Frustracja podstawowych potrzeb psychologicznych a ryzyko problemowego używania internetu: mediująca rola hedonistycznych i kompensacyjnych oczekiwań efektów

■ Introduction

Problematic Internet Use (PIU), often called Internet Addiction, is uncontrolled and excessive use of internet applications with distinctive addictive behavioural traits, causing deterioration in functioning in various spheres of real life [1-3]. It can be generalised (involve many activities) or specific (concern specific activities e.g., playing games or using social media) [1, 4-6]. It is associated with many negative consequences for the individual [2, 3], including psychological distress, loneliness [7], depressive symptoms [8], anxiety [9] and poor academic performance [10]. It is estimated that, in European countries, this problem affects up to 54.9% of people [11]. It requires particular interest from researchers, given the necessity of the online medium in our daily life [12] and the constantly growing number of users [13]. Problematic engagement in online activities can be a form of substitution and compensation behaviour [14, 15], resulting from the frustration of psychological needs [16]. Outcome expectations of internet use play an important role in explaining PIU mechanisms [4, 17-19].

Problematic Internet Use as a compensatory behaviour

Since the beginning of research on addictive or problematic internet use, there has been no consensus on how to define and categorise it [1, 6]. Some researchers indicate that the most appropriate terms would be “pathological,” “disordered,” or “problematic” internet use rather than “internet addiction”. Traditionally, according to certain researchers, the term “addiction” should be reserved only for substance addictions [20]. On the other hand, others argue that a diagnosis of addiction for an excessive activity, carried out with great engagement and excitement that can even lead to some problems and harm, is an overuse and leads to an unjustified increase of behavioural addictions [21, 22]. In turn, Mark Griffiths [1, 23], a recognised authority and creator of the component model of addictive behaviour, clearly indicates that certain behaviours (not just online) meeting the following criteria including (1) salience, (2) mood modification, (3) tolerance, (4) withdrawal symptoms, (5) conflict and (6) relapse should be recognised as addictive. A necessary condition is that the described symptoms are associated with the individual’s experience of distress and harm. He argues that “the difference between an excessive healthy enthusiasm and addiction is that healthy enthusiasms add to life whereas addictions take away from it” [23, 24]. Progress in research in this field has already led the DSM-5 supplement to indicate that online gaming can take the form of addiction [25]. This is currently confirmed by WHO experts in the latest edition of the ICD-11 that introduces behavioural addictions into the classification and includes gaming disorder [26]. Many studies indicate that not only gaming, but also social media use (Facebook, TikTok, etc.), internet pornography as well as generalised involvement in various online activities clearly reveal the characteristics of addictive behaviour [22, 24, 27]. However, most studies of generalised internet addiction or specific forms of it are based on the results of questionnaire studies measuring the severity of assumed symptoms, without confirmation by clinical diagnosis and without differential diagnosis, which also prompts researchers to be particularly careful in this area [15, 22]. Moreover, a symptom that is not descriptive but explanatory in nature, such as use for mood modification or emotion regulation, is included in the description of symptoms of addiction to internet activity [23, 25, 28], which further complicates this issue [6, 22]. The current consensus among researchers is that it is not the internet itself that has addictive properties, it is what particularly susceptible individuals, with deficits or frustrations, do in it, that can lead to negative consequences with characteristics of addictive behaviour [6, 14, 15, 17]. Because research into various problematic internet activities is still in progress and attempts to clarify their nature and aetiology, and because of the lack of inclusion in official classifications (excluding the gaming disorder in the purely descriptive classification – ICD-11), many researchers use the more general term “Problematic Internet Use” (PIU) [6]. This term accents the problems and harms resulting from engagement in online activities but does not prejudge their nature in terms of addiction or other disorders [1, 4, 14, 15, 17], which is considered appropriate at the current stage of research.
As noted above, many models of problematic or addictive internet use include the symptom of using the internet to cope with unpleasant emotions and escape from real problems [1, 15, 23, 25, 29, 30]. This mechanism is explained by the model of compensatory internet use proposed by Kardefelt-Winther [14, 15, 31]. According to this model, PIU is described as a compensatory behaviour with addictive characteristics in which the use of internet applications to cope with negative emotions is crucial [14, 31]. Negative real-life experiences, individuals’ need frustration and deficits can increase the desire to turn to the internet to alleviate negative emotions and compensation. Using the internet reduces negative emotions and brings temporary relief, but does not solve the problem that was the source of stress or frustration. In the long run, using the internet to reduce tension and compensate weaknesses may form a habit of escapism and increase PIU. This is consistent with the current knowledge on stress and coping, where escape coping is a significant source of maladaptive behaviours [32].
The basis of PIU is also found in broadly understood vulnerabilities [5, 17]. Previous psychopathology, genetic factors or stress vulnerability may be risk factors for PIU. Motivational and cognitive factors e.g., maladaptive cognitions [5, 33] or internet-related cognitive bias like outcome expectancies [17, 34] also play a significant role in the development and maintenance of PIU. Using the internet is highly gratifying [35] – it can bring immediate relief from unpleasant emotional states, enhancing the activity. This favours habitual escapism, which further aggravates the existing deficits and leads to the formation of a vicious cycle of PIU [5, 14, 15, 17].

Basic Psychological Need Theory

Deci & Ryan’s [36] basic psychological need theory describes an individual as a system capable of self-regulation, self-development and functional integration. A consistent system reflects a state of self-determination and the achievement of well-being. The authors of the theory find sources of self-determination in three basic, innate psychological needs that are autonomy, relatedness and competence. The need for competence concerns the sense of one’s own effectiveness and the ability to engage in various activities. The need for relatedness includes the feeling of belonging to a specific group important to the individual, having close relations with others and receiving care and concern from them. The need for autonomy involves the individual experiencing oneself as a subject, as a creator of one’s thoughts and behaviours [36, 37].
The human environment may be need-supportive or need-thwarting. Need satisfaction and frustration are separate aspects of experiencing needs, which means that the none satisfaction of a need does not necessarily mean its frustration [16]. Frustration concerns the environment in which the fulfilment of needs is actively blocked e.g., through open rejection, rigid orders and excessive criticism. Need frustration is also associated with faster and more severe consequences for an individual’s well-being [16, 37] like depressive states [38], eating disorders [39] or psychological pain [40].
According to the theory of needs, people by nature can be persistent in satisfying their needs or creating new paths to satisfy a need if previous resources have been exhausted. Nevertheless, the permanent deprivation of any of the needs causes mental ill-being. Unsatisfaction and need frustration can lead to engagement in compensatory activities or need substitution [16] like alcohol abuse [40] or online gaming disorder [41]. The individual develops compensatory behaviours designed to protect against suffering and satisfy needs as much as possible in unfavourable circumstances. Even when proper satisfaction of needs becomes possible again, these hardened compensatory processes are still used [16].

Outcome expectancies of internet use

Online activities offer many gratification opportunities, which means that with certain subjective predispositions and deficits, some may turn into a path to addiction [35]. What people do online depends, among other things, on their internet-use outcome expectancies. Internet users can have different expectancies e.g., interpersonal or pragmatic, but also hedonistic and compensatory as well as activity-specific [18, 19]. Not all internet use expectancies are equally associated with the risk of PIU, especially expectancies of mood enhancement, entertainment, detachment from everyday life, escape from real-world problems (hedonistic) as well as compensation for one’s deficits (compensatory) are related to problematic internet use [4, 14, 17-19, 30]. For those forming expectancies like this, the internet becomes a way of coping with real-world problems leading to develop a habit of using it to substitute for their needs [14]. According to the model proposed by Brand et al. [17], positive (expectation of pleasure) and avoidance (expectation of escape from reality) internet use expectancies mediate the relationship of subjective deficits with internet addiction risk. This is largely confirmed by their empirical research: internet use expectancies, both positive and avoidance, were the mediators of personality deficits and internet addiction relation [4]. The relationship between personality deficits and internet addiction occurs only when individuals expect to avoid real problems by being active on the internet [42]. The study that examined only positive internet-use expectancies among students showed that they are significantly related to internet addiction [43]. Chamarro et al. [44] empirically confirmed the assumed model of associations of basic-psychological needs frustration with mobile game addiction, with the mediating role of avoidance and positive outcome expectancies of game use. Generally, poor coping and positive internet use expectancies play a strong role in the creation and maintenance of PIU [4, 30]. Moreover, people with high coping skills and without positive internet-use expectancies seem to be less at risk from PIU even if they have psychological vulnerabilities [4].

