Jakość życia chorych na raka płuca

Wstęp

Choroby nowotworowe – druga przyczyna zgo­nów w ludzkiej populacji [1] – są jednym z największych wyzwań współczesnej medycyny. Mimo ciągłego postępu nauk medycznych niektóre z nich nadal nie dają nadziei na trwałe wyleczenie, zarówno ze względu na późną diagnozę, jak i dynamikę choroby. Jednym z nadal bardzo źle rokujących nowotworów jest rak płuca, stanowiący obecnie pierwszą przyczynę zgonów z powodu chorób nowotworowych zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn [1]. Specyfiką tego schorzenia jest to, że w przeciwieństwie do większości nowotworów ma bardzo dobrze udokumentowany czynnik ryzyka, jakim jest palenie tytoniu. Można zaryzykować stwierdzenie, że u dużej części dotkniętych tym rozpoznaniem osób jest to choroba „na życzenie”. Nie zmienia to podejścia do obciążonych tą chorobą pacjentów. W opiece nad chorymi na nowotwór jego przyczyna traci bowiem na znaczeniu. Najważniejsze jest podmiotowe, holistyczne traktowanie chorego uwzględniające zarówno kliniczne, jak i psychologiczne aspekty schorzenia nowotworowego [2].

Rak płuca – fizyczna i psychologiczna specyfika choroby

Nowotwór płuca jest chorobą bardzo obciążającą fizycznie i psychicznie. Wynika to zarówno z charakterystyki klinicznej tego nowotworu, jak i uwarunkowań osobowościowo-społecznych osób chorych. Zwykle jest rozpoznawany późno, gdy choroba jest zaawansowana, a rokowanie bardzo złe. Ma szybki i wieloobjawowy przebieg. Niektóre związane z chorobą objawy, takie jak duszność, krwioplucie, zaburzenia psychiczne, są szczególnie dotkliwe. W grupie chorych nadal dominują mężczyźni, jednak w ostatnich latach widoczna jest rosnąca tendencja zachorowalności wśród kobiet (co wynika z coraz większej liczby kobiet palących papierosy).
Rak płuca w przeważającej liczbie przypadków wynika z wieloletniego nadużywania papierosów. Co ciekawe, u palaczy stwierdzono stosunkowo rzadkie (u 40% badanych osób palących z rakiem płuca) poczucie winy z powodu wywołania choroby. Natomiast u osób niepalących i biernie narażanych na dym papierosowy, a także u byłych palaczy (którzy rzucili palenie wiele lat przed rozpoznaniem choroby) dominowało uczucie krzywdy i żalu, a choroba była traktowana jako niesprawiedliwość [3].
Bardzo często chorobie towarzyszą zaburzenia depresyjne. Mogą one wynikać z wielu przyczyn – przewlekłego bólu, również po zabiegach na klatce piersiowej, w przebiegu leczenia chemioterapią i radioterapią, ale także w przebiegu tzw. zespołu odstawiennego u osób, które po rozpoznaniu zaprzestały palenia papierosów. Powodem zaburzeń nastroju u pacjentów z rakiem płuca mogą być też stosowane w terapii leki (m.in. chemioterapeutyki) oraz zmiany metastatyczne w ośrodkowym układzie nerwowym czy częste w tym typie nowotworu zespoły paraneoplastyczne. Niezwykle ważny dla pacjentów okazuje się sposób leczenia nowotworu. Najlepiej psychicznie odbierany jest zabieg chirurgiczny, gdyż jest zwykle uważany przez chorych za najbardziej skuteczny – fizycznie wycina się raka z organizmu. Niestety do takiego leczenia kwalifikuje się obecnie nie więcej niż 25% chorych na raka płuca. Leczenie nieoperacyjne podejmowane w takich przypadkach, tj. chemioterapia czy radioterapia, często w odczuciu pacjentów nie jest już tak skuteczne, a jego wybór świadczy o rozległości choroby [4]. Chorzy koncentrują się na odczuwanych skutkach ubocznych leczenia systemowego, zwłaszcza jeżeli trwa ono długo i nie dostrzegają jego efektów. W takich momentach narastają w chorym lęk, depresja i często agresja, która może się stać źródłem konfliktów chorego z najbliższymi i personelem medycznym. Funkcjonowanie chorego ulega znaczącej zmianie od momentu ustalenia rozpoznania. Jest to związane z objawami samej choroby, ale także z takimi kwestiami organizacyjnymi, jak niemożność kontynuacji pracy zawodowej, konieczność hospitalizacji (często wielotygodniowej), ograniczenie kontaktów z rodziną i innymi osobami znaczącymi.

