Free radicals. Defence activity of antioxidant vitamins in prevention and treatment of cancers

Większość organizmów żywych jest całkowicie zależna od obecności tlenu. Niektóre produkty uboczne metabolizmu tlenowego są toksyczne dla organizmów żywych. Są to przede wszystkim wolne rodniki tlenowe: anionorodnik ponadtlenkowy, rodnik hydroksylowy, tlen singletowy, a także nadtlenek wodoru i kwas podchlorawy, które mogą być przekształcone w formy wolnorodnikowe.

Reaktywne formy tlenu powstają w reakcjach endogennych (redukcja tlenu cząsteczkowego, peroksydacja lipidów, tworzenie rodników semichnonowych), jak i pochodzą ze środowiska zewnętrznego (substancje smoliste będące wynikiem spalania paliw stałych, gazy wydechowe silników spalinowych oraz dym papierosowy, ozon, metale ciężkie, włókna azbestu oraz promieniowanie jonizujące i wiele związków chemicznych np.: adriamycyna, bleomycyna, parakwat) mogą stymulować wytwarzanie wolnych rodników w żywych organizmach. Substancje smoliste znajdujące się w jednym „wdechu” dymu tytoniowego zawierają aż 10¹⁴ rodników, z których większość jest bardzo stabilna.

W dymie papierosowym obecne są w wysokim stężeniu tlenek i dwutlenek azotu. Mogą one reagować z H₂O₂, w efekcie dając niezwykle silny utleniacz-rodnik hydroksylowy, który w sposób nie wybiórczy reaguje niejako „na ślepo” z każdą napotkaną cząsteczką. Zarówno dym tytoniowy, jak i ekstrakt wodny substancji smolistej powodują uszkodzenia DNA w warunkach in vivo i in vitro. Utleniacze w dymie tytoniowym obniżają znacznie poziom przeciwutleniaczy w surowicy osób palących. Liczne badania wykazały, że palacze tytoniu muszą przyjmować 2-3 razy większą ilość witaminy C niż osoby niepalące, do uzyskania tego samego poziomu kwasu askorbinowego we krwi.

Powstawanie wolnych rodników jest powszechne, a ich obecność implikuje wiele patologii na poziomie komórkowym (peroksydacja lipidów błonowych, oksydacja protein, spadek zawartości nukleotydów w komórce, zwiększenie wewnątrzkomórkowej puli jonów Ca⁺² oraz uszkodzeń DNA i RNA). Wiele obserwacji wskazuje, że wolne rodniki tlenowe odgrywają poważną rolę w procesie karcynogenezy.

Najbardziej aktywna forma tlenu w układach biologicznych – rodnik hydroksylowy może reagować zarówno z cząsteczką deoksyrybozy, jak i zasadami azotowymi, wchodzącymi w skład DNA. Reakcja rodnika hydroksylowego z cząsteczką deoksyrybozy prowadzi do powstania pojedynczych i podwójnych pęknięć DNA oraz miejsc wrażliwych na alkalia. Pojedyncze i podwójne pęknięcia są odpowiedzialne za blok replikacyjny i mogą być przyczyną śmierci komórki, rzadziej zmian mutacyjnych.

Zmiany mutacyjne są raczej rezultatem obecności zmodyfikowanych zasad azotowych, powstających w wyniku reakcji DNA z wolnymi rodnikami tlenowymi.

Oksydacyjnym uszkodzeniom ulega zarówno DNA jądrowy, jak i DNA mitochondrialny, przy czym ten ostatni w znacznie wyższym stopniu.

Badania wykazały, że w wyniku działania wolnych rodników tlenowych, w pojedynczej ludzkiej komórce może powstać 10⁴, a w szczurzej 10⁵ pochodnych zasad azotowych w przeciągu doby. Zdecydowana większość tych uszkodzeń jest usuwana przez enzymy naprawcze i wydalana z moczem, część z nich jednak jest akumulowana. Prawdopodobnie gromadzenie uszkodzeń DNA może być głównym czynnikiem odpowiedzialnym za powstawanie nowotworów u ludzi w podeszłym wieku.

Przeprowadzone badania na tkankach nowotworowych płuc, mózgu, żołądka, wątroby, okrężnicy, jajników i piersi wskazują na obecność w nich podwyższonego poziomu zmodyfikowanych zasad azotowych w porównaniu z tkankami zdrowymi tych narządów.

W organizmie istnieją skuteczne systemy ochrony przed działaniem wolnych rodników. Głównie są to:

∙ układy enzymatyczne, do których należą: dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza, peroksydaza glutationowa, reduktaza glutationowa, dehydrogenaza glukozo-6-fosforanowa;

∙ układy nieenzymatyczne:

– kompleksy jonów metali grup przejściowych (miedzi, żelaza i manganu);

– antyoxydanty zwane „zmiataczami wolnych rodników”, takie jak: tokoferol, glutation, kwas askorbinowy, karoten, bilirubina, kwas moczowy, melatonina, glukoza i mannitol.

Ważnym źródłem przeciwutleniaczy jest dieta, która zawiera liczne związki wykazujące właściwości przeciwutleniaczy. Głównie są to witaminy antyoksydacyjne: wit. C, wit. E i karotenoidy.