Aim of study

Studies verifying PIU mechanisms have recognised a wide range of psychopathology or personality vulnerabilities as its basis [45-47]. While psychological needs are rarely taken into account [48], they are seen mainly as the basis of specific activities i.e., problematic gaming [41, 44, 49], problematic use of Tinder [50] or as a moderator of the relationship between deficits and PIU [51]. To our knowledge, there is no research that captures the mediating role of expectancies in the relationship between the basic psychological need frustration and generalised PIU. For this reason, we propose verifying the model by taking these relationships into account.
The research aimed to investigate the relationship between the basic psychological need frustration (autonomy, relatedness, and competence), expectancies of hedonistic and compensatory outcomes of internet use and their relationship with problematic internet use. Hedonistic expectancies refer to mood elevation, entertainment, and detachment from reality, while compensatory expectancies refer to the transformation and liberation of oneself from complexes and inhibitions. As previous research indicates, it is these expectancies that are particularly associated with problematic internet use [19, 30]. The initial theoretical model illustrating the tested dependencies is presented in Figure 1. It was assumed that the frustration of all three needs could play the role of direct predictors of PIU. Moreover, it was assumed that in this relation, hedonistic and compensatory expectancies may perform the function of mediators. These expectancies were considered to be direct determinants of problematic internet use.
The following hypotheses were proposed:
• (H1) The stronger the basic psychological need frustration, the stronger the hedonistic and compensatory expectancies of internet use.
• (H2) The stronger the basic psychological need frustration, the stronger the problematic internet use.
• (H3) Hedonistic and compensatory expectancies directly positively determine problematic internet use.
• (H4) Hedonistic and compensatory expectancies mediate the relationship between the basic psychological need frustration and PIU.

■ Material and methods

Procedure and sample

The study involved 724 participants aged from 16 to 65 (M_age = 24.10; SD_age = 7.08). Women constituted 59% of the sample and 55% of respondents had secondary education and/or were university students while 20% had a university degree, 14% had a bachelor’s or engineering degree, 2% had basic vocational education and 9% were high school students. Over 59% were unmarried/single, 26% were in an informal relationship, 14% were married and 2% were divorced or widowed. Among the surveyed participants, over 52% lived in large cities 14% in villages, and the rest (34%) in smaller towns.
The data was collected using traditional paper-pencil method and online, using Google Forms (40% of data). Participants were recruited using the snowball method amongst the available age-matched individuals. The invitation to participate in online research with a Google Form was shared via social media and mailing lists of cooperating students. Participation in the research was fully voluntary and anonymous.

Measures

The Basic Psychological Needs Scale (BPNS&FS) [38] by Chen et al. in the Polish adaptation by Tabiś et al. [40] is used to separately measure the satisfaction and frustration of the basic psychological needs that are competence, relatedness and autonomy. It consists of 24 statements, 4 of which relate to the satisfaction and 4 to the frustration of each need. Responses are given on a scale from 1 (“definitely not”) to 5 (“definitely yes”). The higher the score in each subscale, the stronger the satisfaction or frustration of the measured need. In the current study, only the 12 statements concerning need frustration were used.
The Questionnaire on the Outcome Expectancies of Internet Use [19] measures four types of outcome expectancies of internet use: interpersonal (5 items), pragmatic (11 items), hedonistic (9 items), and compensatory (14 items). Statements are rated on a scale from 1 (“I disagree”) to 4 (“I agree”). The higher the score on a given scale, the stronger the outcome expectation. In this study, only scales measuring hedonistic and compensatory expectancies were used specifically related to problematic internet use [19, 30].
The Internet Use Test [52] measures the intensity of problematic internet use, using the Griffiths [53] and Young [28] diagnostic criteria, which include self-control difficulties (3 items), obsessive preoccupation and mood changes depending on online activity (5 items), loss of satisfaction and increasing need for internet use (3 items), increasing harm and conflicts (3 items), neglecting other activities and relationships (3 items), using the internet to escape stress (3 items) and psychological defence of addiction (3 items). Answers are given on scale from 0 (“never”) to 5 (“always”). The higher the overall score, which we used in this study, the stronger the problematic internet use.
Internal consistency coefficients (Cronbach’s α) are presented in Table I.

Data analysis

Statistical analyses were performed using TIBCO Software Statistica v.13.3 and IBM SPSS AMOS v. 25. Firstly, a statistical description of the measurement of variables and an analysis of their inter-correlation with Pearson’s r was performed. Next, a multiple regression analysis was performed. To verify the entire theoretical model, path analysis was performed using the generalised least squares method with the bootstrap procedure. Several goodness of fit indices were used. The χ² test of the significance of differences between the theoretical model and empirical data should give a statistically insignificant result (p > 0.05). This index often gives statistically significant results in large self-report samples, so it is assumed that its disadvantages are eliminated with a relative chi-square index (χ²/df), which should be lower than 3.0 [54]. RMSEA should be less than 0.05 [55], while the GFI, AGFI and CFI indicators should assume values greater than 0.95 [56].
To check for the common method bias deriving from gathering all data using the same method [57], we applied a post hoc factor analysis with Harman’s single factor score. The total variance for a single factor was 26.6, which is less than 50%, suggesting that the common method variance did not affect the data [57].

■ Results

Statistical

Table I presents the statistical description of results from the measurement of variables and the analysis of the inter-correlation of need frustration (autonomy, relatedness, and competence) with hedonistic and compensatory expectancies and problematic internet use.
The frustration of three psychological needs correlated positively with hedonistic and compensatory expectancies and with problematic internet use. Relatedness frustration correlated more strongly with compensatory than with hedonistic expectancies (p = 0.007, one-tailed test). Autonomy and competence frustration correlated significantly more with PIU than with the outcome expectancies (p < 0.05, one-tailed test), while relatedness frustration correlated significantly more strongly with PIU than with hedonistic expectancies (p < 0.001, one-tailed test), and on the trend level it correlated more strongly with PUI than with compensatory expectancies (p = 0.09, one-tailed test). Among the analysed relationships, the strongest and highest correlations were both expectancies with PIU (see: Table I).

Multiple regression analysis

Table II contains the results of a series of multiple regression analyses: Model A – frustration of needs as predictors of hedonistic expectancies (HE), Model B – frustration of needs as predictors of compensatory expectancies (CE), Model C – frustration of needs as predictors of PIU, and Model D – hedonistic and compensatory expectancies as predictors of PIU.
Model A was statistically significant and explained 8% of the variance in the impact of frustration of all three analysed needs on hedonistic expectancies. Competence frustration was the only significant predictor of hedonistic expectancies (β = 0.24). Model B was also statistically significant and explained 12% of the variance in the impact of frustration of analysed needs on the compensatory expectancies. Relatedness frustration was the strongest (β = 0.20), and autonomy frustration the weakest (β = 0.09) predictor of compensatory expectancies. Model C explained 21% of the variance in the impact of frustration of all three needs on PIU. It was most strongly predictor by the competence frustration (β = 0.24), and the weakest by the autonomy frustration (β = 0.14). Model D indicates that the strongest PIU predictors (R² = 0.33) were compensatory (β = 0.35) and hedonistic expectancies (β = 0.29).