Jakość życia

Jakość życia (quality of life – QoL) to określenie, które po raz pierwszy w literaturze pojawiło się po II wojnie światowej. W medycynie jako konstrukt teoretyczny zaistniało dopiero w latach 70. XX wieku. W latach 90. pojawił się termin jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia (health-related quality of life – HRQL), którą wyznacza subiektywna ocena stanu zdrowia, następstw choroby i towarzyszących jej objawów [5]. Z tej definicji wynika, że podstawowym wyznacznikiem jakości życia będzie poczucie zdrowia, co by znaczyło, że brak choroby czy ograniczeń w funkcjonowaniu, czyli subiektywnie oceniany dobry stan zdrowia, równa się dobrej jakości życia. Definicja jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia została wprowadzona przez Schippera jako „funkcjonalny efekt choroby i konsekwencje jej leczenia z punktu widzenia pacjenta” [6]. W tym spojrzeniu pojęcie jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia obejmuje cztery komponenty: stan psychiczny, stan fizyczny i sprawność ruchową, sytuację społeczną i warunki ekonomiczne oraz doznania somatyczne [2].

Jakość życia w chorobie nowotworowej

Samo rozpoznanie choroby nowotworowej wy­wo­łuje zwykle silny lęk, poczucie zagrożenia i niepewność, często również depresję [7]. Reakcje te wynikają z powszechnego wyobrażenia społeczeństwa na temat raka jako choroby bolesnej i nieuchronnie prowadzącej do śmierci. Rozpoznanie raka nadal wiąże się z poczuciem napiętnowania, izolacji społecznej i skazania na śmierć w niewyobrażalnym cierpieniu. Także hospitalizacja może stanowić duże obciążenie psychiczne, które najczęściej wynika z wyobrażeń pacjentów na temat leczenia onkologicznego. Wyobrażenia te są zwykle kształtowane przez media, książki, filmy czy relacje innych osób chorujących i nie zawsze odpowiadają rzeczywistości.
Hospitalizacja wymaga pogodzenia się z nową rolą – rolą pacjenta – i wiążącymi się z nią ograniczeniami i obowiązkami. Następuje wówczas radykalna zmiana w wypracowanym przez człowieka systemie wartości – najistotniejsze stają się życie, zdrowie i komfort psychofizyczny [7]. Pobyt w szpitalu wiąże się z poczuciem bezradności i bierności, co może dodatkowo obniżać jakość życia. Nie bez wpływu pozostają również same metody leczenia onkologicznego, powszechnie uważane za obarczone skutkami niepożądanymi trudnymi do zniesienia i przewidzenia. Niewiedza na temat terapii onkologicznej sprawia, że często pacjenci bardziej niż w innych warunkach stają się biernymi uczestnikami działań terapeutycznych, których nie rozumieją i na które nie mają wpływu [7].
Jakość życia pacjentów onkologicznych zależy od przystosowania się do nowej sytuacji i umiejętności radzenia sobie z doraźnymi (np. ból, wymioty, biegunki) i odległymi następstwami leczenia, jakiemu zostaną poddani (np. wyniszczenie, utrata włosów i konieczność zakupu peruki). Gdy wyleczenie i przedłużenie życia staje się niemożliwe, pacjent jest poddawany postępowaniu paliatywnemu, które ma na celu zmniejszenie dolegliwości związanych z nowotworem. Stan ten może trwać nawet kilka miesięcy, zawsze jednak przechodzi w ostatnią fazę choroby, zwaną terminalną. Z tym okresem choroby nowotworowej wiąże się nieodwracalne pogorszenie stanu pacjenta, nasilenie dolegliwości fizycznych i izolacji społecznej. Okres terminalny choroby nowotworowej wymaga szczególnej troski o poprawę jakości życia pacjenta. Jest ona w tym okresie zaburzana przez takie stany uczuciowe, jak przygnębienie i lęk, a w miarę jej trwania także postępujące zobojętnienie. Pacjenci przestają się interesować swoim stanem zdrowia i otoczeniem, stają się małomówni, obojętnieją uczuciowo. W tym okresie czynności nastawione na poprawę jakości życia powinny się koncentrować na zapewnieniu spokoju i nienatarczywej obecności oraz kontroli objawów fizycznych zapewniającej komfort pacjenta [7].
