Velasco IT, Fraguas R Jr. Risk factors for delirium in the elderly after coronary artery bypass graft surgery. Int Psychogeriatr 2004; 16: 175-193.
12. Banach M, Okonski P, Zasłonka J. Atrial fibrillation following cardiosurgical operations – current guidelines of pharmacotherapy and invasive treatment. Pol Przegl Chirurg 2005; 77: 398-412.
13. Banach M, Rysz J, Drozdz J, Misztal M, Barylski M, Okonski P, Irzmanski R, Zaslonka J. Risk factors of atrial fibrillation following coronary artery bypass grafting: a preliminary report. Circ J 2006; 70: 438-441.
14. Sedrakyan A, Zhang H, Treasure T, Krumholz HM. Recursive partitioning-based preoperative risk stratification for atrial fibrillation after coronary artery bypass surgery. Am Heart J 2006; 151: 720-724.
15. Nisanoglu V, Erdil N, Aldemir M, Ozgur B, Berat Cihan H, Yologlu S, Battaloglu B.
Atrial fibrillation after coronary artery bypass grafting in elderly patients: incidence and risk factor analysis. Thorac Cardiovasc Surg 2007; 55: 32-38.
16. Stamou SC, Dangas G, Hill PC, Pfister AJ, Dullum MK, Boyce SW, Bafi AS, Garcia JM, Corso PJ. Atrial fibrillation after beating heart surgery. Am J Cardiol 2000; 86: 64-67.
17. Ascione R, Caputo M, Calori G, Lloyd CT, Underwood MJ, Angelini GD. Predictors of atrial fibrillation after conventional and beating heart coronary surgery: A prospective, randomized study. Circulation 2000; 102: 1530-1535.
18. Banach M, Goch A, Misztal M, Rysz J, Jaszewski R, Goch JH. Predictors of paroxysmal atrial fibrillation in patients undergoing aortic valve replacement.
J Thorac Cardiovasc Surg 2007; 134: 1569-1576.
19. Mathew JP, Fontes ML, Tudor IC, Ramsay J, Duke P, Mazer CD, Barash PG, Hsu PH, Mangano DT; Investigators of the Ischemia Research and Education Foundation; Multicenter Study of Perioperative Ischemia Research Group.
A multicenter risk index for atrial fibrillation after cardiac surgery. JAMA 2004; 291: 1720-1729.
20. Magee MJ, Herbert MA, Dewey TM, Edgerton JR, Ryan WH, Prince S, Mack MJ. Atrial fibrillation after coronary artery bypass grafting surgery: development of a predictive risk algorithm. Ann Thorac Surg 2007; 83: 1707-1712.
21. Banach M, Misztal M, Goch A, Rysz J, Goch JH. Predictors of atrial fibrillation in patients following isolated surgical revascularization. A metaanalysis of
9 studies with 28 786 patients. Arch Med Sci 2007; 3: 229-239.