Path analysis

Path analysis with the bootstrap procedure was carried out to test the mediating role of outcome expectancies of internet use in the relation between the psychological need frustration and problematic internet use. The first path analysis was performed in line with the initial theoretical model presented in Figure 1. The model was not well fit with the empirical data: χ² = 177.007, df = 1, p < 0.001; χ²/df = 177.007, GFI = 0.918, AGFI = 0.714, CFI = 0.582, RMSEA = 0.493. Statistically insignificant (p > 0.05) paths were removed and – as suggested by modification indexes – the residuals of the internet use expectancies were correlated. A solution ideally suited to the data was obtained: χ² = 4.815, df = 3, p = 0.19; χ²/df = 1.605, GFI = 0.998, AGFI = 0.984, CFI = 0.996, RMSEA = 0.029. The final model with standardised direct effects is illustrated in Figure 2. Standardised total (STE) and indirect (SIE) effects, via internet use expectations, effects of psychological needs frustration on PIU are shown in Table III.
Ultimately, the model explained 40% of the PIU variance. The strongest significant direct determinants of PIU were the compensatory (β = 0.27) and hedonistic outcome (β = 0.25) expectancies. Also, the frustration of all three needs was significantly directly related to PIU. Among needs, competence frustration was the strongest direct determinant (β = 0.14), followed by the frustration of autonomy and relatedness (both with β = 0.10). Autonomy frustration had a positive effect on PIU only directly (STE = 0.10). In contrast, relatedness frustration affected PIU also indirectly, through compensatory expectancies, although the mediation effect was generally weak (SIE = 0.06). The total impact of relatedness frustration (STE = 0.16) on PIU was relatively weak. Among the analysed needs, competence frustration had the strongest direct (β = 0.14) and total (STE = 0.26) impact on PIU. Its effect on PIU was also mediated by hedonistic and compensatory expectancies (SIE = 0.12).

■ Discussion

In our study, we verified the model of relation needs frustration and PIU taking into consideration the mediating role of hedonistic and compensatory expectancies. Thus we combined the assumptions of basic psychological need theory [16, 37] with PIU explanatory models [14, 15, 17, 31]. Previous studies showed a relationship between needs and behaviour on the internet [48], but these were mainly focused on specific activities like gaming [44, 49]. However, there is a lack of research on the relationship between the need frustration and generalised PIU. Additionally, our research takes into account the mediating role of outcome expectancies of internet use in the relationship between the need frustration and generalised PIU, which has also not been included in the research so far. Furthermore, we have included compensatory expectancies – creating oneself online as someone other than in reality – which differ from the avoidance expectancies often included in the literature. We assumed that the need frustration would be related to PIU, both directly and indirectly, through outcome expectancies. Most of the hypotheses were confirmed.
Hypotheses 1-3, on direct relationships between variables included in the theoretical model (Figure 1) were mostly confirmed. Autonomy, competence, and relatedness frustration were predictors of compensatory expectancies, while only competence frustration was a predictor of hedonistic expectancies (H1, see: Table II, models A and B). The higher the frustration of each of the three needs, the more intensive the problematic internet use (H2, see: Table II, model C). Hedonistic and compensatory expectancies predicted problematic internet use (H3, see: Table II, model D). Path analysis results are similar to those of regression analyses. The initial theoretical model (H4; Figure 1) was not fully validated and required modification. According to hypothesis 4, the frustration of autonomy, competence, and relatedness were predictors of PIU, while hedonistic and compensatory expectancies were mediators. This assumption was confirmed in the case of relatedness and competence frustration for which expectancies were partial mediators. Autonomy frustration was related to PIU only directly. The final model was perfectly suited to the data (Figure 2).
The model of compensatory internet use recognises PIU as a non-constructive form of coping with life problems [14, 15, 31], such as basic psychological need frustration. Frustration can lead to maladaptive forms of coping, including rigid behavioural patterns and loss of self-control [16]. People whose needs are frustrated in the real world, by seeking compensation on the internet may start to do so rigidly, that is habitually with loss of control leading to addiction-like symptoms [14]. Research confirms these theoretical predictions, pointing to the role of psychological need frustration in the case of generalised PIU [48], as well as specific, internet gaming disorder [44, 49] and the use of social media [50, 58]. Outcome expectancies of internet use, which in our model play the role of mediators, are understood as cognitive bias by Brand et al. [17]. Expectancies, both positive (hedonistic) and avoidance (or compensatory), are formed as a result of internet use, in the context of the individual’s needs and the gratification possibilities of certain internet activities. The possibility of need compensation on the internet and meeting the expected outcomes strengthens the internet-use habit. The more important for an individual is the fulfilled function of internet use the stronger will be the strengthening of this habit. If the underlying cause is need frustration, or other deficits, the greater the likelihood of creating expectations of enhancing pleasant experiences, escape from unpleasant emotions and deficit compensation [15, 30, 59]. According to Brand et al. [17], gratification is the dominant factor supporting PIU at its initial stages. Later, the main factors are compensation and escaping from the negative outcomes caused by the dysfunctional internet use. Brand et al. [4] propose that both positive and avoidance expectancies are related to generalised PIU. Other studies also show a positive relationship between positive (e.g., pleasure-seeking) and avoidance (e.g., escape from reality) internet use expectancies with PIU [18, 42, 43]. This is supported by the Brand et al. I-PACE model [17], which assumes the reinforcing role of expectancies in formulating and sustaining PIU.
Competence frustration appears to be the most significant for the described relationships in the analysed model, having the strongest effect among all needs on PIU both directly and indirectly. Also in the regression models, it was the strongest predictor of PIU among needs and was the only predictor of hedonistic expectancies. Competence frustration was not the strongest predictor only for the model explaining compensation expectations (where relatedness frustration was the strongest one). The internet offers many opportunities to lead more exciting and successful lives and to present ourselves as better than we really are [60, 61]. Perhaps the internet allows people to compensate for their perceived lack of competence to a greater extent than in terms of autonomy. In addition, people who have difficulty meeting their educational or occupational obligations habitually (and even compulsively) turn to the internet (especially social media), exacerbating their problems with procrastination and, as a result, piling up problems with meeting obligations [62]. This can be a partial explanation for the relatively high significance of the competence frustration in the analysed models.
The obtained mediation model did not confirm all the predictions. The lack of links between autonomy frustration and outcome expectancies of internet use in the final tested model (see: Figure 2) may be difficult to explain. Although the autonomy frustration was directly related to PIU and correlated with both types of outcome expectancies (see: Table I and Table II – model C), when viewed with other needs, it did not determine PIU through expectancies. It should be noted that autonomy frustration, or frustration of free volition, can also be a result of developing PIU as is observed in any addiction [17, 63]. Partly for this reason, clear direct links are observed between autonomy frustration and PIU. Probably, although autonomy frustration may contribute to the intensification of compensatory expectancies, these effects are attenuated when combined with frustration of other needs.
Another questionable result is the relationship between the relatedness frustration only with compensatory expectancies. This suggests that the development of specific expectancies depends on the individual’s unsatisfied needs and deficits. Relatedness frustration may be related to feelings of loneliness, alienation and deficits that make it difficult to build relationships [16]. These deficiencies can be compensated for in virtual reality, where we can be our ideal self, our real self or someone else entirely [15, 59, 64].
When interpreting the results of the above studies, one should consider some of their limitations. Most of the participants were students or individuals with secondary education hence the conclusions of the research should be generalised with great caution. The research was conducted in a cross-sectional design that does not allow for inference on causality. Further studies should include longitudinal methods.

■ Conclusions

The described research shows the importance of basic psychological need frustration in explaining problematic internet use. Outcome expectancies of internet use play a significant role in explaining this relationship. Frustrated individuals use the internet in a risky way, and their hedonistic and compensatory expectancies may contribute to such online behaviour. Our research is in line with the existing models explaining the PIU formation mechanisms [5, 14, 17, 31].
An important conclusion for the practice is the emerging connections, suggesting that people frustrated in terms of various needs expect a specific type of outcome from the internet. People who experience relatedness frustration primarily seek to compensate for their deficits and portray themselves as a different person. Competence frustration, on the other hand, motivates users to seek pleasant sensations and positive feelings. This shows the legitimacy of using targeted strategies in PIU therapy and the need to test such specific interventions. Treatment and prevention programmes should include recognition of specific resource deficits and experienced psychological needs frustration. In this respect, it is particularly important to diagnose the social environment of internet users, which can effectively thwart the satisfaction of basic psychological needs, and can even be deeply frustrating and traumatising [16]. Several studies argue that aversive experiences during childhood and adolescence intensify needs frustration and personal deficits that can significantly contribute to problematic internet use [65, 66]. Therefore, the purpose of preventive and therapeutic interventions should be to rebuild or create opportunities for the development of personal resources, using environments that support the satisfaction of needs [16]. Another issue is shaping the outcome expectancies of internet users as more realistic, especially if they involve compensating for deficits and escaping from stress. At the same time, it is important to recognise and make more realistic both the general expectancies and specific ones, related to the most engaging activities like online games or social media [18].