W początkowej fazie choroby rak płuca może mieć przebieg całkowicie bezobjawowy. W miarę wzrostu nowotworu pojawiają się objawy kliniczne związane z samą masą nowotworową umiejscowioną w płucu, przerzutami do innych narządów lub z towarzyszącymi nowotworowi tzw. zespołami paranowotworowymi (zespół objawów wynikających z działania substancji wydzielanych przez komórki nowotworowe). Do najczęstszych objawów wynikających z miejscowego wzrostu guza nowotworowego należą: kaszel (również zmiana jego charakteru u pacjentów z przewlekłym kaszlem i u osób palących papierosy), duszność, bóle w klatce piersiowej, krwioplucie, nawracające zapalenia płuc, chrypka, zaburzenia połykania, zespół żyły głównej górnej. Objawy wynikające z zajęcia narządów przez zmiany przerzutowe zależą od ich umiejscowienia, np. bóle kości i złamania patologiczne (przy przerzutach do kości), bóle głowy i zaburzenia neurologiczne (przy przerzutach do ośrodkowego układu nerwowego), bóle brzucha, żółtaczka, niewydolność wątroby (przy przerzutach do wątroby). Objawy związane z występowaniem zespołów paranowotworowych to np. zaburzenia endokrynologiczne (hiperkalcemia, zespół Cushinga, zespół nieadekwatnego wydzielania wazopresyny – SIADH), zaburzenia nerwowo-mięśniowe (zespół miasteniczny Lamberta-Eatona, neuropatie), zaburzenia skórne, kostne, naczyniowe i hematologiczne. Wraz z zaawansowaniem choroby pojawiają się objawy ogólnoustrojowe, np. jadłowstręt, postępujące osłabienie i wyniszczenie organizmu (kacheksja).
Jakość życia osób chorujących na nowotwór determinują zarówno dolegliwości fizyczne wynikające z samej choroby i jej leczenia, jak i czynniki psychiczne (obawa przed pogorszeniem, nadzieja na wyleczenie, lęk przed cierpieniem, niesamodzielnością i przed śmiercią). Niezwykle częstymi odczuciami u chorych są niepokój i depresja, które mogą wystąpić już w trakcie rozpoznawania choroby, w czasie procedur diagnostycznych, a następnie w trakcie całego procesu leczniczego [7]. Każdy z etapów choroby nowotworowej jest dla pacjenta ogromnym przeżyciem, które wywołuje różne stany emocjonalne – lęk, złość, agresję, rozdrażnienie i depresję. Dlatego niezwykle ważne na każdym etapie jest zapewnienie pacjentom onkologicznym wsparcia psychologicznego. Pomoc psychologiczna ma za zadanie wzmocnić mocne strony psychiki i własne zasoby w radzeniu sobie z chorobą. W dłuższej perspektywie pomaga ona zapobiec niekorzystnym zachowaniom w trakcie leczenia i podwyższa dobrostan chorych. Psychoedukacja (jedna z form pomocy psychologicznej) pozwala zrozumieć istotę choroby i eliminuje nierzetelną oraz lękotwórczą „wiedzę”. Powoduje to większe zaangażowanie pacjentów i ich najbliższych w proces leczenia i ułatwia współpracę z personelem medycznym. Rozmowy edukacyjne mogą mieć znaczący wpływ na zmniejszanie takich objawów, jak ból czy powszechne w terapii onkologicznej nudności i wymioty [8]. Pacjenci, którzy otrzymują odpowiedni zakres informacji, są w stanie odzyskać kontrolę nad swoimi zachowaniami i przyjmują postawę sprawczą, dzięki której mogą odbudować poczucie bezpieczeństwa.
Obserwacje pacjentów z nowotworami płuca pokazują, że potrzebują oni większego niż inni chorzy onkologiczni wsparcia psychologicznego [9]. Pacjenci aktywni, przyzwyczajeni do kierowania swoim życiem (jednocześnie często palący papierosy), chcą wiedzieć, jak mogą sobie pomóc. W ich przypadku bardzo skuteczna będzie psychoedukacja. Są również osoby zależne, bierne także w życiu codziennym, które wykazują skłonność do depresji i poczucia krzywdy. Tacy pacjenci wymagają udzielenia wsparcia emocjonalnego, wysłuchania i zrozumienia w celu odwrócenia uwagi od bolesnego tematu choroby, z którym nie są w stanie sobie poradzić [10].