Kwas askorbinowy (witamina C) jest jednym z najważniejszych naturalnych przeciwutleniaczy. Znajduje się zarówno w płynach pozakomórkowych, jak i wewnątrz komórek. Zapewnia utrzymanie odpowiedniego potencjału red-oks. Bierze udział w unieczynnianiu takich cząsteczek jak: anionorodnik ponadtlenkowy, nadtlenek wodoru, rodnik hydroksylowy, rodników nadtlenkowych. Zabezpiecza lipidy lipoprotein i błon komórkowych przed atakiem wolnych rodników. Kwas askorbinowy w niskich stężeniach działa jak prooksydant, w wysokich natomiast jak antyutleniacz. Surowica ludzkiej krwi zawiera około 60 µmol/l askorbinianu, podczas gdy 15 razy większe poziomy są wykrywane w takich tkankach jak wątroba, nerki, trzustka, czy grasica. Jeszcze wyższe poziomy znajdują się w soczewce oka i w tkance nadnerczowej.

Badania prospektywne, oceniające wpływ spożywanej z pokarmem witaminy C na zachorowalność na chorobę nowotworową wykazały, że diety ubogie w kwas askorbinowy mogą wiązać się ze zwiększeniem ryzyka rozwoju raka szyjki macicy i raka nabłonka górnych dróg oddechowych.

Pożywienie jest preferowanym źródłem kwasu askorbinowego.

Witamina E jest uogólnioną nazwą dla wszystkich związków, które wykazują biologiczną aktywność α-tokoferolu. Jest umiejscowiona głównie w błonach komórkowych lub w cząsteczkach lipoprotein, gdzie chroni przed uszkodzeniami przy utlenianiu poprzez neutralizowanie wolnych rodników. α-tokoferol jest prawdopodobnie jednym z najbardziej skutecznych przeciwutleniaczy fazy lipidowej. Zawiera grupy metylowe zbliżone do fenolowych grup hydroksylowych i jest optymalnie umiejscowiony w błonach przez swój boczny łańcuch. Opisano również dalsze interakcje α-tokoferolu z substancjami reagującymi z tlenem, włączając w to wiązanie pojedynczego atomu tlenu i reakcje z nadtlenkiem azotu. Witamina E mogłaby teoretycznie być pomocna tam gdzie utlenianie i tworzenie wolnych rodników są procesami inicjującymi procesy chorobowe, takie jak zaćma, degeneracja siatkówki i powstawanie nowotworów.

W kontrolowanym badaniu klinicznym z użyciem placebo Polyp Prevention Study, nie udało się wykazać, że uzupełnienie diety zarówno w kwas askorbinowy, jak i witaminę E redukowało wystąpienie gruczolakoraków okrężnicy u osób, u których wcześniej występowały polipy okrężnicy. Uzupełnienie witaminy E nie wpłynęło na zmniejszenie występowania raka płuca u palących mężczyzn i też nie ma wpływu na zachorowalność na raka piersi.

Chociaż większość dowodów nie popiera roli witaminy E w zapobieganiu chorobie nowotworowej, może ona odgrywać znaczącą rolę w zapobieganiu i leczeniu chorób wieńcowych i rozwoju dusznicy bolesnej.

Witamina A jest rozpuszczalna w tłuszczach i odgrywa ważną rolę w różnicowaniu komórkowym i strukturalnej integralności komórek nabłonkowych. Karotenoidy jako prekursorzy witaminy A z pożywienia, posiadają własne właściwości przeciwutleniające. Wykazano, że zwiększone przyjmowanie β-karotenu przez kobiety po menopauzie było wiązane ze znacznym spadkiem zachorowania na raka żołądka.

Inni badacze wykazali, że przyjmowanie wit. A > 10 000 IU/dzień zmniejsza ryzyko zachorowania na raka piersi związane z wiekiem.

Pomimo tych danych uzupełnienie diety w witaminę A i β-karoten, badania kontrolowane z użyciem placebo, z dużą ilością pacjentów, nie wykazały korzystnego wpływu na występowanie raka płuc u palaczy i u osób narażonych na działanie azbestu (β-Carotene and Retinol Efficacy Trial – CARET oraz α-Tokopherol, β-Carotene Cancer Prevention Study). Badanie CARET wykazało wśród pacjentów, którzy przyjmowali suplemantację syntetycznych β-karotenów po około 4 latach, wzrost o 28 proc. zachorowalności na raka płuca i o 17 proc. wyższą całkowitą śmiertelność u palaczy, którzy przyjmowali β-karoten w porównaniu z tymi, którzy przyjmowali placebo. Wyniki tych badań wyraźnie pokazują, że przyjmowanie syntetycznych postaci β-karotenu nie daje antykarcynogennego efektu i może mieć zdecydowanie niekorzystny wpływ na pacjentów przyjmujących te preparaty.

Podawanie β-karotenu nie zmniejszało ryzyka nowotworów złośliwych, chorób sercowo-naczyniowych lub śmiertelności całkowitej (badanie Physicians’ Health Study). Również nie wykazano zapobiegającego wpływu β-karotenu na zachorowalność na raka jelita grubego.

Brak równowagi pomiędzy substancjami reagującymi z tlenem a systemami obronnymi przeciwutleniaczy może prowadzić do uszkodzeń komórkowych.

Uważa się, że wolne rodniki tlenowe odgrywają poważną rolę w procesach patologicznych wielu chorób, włączając w to choroby nowotworowe. Wystarczające dawki przeciwutleniaczy zarówno w pożywieniu, jak i ze środków uzupełniających dietę, mogą pomagać powstrzymywać lub opóźniać występowanie niektórych nowotworów. Jednakże, dalsze badania kliniczne i biochemiczne są konieczne, aby wykazać korzyści z uzupełniania poziomu przeciwutleniaczy w organizmie.


PIŚMIENNICTWO W REDAKCJI


ADRES DO KORESPONDENCJI

lek. med. Krzysztof Roszkowski

Regionalne Centrum Onkologii w Bydgoszczy

ul. Romanowskiej 2

85-796 Bydgoszcz