■ Wprowadzenie

Problemowe Używanie Internetu (PUI), często nazywane Uzależnieniem od Internetu, rozumiane jest jako niekontrolowane, nadmierne korzystanie z aplikacji internetu, o wyraźnych cechach zachowań nałogowych, powodujące pogorszenie funkcjonowania w różnych sferach życia realnego [1–3]. Może mieć charakter uogólniony (obejmować wiele aktywności), jak i specyficzny (dotyczyć określonych aktywności, np. grania w gry czy wykorzystywania mediów społecznościowych) [1, 4–6]. Wiąże się z wieloma negatywnymi konsekwencjami dla jednostki [2, 3], m.in. z psychologicznym dystresem, samotnością [7], objawami depresyjnymi [8], lękiem [9] i słabszymi osiągnięciami w nauce [10]. Szacuje się, że w krajach europejskich ten problem dotyka nawet 54,9% osób [11]. Wymaga on szczególnego zainteresowania ze strony badaczy, biorąc pod uwagę niezbędność internetowego medium w naszym codziennym życiu [12] i niezmiennie wzrastającą liczbę jego użytkowników [13]. Problemowe zaangażowanie w aktywności internetowe może być rodzajem zachowania substytucyjnego i kompensacyjnego [14, 15], wynikającego z frustracji potrzeb psychologicznych [16]. Ważną rolę w wyjaśnianiu mechanizmów PUI pełnią oczekiwania efektów korzystania z internetu [4, 17–19].

Problemowe Używanie Internetu jako zachowanie kompensacyjne

Od początku badań nad nałogowym czy problemowym używaniem internetu brakuje konsensusu co do sposobu jego definiowania i kategoryzowania [1, 6]. Część badaczy wskazuje, że najbardziej odpowiednimi określeniami będą „patologiczne”, „zaburzone” czy „problemowe” używanie internetu, a nie „uzależnienie od internetu”. Tradycyjnie, według niektórych badaczy, termin „uzależnienie” powinien zostać zarezerwowany jedynie dla uzależnień substancjalnych [20]. Inni z kolei argumentują, że stawianie diagnozy uzależnienia w przypadku czynności wykonywanych w nadmiarze, z ogromnym zaangażowaniem i ekscytacją, które mogą skutkować nawet pewnymi problemami i szkodami, jest nadużyciem i prowadzi do nieuzasadnionego mnożenia uzależnień behawioralnych [21, 22]. Z kolei Mark Griffiths [1, 23] – uznany autorytet i twórca komponentowego modelu zachowań nałogowych – jednoznacznie wskazuje, że pewne zachowania (nie tylko w internecie), spełniające poniższe kryteria: 1) istotność, 2) modyfikacja nastroju, 3) tolerancja, 4) objawy odstawienia, 5) konflikt oraz 6) nawrót, należy rozpoznawać jako nałogowe. Warunkiem koniecznym jest to, że opisane symptomy wiążą się z doświadczaniem dystresu i szkód przez jednostkę. Twierdzi on, że „różnica między nadmiernym, ale zdrowym entuzjazmem a uzależnieniem polega na tym, że zdrowy entuzjazm wzbogaca życie, podczas gdy uzależnienie jest źródłem jego zubożenia” [23, 24]. Postęp w badaniach naukowych na tym polu doprowadził do tego, że już w suplemencie DSM-5 wskazano, iż granie w gry internetowe może przyjąć formę uzależnienia [25]. Potwierdzają to aktualnie eksperci WHO w najnowszej edycji ICD-11, wprowadzając uzależnienia behawioralne do klasyfikacji, w tym zaburzone granie [26]. Wiele badań wskazuje, że nie tylko granie w gry, ale i korzystanie z mediów społecznościowych (Facebook, TikTok i in.), pornografii internetowej, jak i uogólnione zaangażowanie w różne aktywności internetowe ma wyraźnie cechy zachowań nałogowych [22, 24, 27]. Większość badań nad uogólnionym uzależnieniem od internetu lub specyficznych jego form opiera się jednak na wynikach badań kwestionariuszowych mierzących nasilenie przypuszczalnych objawów, bez potwierdzenia przez diagnozę kliniczną i różnicową, co również skłania badaczy do zachowania w tym względzie szczególnej ostrożności [15, 22]. Co więcej, w opis objawów uzależnienia od aktywności w internecie włączany jest symptom mający charakter nie opisowy, ale wyjaśniający, jakim jest używanie w celu modyfikacji nastroju czy regulacji emocji [23, 25, 28], co dodatkowo komplikuje obraz tego problemu [6, 22]. Obecnie wśród badaczy panuje konsensus, że internet sam w sobie nie ma właściwości uzależniających, ale to, co w nim robią szczególnie podatne jednostki, z podmiotowymi deficytami czy frustracjami, może prowadzić do negatywnych konsekwencji o cechach zachowania nałogowego [6, 14, 15, 17]. Ponieważ badania nad różnymi problemowymi aktywnościami w internecie wciąż trwają i próbują wyjaśnić ich charakter i etiologię oraz ze względu na brak ujęcia w oficjalnych klasyfikacjach (poza zaburzonym graniem – w czysto opisowej klasyfikacji – ICD-11), wielu badaczy używa bardziej ogólnego określenia „Problemowe Używanie Internetu” (PUI) [6]. Pojęcie to akcentuje problemy i szkody wynikające z zaangażowania w aktywności internetowe, ale nie przesądza o ich charakterze pod kątem uzależnienia lub innych zaburzeń [1, 4, 14, 15, 17], co uważa się za odpowiednie na obecnym etapie badań.
Jak powiedziano powyżej, wiele ujęć problemowego czy nałogowego używania internetu w opis problemu wprowadza symptom używania go w celu radzenia sobie z nieprzyjemnymi emocjami i ucieczki od realnych problemów [1, 15, 23, 25, 29, 30]. Mechanizm ten wyjaśnia model kompensacyjno-ucieczkowego używania internetu zaproponowany przez Kardefelt-Winthera [14, 15, 31]. Zgodnie z tym modelem, PUI opisywane jest jako zachowanie kompensacyjne o cechach nałogowych, w którym kluczowe jest wykorzystywanie aplikacji internetu w celu radzenia sobie z negatywnymi emocjami [14, 31]. Negatywne doświadczenia życiowe, frustracje indywidualnych potrzeb, osobiste deficyty mogą wzmagać chęć zwrócenia się do internetu w celu złagodzenia negatywnych emocji i kompensacji deficytów. Korzystanie z internetu redukuje negatywne emocje i przynosi chwilową ulgę, jednak nie rozwiązuje problemu będącego źródłem stresu czy frustracji. W długofalowej perspektywie sięganie po internet w celu redukcji napięcia i kompensacji słabości może formułować ucieczkowy nawyk i wzmagać PUI. Jest to spójne z dotychczasową wiedzą na temat stresu i radzenia sobie, gdzie ucieczkowe radzenie sobie jest znaczącym źródłem niedostosowanych zachowań [32].
Podłoża PUI upatruje się w szeroko pojętych deficytach [5, 17]. Czynnik ryzyka PUI mogą stanowić wcześniejsza psychopatologia, czynniki genetyczne czy podatność na stres. Znaczącą rolę w rozwoju i podtrzymywaniu PUI pełnią również czynniki motywacyjne i poznawcze, np. nieadaptacyjne poznanie [5, 33] czy związana z internetem stronniczość poznawcza, taka jak oczekiwanie efektów [17, 34]. Używanie internetu jest silnie gratyfikujące [35], może przynosić natychmiastową ulgę w przykrych stanach emocjonalnych, wzmacniając tę aktywność. To sprzyja nawykowemu stosowaniu ucieczki, która dodatkowo pogłębia istniejące już deficyty i prowadzi do powstania błędnego koła PUI [5, 14, 15, 17].