Badania dotyczące jakości życia w raku płuca

Ocena jakości życia pacjentów onkologicznych na różnych etapach diagnostyki i leczenia staje się standardem w psychoonkologii. Wiąże się z indywidualnym, podmiotowym podejściem do pacjenta. Zajmuje coraz więcej miejsca w literaturze medycznej i psychologicznej oraz dyskusjach specjalistów.
Liczne badania dotyczące pacjentów z rakiem płuca wskazują na obniżoną jakość życia w tej grupie [11–14]. Ponadto istnieją doniesienia mówiące, że ci chorzy mają obniżoną jakość życia we wszystkich wymiarach w porównaniu z innymi pacjentami obciążonymi nowotworami w tym samym stadium zaawansowania [15].
Celowość pomiaru jakości życia u chorych z nowotworem płuca wykazał m.in. Montazieri [16], stwierdzając, że globalna jakość życia pacjentów przed rozpoczęciem leczenia onkologicznego jest ważnym predyktorem przeżycia. Podobnie Li i wsp. [17], opierając się na próbie ponad 400 pacjentów z tym rozpoznaniem, przedstawili wyniki świadczące o tym, że jakość życia zależna od stanu zdrowia mierzona kwestionariuszem QLQ-C30 jest silnym i niezależnym predyktorem czasu całkowitego przeżycia. Badania te pokazują, jak istotne w przewidywaniu rokowania u chorych z tym nowotworem, obok czynników klinicznych, są uwarunkowania psychologiczne.

Jakość życia a terapia onkologiczna

Wielu autorów podkreśla zależność jakości życia pacjentów onkologicznych od stosowanej terapii przeciwnowotworowej. W badaniach Słowik-Gabryelskiej [11] u ponad połowy pacjentów z pierwotnym rakiem płuca zaobserwowano, że objawy niepożądane chemioterapii obniżały ogólną sprawność i wywierały negatywny wpływ na jakość życia. Opisywany jest również znaczący związek między jakością życia a linią leczenia [12, 13]. Wraz z kolejną linią chemioterapii jakość życia badanych pacjentów ulegała istotnemu pogorszeniu. Należy jednak zaznaczyć, że wykazane pogorszenie jakości życia nie musi się wiązać z rodzajem stosowanego leczenia, lecz może wynikać z progresji samej choroby [12]. Podobne wyniki u pacjentów z zaawansowanym rakiem płuca uzyskał Leppert [18], który również zaobserwował niskie wartości ogólnej jakości życia i pogorszenie funkcjonowania w zakresie wszystkich skal w dokonywanych przez siebie pomiarach. Autor opisywał pacjentów leczonych objawowo, po zakończeniu chemioterapii, w ramach stacjonarnej i domowej opieki paliatywnej. We wnioskach ze swojego badania sugerował, że niska jakość życia pacjentów wiązała się najprawdopodobniej z progresją objawów somatycznych choroby podstawowej.
W literaturze można się spotkać również z doniesieniami sprzecznymi z wyżej omówionymi. Są prace mówiące wręcz o poprawie jakości życia pacjentów z rakiem płuca w wyniku stosowania leczenia cytostatykami, dającego możliwość podjęcia decyzji o dalszym sposobie leczenia oraz szansę i nadzieję na wydłużenie przeżycia [19]. Można przypuszczać, że tak różne wyniki były związane ze specyfiką grupy badanej.
Funkcjonowanie pacjentów z rakiem płuca, będące istotnym elementem jakości życia, ulega pogorszeniu wraz z rozwojem choroby. Obserwowano regresję funkcjonowania zawodowego [20], która utrzymywała się nawet po zakończeniu leczenia (połowa badanych pacjentów nawet po zakończeniu terapii onkologicznej czuła się niezdolna do podjęcia pracy). Ograniczenie w podejmowaniu aktywności zawodowej u pacjentów z chorobą nowotworową samo w sobie obniżało ich jakość życia [21].
Obniżone funkcjonowanie pacjentów onkologicznych jest obserwowane również w sferze emocjonalnej, poznawczej i społecznej [22]. Samo rozpoznanie choroby stanowi dla pacjenta silny stres. Dodatkowo niekorzystnie na sferę emocjonalną wpływa częsta konieczność otrzymania chemioterapii czy radioterapii. Jest to sytuacja wywołująca niepewność i poczucie zagrożenia [23], które często prowadzą do zaburzeń emocjonalnych. Ich konsekwencją mogą być stany depresyjne i lękowe, które według niektórych badaczy występują u nawet 80% chorych z nowotworem [23].