Teoria podstawowych potrzeb psychologicznych

Teoria podstawowych potrzeb psychologicznych Deciego i Ryana [36] opisuje jednostkę jako system zdolny do samoregulacji, samorozwoju oraz integracji swojego funkcjonowania. Spójność systemu oznacza stan samostanowienia (autodeterminacji) oraz osiągnięcie dobrostanu. Autorzy teorii upatrują źródeł samostanowienia w trzech podstawowych, wrodzonych potrzebach psychologicznych: autonomii, więzi oraz kompetencji. Potrzeba kompetencji dotyczy poczucia własnej skuteczności oraz zdolności do podejmowania różnego rodzaju działań. Potrzeba więzi obejmuje poczucie przynależności do ważnej dla jednostki grupy, posiadania bliskich więzi z innymi oraz doświadczania zainteresowania, troski i opieki z ich strony. Potrzeba autonomii to doświadczanie siebie samego jako podmiotu, jako kreatora włas¬nych myśli i zachowań [36, 37].
Środowisko człowieka może sprzyjać zaspokojeniu potrzeb bądź je frustrować. Zaspokojenie i frustracja to oddzielne aspekty doświadczania potrzeb, co oznacza, że brak zaspokojenia potrzeby nie musi być jednoznaczny z jej sfrustrowaniem [16]. Frustracja dotyczy bowiem środowiska, w którym realizacja potrzeb blokowana jest w sposób aktywny, np. poprzez otwarte odrzucenie, sztywne nakazy czy nadmierną krytykę. Frustracja potrzeb wiąże się również z szybszymi i bardziej dotkliwymi konsekwencjami dla dobrostanu jednostki [16, 37], takimi jak stany depresyjne [38], zaburzenia odżywiania [39] czy ból psychiczny [40].
Według teorii potrzeb ludzie z natury potrafią być wytrwali w dążeniu do zaspokojenia swoich potrzeb czy też do tworzenia ku temu nowych ścieżek, jeśli dotychczasowe zasoby zostały wyczerpane. Niemniej jednak trwała deprywacja którejkolwiek z potrzeb powoduje złe samopoczucie psychiczne. Brak zaspokojenia, a szczególnie frustracja potrzeb, może prowadzić do zastępowania potrzeb [16] lub do angażowania się w aktywności kompensacyjne, takie jak nadużywanie alkoholu [40] czy zaburzone granie w gry internetowe [41]. Jednostka rozwija zachowania kompensacyjne, które mają ją chronić przed cierpieniem i zaspokajać potrzeby na tyle, na ile jest to możliwe w niesprzyjających okolicznościach. Nawet gdy właściwe zaspokojenie potrzeb staje się na powrót możliwe, usztywnione procesy kompensacyjne są dalej wykorzystywane [16].

Oczekiwania efektów korzystania z internetu

Aktywności on-line dają wiele możliwości gratyfikacji, co sprawia, że przy pewnych podmiotowych predyspozycjach i deficytach niektóre z nich mogą stać się drogą do uzależnienia [35]. To, co jednostki robią w sieci, zależy m.in. od ich oczekiwań efektów korzystania z internetu. Użytkownicy internetu mogą mieć różne oczekiwania, np. interpersonalne, pragmatyczne, hedonistyczne i kompensacyjne, a także specyficzne dla danej aktywności [18, 19]. Nie wszystkie oczekiwania związane z używaniem internetu wiążą się jednakowo z ryzykiem PUI, szczególnie oczekiwania poprawy nastroju, rozrywki, oderwania się od codzienności, ucieczki od rzeczywistych problemów (hedonistyczne), a także z kompensacją własnych deficytów (kompensacyjne), są powiązane z problemowym używaniem internetu [4, 14, 17–19, 30]. Dla osób kreujących takie oczekiwania internet staje się sposobem na poradzenie sobie z problemami doświadczanymi w rzeczywistym świecie, co prowadzi do wytworzenia się nawyku korzystania z niego w celu substytucji swoich potrzeb [14]. Zgodnie z modelem zaproponowanym przez Branda i wsp. [17], pozytywne (przyjemności) oraz unikowe (ucieczka od rzeczywistości) oczekiwania efektów korzystania z internetu pośredniczą w relacji osobowościowych deficytów z ryzykiem uzależnienia od internetu. Potwierdzają to w dużej mierze ich badania empiryczne: oczekiwania efektów korzystania z internetu, zarówno te pozytywne, jak i unikowe, były mediatorami relacji osobowościowych deficytów i uzależnienia od internetu [4]. Związek między deficytami osobowości a uzależnieniem od internetu występuje tylko wtedy, gdy jednostki oczekują uniknięcia rzeczywistych problemów przez aktywność w internecie [42]. Badanie analizujące jedynie pozytywne oczekiwania dotyczące korzystania z internetu wśród studentów wykazało, że są one istotnie związane z uzależnieniem od internetu [43]. Chamarro i wsp. [44] empirycznie potwierdzili zało¬żony model związków frustracji podstawowych potrzeb psychologicznych z uzależnieniem od gier mobilnych, z pośredniczącą rolą oczekiwań unikowych i pozytywnych efektów korzystania z tych gier. Ogólnie rzecz biorąc, słabe radzenie sobie i pozytywne oczekiwania dotyczące korzystania z internetu odgrywają silną rolę w powstawaniu i podtrzymywaniu PUI [4, 30]. Co więcej, osoby o wysokich umiejętnościach radzenia sobie i bez pozytywnych oczekiwań internetowych wydają się mniej zagrożone PUI, nawet przy występowaniu psychologicznych deficytów [4].

Cel badania

Dotychczasowe badania weryfikujące mechanizmy PUI jako jego podłoże uznawały szeroką gamę psychopatologii lub podatności osobowościowych [45–47]. Stosunkowo rzadko uwzględniane są natomiast potrzeby psychologiczne [48], upatruje się je głównie jako podłoże specyficznych aktywności, tj. problemowe granie [41, 44, 49], problemowe korzystanie z Tin¬dera [50] lub jako moderator relacji deficytów i PUI [51]. Zgodnie z naszą wiedzą, brakuje badań, które ujmowałyby mediującą rolę oczekiwań w relacji między frustracją podstawowych potrzeb psychologicznych a zgeneralizowanym PUI. Z tego powodu proponujemy weryfikację modelu uwzględniającego owe zależności.
Celem było zbadanie relacji pomiędzy frustracją podstawowych potrzeb psychologicznych (autonomii, więzi i kompetencji), oczekiwanymi efektami hedonistycznymi i kompensacyjnymi korzystania z internetu oraz problemowym używaniem internetu. Oczekiwania hedonistyczne odnoszą się do podniesienia nastroju, rozrywki i oderwania się od rzeczywistości, a oczekiwania kompensacyjne dotyczą transformacji i oswobodzenia własnej osoby od kompleksów i zahamowań. Jak wskazują wcześ¬niejsze badania, to właśnie te oczekiwania są szczególnie związane z problemowym używaniem sieci [19, 30]. Wyjściowy model teoretyczny obrazujący testowane zależności prezentuje rycina 1. Przyjęto, że frustracja wszystkich trzech potrzeb może pełnić rolę bezpośrednich predyktorów PUI. Co więcej, założono, że w tej relacji funkcję mediatorów mogą pełnić oczekiwania hedonistyczne i kompensacyjne. Oczekiwania te uznano za bezpośrednie determinanty problemowego używania internetu.
Postawiono następujące hipotezy:
• (H1) im silniejsza frustracja podstawowych potrzeb psychologicznych, tym silniejsze hedonistyczne i kompensacyjne oczekiwania efektów korzystania z internetu,
• (H2) im silniejsza frustracja podstawowych potrzeb psychologicznych, tym bardziej nasilone problemowe używanie internetu,
• (H3) hedonistyczne i kompensacyjne oczekiwania bezpośrednio pozytywnie determinują problemowe używanie internetu,
• (H4) oczekiwania hedonistyczne i kompensacyjne pełnią funkcję mediatora w relacji między frustracją podstawowych potrzeb psychologicznych a PUI.

■ Materiał i metody

Procedura i osoby badane

W badaniu wzięły udział 724 osoby w wieku od 16 do 65 lat (M_wiek = 24,10; SD_wiek = 7,08). Kobiety stanowiły 59% próby, a 55% osób miało wykształcenie średnie i/lub studiowało, podczas gdy 20% – wykształcenie wyższe, 14% miało tytuł licencjata lub inżyniera, 2% wykształcenie zasadnicze zawodowe, a 9% było uczniami szkoły średniej. Ponad 59% to osoby stanu wolnego (panna/kawaler), w związku nieformalnym było 26% osób, 14% w związku małżeńskim, a 2% rozwiedzionych lub owdowiałych. Spośród badanych uczestników ponad 52% mieszkało w dużych miastach, 14% na wsi, a pozostali (34%) w mniejszych miastach.
Dane zbierano metodą tradycyjną, papier-ołówek i on-line, za pomocą formularza Google (40% danych). Uczestnicy badani metodą papier-ołówek, byli rekrutowani metodą kuli śnieżnej spośród dostępnych osób spełniających kryteria wieku. Zaproszenie do udziału w badaniach on-line było udostępniane za pomocą mediów społecznościowych oraz list adresowych współpracujących studentów. Udział w badaniach był w pełni dobrowolny i anonimowy.

Narzędzia

Skala Podstawowych Potrzeb Psychologicznych (BPNS&FS) [38] autorstwa Chen et al., w polskiej adaptacji Tabiś i wsp., [40] służy do mierzenia osobno zaspokojenia i frustracji podstawowych potrzeb psychologicznych: kompetencji, więzi oraz autonomii. Składa się z 24 stwierdzeń, po 4 pozycje odnoszące się do zaspokojenia i 4 do frustracji każdej potrzeby. Odpowiedzi udzielane są na skali od 1 („zdecydowanie nie”) do 5 („zdecydowanie tak”). Im wyższy wynik w danej podskali, tym silniejsze zaspokojenie lub frustracja analizowanej potrzeby. W obecnym badaniu wykorzystano tylko 12 stwierdzeń konstytuujących podskale dotyczące frustracji potrzeb.
Kwestionariusz Oczekiwanych Efektów Używania Internetu (KOEUI) [19] mierzy cztery rodzaje oczekiwanych efektów korzystania z internetu: interpersonalne (5 pozycji), pragmatyczne (11 pozycji), hedonistyczne (9 pozycji) i kompensacyjne (14 pozycji). Stwierdzenia oceniane są na czteropunktowej skali od 1 („nie zgadzam się”) do 4 („zgadzam się”). Im wyższy wynik w odpowiedniej podskali, tym silniejsze oczekiwania efektów. W obecnym badaniu wykorzystano tylko podskale mierzące oczekiwania hedonistyczne i kompensacyjne, szczególnie związane z problemowym używaniem internetu [19, 30].
Test Korzystania z Internetu (TKI) [52] mierzy nasilenie problemowego wykorzystywania internetu, w nawiązaniu do kryteriów diagnostycznych Griffithsa [53] i Young [54], na które składają się: trudności z kontrolą (3 stwierdzenia), obsesyjne owładnięcie i zmiany nastroju zależne od aktywności on-line (5 stwierdzeń), utrata satysfakcji i wzmagająca się potrzeba używania (3 stwierdzenia), narastające szkody i konflikty (3 stwierdzenia), zaniedbywanie innych aktywności i relacji (3 stwierdzenia), internetowa ucieczka od stresu (3 stwierdzenia) oraz obrona psychologiczna nałogu (3 stwierdzenia). Odpowiedzi udzielane są na pięciostopniowej skali od 0 („nigdy”), do 5 („zawsze”). Im wyższy ogólny wynik, który wykorzystaliśmy w tym badaniu, tym silniejsze problemowe używanie internetu.
W tabeli I przedstawiono współczynniki spójności wewnętrznej α Cronbacha użytych narzędzi.

Analiza danych

Analizy statystyczne przeprowadzono za pomocą programów TIBCO Software Statistica v. 13.3 i IBM SPSS AMOS v. 25. Na początek przeprowadzono opis statystyczny pomiaru zmiennych i analizę ich interkorelacji r Pearsona. Następnie wykonano analizę regresji wielokrotnej. Aby zweryfikować cały model teoretyczny, przeprowadzono analizę ścieżek przy użyciu uogólnionej metody najmniejszych kwadratów z procedurą bootstrap. Wykorzystano kilka wskaźników dobroci dopasowania. Test χ² istotności różnic między modelem teoretycznym a danymi empirycznymi powinien dać wynik nieistotny statystycznie (p > 0,05). Wskaźnik ten często daje istotne statystycznie wyniki w dużych próbach samoopisowych, więc zakłada się, że jego wady są eliminowane za pomocą względnego wskaźnika chi-kwadrat (χ²/df), który powinien być niższy niż 3,0 [54]. RMSEA powinien być mniejszy niż 0,05 [55], natomiast wskaźniki GFI, AGFI i CFI powinny przyjmować wartości większe niż 0,95 [56].
Aby sprawdzić błąd wspólnej metody, wynikający z gromadzenia wszystkich danych przy użyciu tej samej metody [57], zastosowaliśmy analizę czynnikową post hoc z wynikiem jednoczynnikowym Harmana. Całkowita wariancja dla pojedynczego czynnika wyniosła 26,6, czyli mniej niż 50%, co sugeruje, że wariancja wspólnej metody nie wpłynęła na dane [57].

■ Wyniki

Opis statystyczny

Tabela I przedstawia statystyczny opis wyników pomiaru zmiennych i analizy współzależności frustracji potrzeb (autonomii, więzi i kompetencji) z hedonistycznymi i kompensacyjnymi oczekiwaniami oraz problemowym używaniem internetu.
Frustracja wszystkich trzech potrzeb psychologicznych korelowała istotnie dodatnio z oczekiwanymi efektami hedonistycznymi i kompensacyjnymi oraz z problemowym używaniem internetu. Frustracja więzi silniej korelowała z oczekiwaniami kompensacyjnymi niż hedonistycznymi (p = 0,007, test jednostronny). Frustracja potrzeb autonomii i kompetencji istotnie silniej korelowała z PUI niż z oczekiwanymi efektami (p < 0,05, test jednostronny), natomiast frustracja więzi istotnie silniej korelowała z PUI niż z oczekiwaniami hedonistycznymi (p < 0,001, test jednostronny), a na poziomie tendencji silniej korelowała z PUI niż z oczekiwaniami kompensacyjnymi (p = 0,09, test jednostronny). Spośród analizowanych zależności najsilniejsze i najwyższe korelacje wykazywały oba oczekiwania z PUI (patrz: tabela I).