Jakość życia a objawy somatyczne

Z dolegliwości somatycznych istotnie modyfikujących jakość życia chorych onkologicznie najbardziej podkreślane w piśmiennictwie jest zmęczenie. Objaw ten jest uważany za najczęstszy w tej populacji pacjentów. Wynika zarówno z samej choroby, jak i stosowanego w onkologii leczenia [24]. Może modyfikować pierwotnie założoną terapię [25], a mimo to ciągle bywa bagatelizowany przez personel medyczny w ocenie np. objawów niepożądanych stosowanego leczenia. Wielu badaczy analizujących jakość życia chorych na raka poddawanych terapii przeciwnowotworowej podkreśla powszechność tego objawu u badanych pacjentów [14]. Szacuje się, że zmęczenie towarzyszy na co dzień 80% chorych [24].
Często chorzy skarżą się również na zaburzenia snu [13, 14, 26, 27]. Objaw ten znacząco zaburza funkcjonowanie chorych w innych obszarach i może być symptomem trudności przystosowania się do sytuacji choroby [27].
Istotnym modyfikatorem jakości życia jest także bez wątpienia odczuwany przez pacjentów ból, u chorych na raka płuca charakteryzujący się często znacznym nasileniem. Doświadczanie bólu znacząco obniża jakość życia oraz wiąże się z występowaniem takich zaburzeń psychicznych, jak lęk czy depresja [28–30].
Podawane przez badanych dolegliwości soma­tyczne często wynikają z samego leczenia onkologicznego. Podkreśla się, że pacjenci z rakiem płuca są szczególnie narażeni na wystąpienie objawów niepożądanych w trakcie chemioterapii [11]. W związku ze stosowanym leczeniem u chorych na raka płuca mogą się pojawić m.in.: zaburzenia ze strony układu pokarmowego (nudności i wymioty, zapalenia błon śluzowych, biegunka), zaburzenia czynności szpiku kostnego, uszkodzenie nerek skutkujące niewydolnością nerek, uszkodzenie układu krążenia czy uszkodzenie układu nerwowego w postaci np. polineuropatii. W swoich badaniach Słowik-Gabryelska i Chojnacka-Kowalewska wykazały, że u ponad 50% pacjentów wystąpienie tych objawów wpłynęło na obniżenie ogólnej jakości życia oraz że ryzyko ich nasilenia wzrastało z wiekiem i stopniem zaawansowania choroby [11]. Inny aspekt związany z formą leczenia przeciwnowotworowego podnosili w swojej pracy Nowicki i wsp. [31], oceniający jakość życia pacjentów z nowotworem płuca poddanych leczeniu chirurgicznemu. Wykazali, że u badanych pacjentów choroba spowodowała istotne trudności finansowe. Problem finansowych konsekwencji choroby nowotworowej podejmowali liczni autorzy zarówno w lite­raturze polskiej, jak i zagranicznej [33–35].