Analiza regresji wielokrotnej

Tabela II zawiera wyniki serii analiz regresji wielokrotnej: Model A – frustracja potrzeb jako predyktory oczekiwań hedonistycznych (HE); Model B – frustracja potrzeb jako predyktory oczekiwań kompensacyjnych (CE); Model C – frustracja potrzeb jako predyktory PUI, oraz Model D – oczekiwania hedonistyczne i kompensacyjne jako predyktory PUI.
Model A był istotny statystycznie i wyjaśniał 8% zmienności w oddziaływaniu frustracji wszystkich trzech analizowanych potrzeb na oczekiwania hedonistyczne. Jedynym istotnym determinantem oczekiwań hedonistycznych okazała się frustracja kompetencji (β = 0,24). Model B był również istotny statystycznie i wyjaśniał 12% zmienności w oddziaływaniu frustracji analizowanych potrzeb na oczekiwania kompensacyjne. Frustracja więzi była najsilniejszym (β = 0,20), a frustracja autonomii najsłabszym (β = 0,09) predyktorem oczekiwań kompensacyjnych. Model C istotnie wyjaśniał 21% wariancji oddziaływania frustracji wszystkich trzech potrzeb na PUI. Najsilniejszym predyktorem była frustracja kompetencji (β = 0,24), a najsłabszym frustracja autonomii (β = 0,14). Model D wskazał, że najsilniejszymi predyktorami PUI (R² = 0,33) były oczekiwania kompensacyjne (β = 0,35) i hedonistyczne (β = 0,29).

Analizy ścieżek

W celu sprawdzenia mediacyjnej funkcji oczekiwań efektów używania internetu w relacji między frustracją potrzeb psychologicznych a proble¬mowym używaniem internetu przeprowadzono analizę ścieżek z procedurą bootstrap. Pierwszą analizę ścieżek przeprowadzono zgodnie z wyjściowym modelem teoretycznym prezentowanym na rycinie 1. Testowany model nie był dobrze dopasowany do danych empirycznych: χ² = 177,007, df = 1, p < 0,001; χ²/df = 177,007, GFI = 0,918, AGFI = 0,714, CFI = 0,582, RMSEA = 0,493. Usunięto nieistotne statystycznie (p > 0,05) ścieżki oraz – zgodnie z sugestią indeksów modyfikacji – skorelowano reszty oczekiwań korzystania z internetu. Uzyskano rozwiązanie idealnie dopasowane do danych χ² = 4,815, df = 3, p = 0,19; χ²/df = 1,605, GFI = 0,998, AGFI = 0,984, CFI = 0,996, RMSEA = 0,029. Finalny model ze standaryzowanymi efektami bezpośrednimi przedstawiono na rycinie 2. Standaryzowane efekty całkowite (STE) i pośrednie (SIE), poprzez oczekiwania dotyczące korzystania z internetu, oddziaływania frustracji potrzeb psychologicznych na PUI przedstawiono w tabeli III.
Ostatecznie, testowany model wyjaśniał 40% wariancji PUI. Najsilniejszymi istotnymi bezpośrednimi determinantami PUI były oczekiwania efektów kompensacyjnych (β = 0,27) i hedonistycznych (β = 0,25). Również frustracja wszystkich trzech potrzeb istotnie bezpośrednio wiązała się z PUI, przy czym najsilniej frustracja kompetencji (β = 0,14), a następnie frustracja autonomii i więzi (obie z β = 0,10). Frustracja autonomii oddziaływała pozytywnie na PUI tylko bezpośrednio (STE = 0,10). Natomiast frustracja więzi oddziaływała na PUI również pośrednio, poprzez oczekiwania kompensacyjne, chociaż efekt mediacji był generalnie słaby (SIE = 0,06). Całkowite oddziaływanie frustracji więzi (STE = 0,16) na PUI było względnie słabe. Spośród analizowanych potrzeb najsilniej bezpośrednio (β = 0,14), jak i całkowicie (STE = 0,26) na PUI oddziaływała frustracja kompetencji. Jej oddziaływanie na PUI było również pośredniczone przez oczekiwania hedonistyczne i kompensacyjne (SIE = 0,12).

■ Omówienie

W naszym badaniu weryfikowaliśmy model relacji frustracji potrzeb z PUI, z uwzględnieniem mediującej roli oczekiwań hedonistycznych i kompensacyjnych. Tym samym łączyliśmy założenia teorii podstawowych potrzeb psychologicznych [16, 37] z modelami wyjaśniającymi PUI [14, 15, 17, 31]. Dotychczasowe badania wskazują na związek potrzeb z zachowaniami w internecie [48], dotyczą one jednak głównie takich specyficznych aktywności, jak np. granie [44, 49]. Brakuje natomiast badań dotyczących związków frustracji potrzeb ze zgeneralizowanym PUI. Nasze badania uwzględniają dodatkowo mediującą rolę oczekiwań w relacji między frustracją potrzeb a zgeneralizowanym PUI, co również nie było do tej pory uwzględniane w badaniach. Co więcej, uwzględniliśmy oczekiwania kompensacyjne – kreowania siebie w sieci jako kogoś innego niż w rzeczywistości – które różnią się choćby od często uwzględnianych w literaturze oczekiwań unikowych. Zakładaliśmy, że frustracja potrzeb będzie związana z PUI zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio, poprzez oczekiwania efektów. Postawione hipotezy w większości potwierdziły się.
Hipotezy 1–3, mówiące o bezpośrednich powiązaniach pomiędzy poszczególnymi zmiennymi ujętymi w modelu teoretycznym (rycina 1), zostały w większości potwierdzone. Frustracja autonomii, kompetencji i więzi były predyktorami oczekiwań kompensacyjnych, podczas gdy tylko frustracja kompetencji była predyktorem oczekiwań hedonistycznych (H1, patrz: tabela II, modele A i B). Im wyższa frustracja wszystkich trzech potrzeb, tym bardziej intensywne problemowe używanie internetu (H2, patrz: tabela II, model C). Hedonistyczne i kompensacyjne oczekiwania efektów korzystania z internetu determinowały problemowe angażowanie się w aktywności internetowe (H3, patrz: tabela II, model D). Analizy ścieżek dały wyniki podobne do wyników analiz regresji. Wstępny model teoretyczny (H4; rycina 1) nie został w pełni potwierdzony i wymagał modyfikacji. Zgodnie z hipotezą 4., frustracja potrzeb autonomii, kompetencji i więzi były predyktorami PUI, podczas gdy hedonistyczne i kompensacyjne oczekiwania efektów korzystania z internetu pełniły rolę mediującą. Przypuszczenie to potwierdziło się w przypadku frustracji więzi i kompetencji, dla których oczekiwania są częściowymi mediatorami. Frustracja autonomii natomiast związana była z PUI jedynie bezpośrednio. Ostateczny model był idealnie dopasowany do danych (rycina 2).
Model kompensacyjnego używania internetu ujmuje PUI jako niekonstruktywną formę radzenia sobie z życiowymi problemami [14, 15, 31], takimi jak frustracja podstawowych potrzeb psychologicznych. Frustracja może prowadzić do nieadaptacyjnych form radzenia sobie, m.in. usztywnienia zachowania i osłabienia samokontroli [16]. Osoby, których potrzeby w realnym świecie są sfrustrowane, szukając kompensacji w internecie, mogą zacząć używać go sztywno-nawykowo, osłabiając samokontrolę, co prowadzi do wykształcenia symptomów podobnych do uzależnienia [14]. Badania potwierdzają te przewidywania teoretyczne, wskazując na udział frustracji potrzeb psychologicznych w przypadku zgeneralizowanego PUI [48], a także specyficznego, w postaci zaburzonego grania w internecie [44, 49] i korzystania z mediów społecznościowych [50, 58]. Oczekiwania, które w naszym modelu pełnią rolę mediatorów, rozumiane są przez Branda i wsp. [17] jako stronniczość poznawcza. Oczekiwania efektów, zarówno pozytywne (hedonistyczne), jak i unikowe (lub kompensacyjne), formują się w wyniku korzystania z internetu, w kontekście potrzeb jednostki i możliwości gratyfikacyjnych określonych aktywności internetowych. Możliwość kompensacji potrzeb w internecie i spełnienia oczekiwanych rezultatów wzmacnia nawyk korzystania z internetu. Wzmacnianie tego nawyku jest tym silniejsze, im ważniejszą funkcję dla jednostki spełnia wykorzystywanie internetu. Jeśli u podłoża leży frustracja potrzeb czy inne deficyty, tym większe prawdopodobieństwo formułowania oczekiwań wzmagania przyjemnych doznań, ucieczki od przykrych emocji oraz kompensacji deficytów [15, 30, 59]. Według Branda i wsp. [17] gratyfikacja jest dominującym czynnikiem podtrzymującym PUI na jego początkowych stadiach. W późniejszych etapach dominuje kompensacja i ucieczka od negatywnych skutków wywołanych zaburzonym korzystaniem z internetu. Brand i wsp. [4] twierdzą, że zarówno pozytywne, jak i unikowe oczekiwania są związane z uogólnionym PUI. Inne badania również wskazują na pozytywny związek pozytywnych (np. poszukiwanie przyjemności) i unikowych (np. ucieczka od rzeczywistości) oczekiwań internetowych z PUI [18, 42, 43]. Wspiera to model I-PACE Branda i wsp. [17] mówiący o wzmacniającej roli oczekiwań w formułowaniu i podtrzymywaniu PUI.
Największe znaczenie dla opisywanych zależności w analizowanym modelu wydaje się mieć frustracja kompetencji, oddziałująca najsilniej spośród wszystkich potrzeb na PUI zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio. Również w modelach regresji była najsilniejszym predyktorem PUI spośród potrzeb i jako jedyna była predyktorem oczekiwań hedonistycznych. Takiej zależności nie zaobserwowano jedynie w przypadku modelu oczekiwań kompensacyjnych (gdzie najsilniejszym predyktorem była frustracja więzi). Internet oferuje wiele możliwości kreowania swojego życia na bardziej ekscytujące i usłane sukcesami, a nas na lepszych, niż jesteśmy w rzeczywistości [60, 61]. Być może więc internet pozwala na kompensację swoich spostrzeganych braków w zakresie kompetencji w większym stopniu niż w zakresie np. autonomii. Ponadto, osoby mające trudności w realizacji swoich obowiązków uczelnianych czy zawodowych sięgają nawykowo (a nawet kompulsywnie) po internet (zwłaszcza media społecznościowe), pogłębiając swoje problemy z prokrastynacją i w efekcie powodując piętrzenie się problemów z realizacją obowiązków zawodowych [62]. To też może być częściowym wyjaśnieniem stosunkowo dużego znaczenia frustracji potrzeby kompetencji w analizowanych modelach.
Ostateczny model mediacyjny nie potwierdził wszystkich przewidywań. Brak powiązań frustracji autonomii z oczekiwaniami efektów korzystania z internetu w ostatecznym testowanym modelu (patrz: rycina 2) może być trudny do wyjaśnienia. Chociaż frustracja autonomii była bezpośrednio powiązana z PUI i korelowała z obydwoma rodzajami oczekiwanych efektów (patrz: tabela I i tabela II – model C), to w połączeniu z innymi potrzebami nie determinowała PUI poprzez oczekiwania. Należy zauważyć, że frustracja autonomii, czy frustracja wolnej woli, może być też skutkiem rozwijającego się PUI, co obserwuje się w każdym uzależnieniu [17, 63]. Po części z tego też powodu obserwowane są wyraźne bezpośrednie związki frustracji autonomii z PUI. Najprawdopodobniej, chociaż frustracja autonomii może przyczyniać się do wzmagania oczekiwań kompensacyjnych, to w połączeniu z frustracją innych potrzeb, efekty te są tłumione.
Innym zastanawiającym wynikiem jest związek frustracji więzi jedynie z oczekiwaniami kompensacyjnymi. Sugeruje to, że wykształcenie konkretnych oczekiwań zależy od tego, jakie niezaspokojone potrzeby i deficyty przejawia jednostka. Frustracja więzi może wiązać się z poczuciem samotności, alienacji oraz deficytami, które utrudniają budowanie relacji [16]. Braki te można kompensować w wirtualnej rzeczywistości, w której możemy być tacy, jakimi chcielibyśmy być, takimi jakimi rzeczywiście jesteśmy lub zupełnie kimś innym [15, 59, 64].
Interpretując wyniki opisywanych badań, należy uwzględnić pewne ich ograniczenia. Większość próby to osoby studiujące bądź posiadające wykształcenie średnie, dlatego wnioski z badań należy uogólniać z dużą ostrożnością. Badania były prowadzone w modelu poprzecznym, który nie pozwala na wnioskowanie o przyczynowości. Dalsze badania powinny obejmować metody longitudinalne.

■ Wnioski

Opisane badanie wskazuje na znaczenie frustracji podstawowych potrzeb psychologicznych w wyjaśnianiu problemowego używania internetu. Znaczącą rolę w wyjaśnianiu tej relacji pełnią oczekiwania efektów korzystania z internetu. Osoby sfrustrowane korzystają z internetu w ryzykowny sposób, a ich hedonistyczne i kompensacyjne oczekiwania mogą przyczyniać się do takich zachowań on-line. Nasze badania wpisują się w istniejące modele wyjaśniające mechanizmy formowania się PUI [5, 14, 17, 31].
Istotnym wnioskiem dla praktyki są ujawniające się powiązania, sugerujące, że osoby sfrustrowane pod względem różnych potrzeb oczekują od internetu specyficznego rodzaju efektów. Osoby o sfrustrowanej potrzebie więzi poszukują przede wszystkim kompensacji swoich deficytów i kreowania siebie na inną osobę. Z kolei frustracja kompetencji motywuje użytkowników do poszukiwania przyjemnych doznań i pozytywnych odczuć. Wynika z tego zasadność stosowania ukierunkowanych strategii przy prewencji i terapii PUI oraz konieczność testowania takich specyficznych interwencji. Programy terapeutyczne i profilaktyczne powinny uwzględniać rozpoznawanie specyficznych deficytów zasobów i doświadczanych frustracji potrzeb psychologicznych. W tym względzie szczególnie ważna jest diagnoza środowiska społecznego internautów, które może skutecznie udaremniać zaspokajanie podstawowych potrzeb psychologicznych, a nawet być głęboko frustrujące i traumatyzujące [16]. W kilku badaniach dowodzi się, że awersyjne doświadczenia w okresie dzieciństwa i dorastania wzmagają frustrację potrzeb i podmiotowe deficyty, które mogą poważnie przyczyniać się do problemowego używania internetu [65, 66]. Dlatego też celem oddziaływań profilaktyczno-terapeutycznych powinno być odbudowywanie lub stwarzanie możliwości kształtowania zasobów podmiotowych przy wykorzystaniu środowisk wpierających zaspokojenie potrzeb [16]. Kolejną kwestią jest urealnianie oczekiwań użytkowników sieci odnoszących się do efektów ich aktywności, szczególnie jeśli dotyczą one kompensacji deficytów i ucieczki od stresu. Przy czym ważne jest rozpoznanie i urealnianie zarówno ogólnych oczekiwań, jak i specyficznych, związanych z najbardziej wikłającymi aktywnościami, takimi jak gry sieciowe czy media społecznościowe [18].

Data availability statement/Oświadczenie o dostępności danych

The datasets generated and/or analysed during the current study are available from the corresponding author on reasonable request.
Zbiory danych wygenerowane i/lub analizowane w trakcie bieżącego badania są dostępne na uzasadnione żądanie u autora-korespondenta.

Informed consent/Świadoma zgoda

Informed consent was obtained from all individual study participants.
Świadomą zgodę uzyskano od wszystkich indywidualnych uczestników badania.

Conflict of interest/Konflikt interesów

None declared./Nie występuje.

Financial support/Finansowanie

None declared./Nie zadeklarowano.

Ethics/Etyka

The work described in this article has been carried out in accordance with the Code of Ethics of the World Medical Association (Declaration of Helsinki) on medical research involving human subjects, Uniform Requirements for manuscripts submitted to biomedical journals and the ethical principles defined in the Farmington Consensus of 1997.
Treści przedstawione w pracy są zgodne z zasadami Deklaracji Helsińskiej odnoszącymi się do badań z udziałem ludzi, ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biomedycznych oraz z zasadami etycznymi określonymi w Porozumieniu z Farmington w 1997 roku.

References/Piśmiennictwo