Jakość życia a zaburzenia nastroju

Istotny wpływ na jakość życia pacjentów z rakiem płuca mają szeroko opisywane w literaturze zaburzenia nastroju. Przyjmuje się, że rozpowszechnienie tych nieprawidłowości w populacji pacjentów onkologicznych waha się w okolicach 40% [36, 40]. Choć niektórzy autorzy podają, że odsetek ten sięga nawet 80% [23]. W badaniach de Walden-Gałuszko i wsp. [37] przeprowadzonych wśród 306 pacjentów onkologicznych Wojewódzkiej Poradni Onkologicznej w Gdańsku wykazano, że dominującymi zaburzeniami psychicznymi w tej grupie były zespoły depresyjne i zespoły zaburzeń adaptacji. Nasilenie zaburzeń depresyjnych było większe w grupie kobiet i w pierwszym roku od rozpoznania choroby oraz różniło się w zależności od lokalizacji nowotworu, np. zaburzenia depresyjne rozpoznano u 17% pacjentów z rakiem płuca [37]. W badaniach Mziray i Żuralskiej [38] wszyscy pacjenci onkologiczni odczuwali lęk, a u największej grupy osób (45,8%) występował lęk o umiarkowanym nasileniu. Wszyscy badani przez autorkę i jej zespół pacjenci wykazywali objawy depresji, a 45,8% osób charakteryzowało się depresją o umiarkowanym nasileniu. Można przewidywać, że podobna sytuacja występuje u innych chorych na raka płuca. Hopwood i Stephens [39] w pracy, która opisuje 987 pacjentów z nieoperacyjnym rakiem płuca leczonych paliatywnie, zaznaczają, że zaburzenia depresyjne w tej grupie chorych są zjawiskiem powszechnym i utrzymującym się przez cały okres choroby. Wykazują w tym badaniu większe nasilenie objawów depresyjnych u pacjentów z drobnokomórkowym rakiem płuca w porównaniu z osobami z rakiem niedrobnokomórkowym, choć zaznaczają we wnioskach, że rozpoznanie histologiczne nie jest predyktorem wystąpienia depresji – w przeciwieństwie do obciążenia symptomami upośledzającymi funkcjonowanie fizyczne, stopnia sprawności ocenianego skalą Zubroda i zmęczenia, które wg autorek mogą prognozować wystąpienie zaburzeń depresyjnych u pacjentów z zaawansowanym rakiem płuca leczonych paliatywnie [39]. Badania przeprowadzone przez Krzyżanowskiego i wsp. [41, 42] wykazały duże prawdopodobieństwo (97% w pierwszym badaniu, 100% w trzecim badaniu) wystąpienia depresji również u pacjentów w terminalnym okresie choroby nowotworowej.
Zaburzenia nastroju wiążą się z obniżeniem jakości życia pacjentów onkologicznych, co wyka­zano w licznych badaniach dotyczących tych zagad­nień [44–46]. Powyższe informacje potwierdzają konieczność skuteczniejszego rozpoznawania tych zaburzeń u pacjentów onkologicznych przed terapią nowotworową i w jej trakcie celem zapobieżenia ich negatywnemu wpływowi na jakość życia.

Jakość życia a strategie radzenia sobie z chorobą

Z innych opisywanych w literaturze czynników psychologicznych modyfikujących jakość życia pacjentów onkologicznych wymienia się strategie radzenia sobie z chorobą [47–54]. Są one w piśmiennictwie różnie grupowane. Często wyróżnia się strategie związane z aktywnym działaniem, takie jak duch walki czy pozytywne przewartościowanie, oraz strategie związane z poddaniem się, np. zaabsorbowanie lękowe czy bezradność–beznadziejność. W badaniach Juczyńskiego drugie z nich miały silniejszy związek z różnymi wymiarami jakości życia pacjentów nowotworowych [55]. Konstruktywne strategie korzystnie wiązały się z jakością życia tych chorych [47]. Wykazano nawet, że strategia duch walki korzystnie działała na szeroko rozumiane zdrowie psychiczne i fizyczne [49]. Konstruktywne strategie skutkowały lepszą jakością życia i same w sobie były predyktorami pozytywnych emocji [56–59]. Z kolei destruktywny styl radzenia sobie był związany z gorszą jakością życia i większym dystresem [48, 51]. Nasilenie postawy walki i pozytywnego przewartościowania korelowało w badaniach z lepszym funkcjonowaniem fizycznym, emocjonalnym, poznawczym, lepszymi relacjami społecznymi i lepszą ogólną jakością życia [60]. Lepsze rokowanie odnoszące się do długości przeżycia, braku nawrotu choroby i lepszej jakości życia wiązało się z aktywnymi, konstruktywnymi strategiami radzenia sobie z chorobą nowotworową, a strategie związane z bezradnością były związane ze złym rokowaniem [51, 61–63].
U pacjentów z rakiem płuca stosowanie destru­ktywnych sposobów radzenia sobie wiązało się z krótszym przeżyciem [64]. Badania analizujące dalsze zależności między zaburzeniami emocjonalnymi a sposobami radzenia sobie z chorobą pacjentów z rakiem płuca wykazały istotny związek między nasileniem zaburzeń depresyjnych i lękowych a reprezentowanym stylem radzenia sobie [63]. Juczyński zaobserwował zwiększone nasilenie lęku i depresji wśród badanych przez siebie pacjentów oraz wykazał dodatnią korelację tych zaburzeń ze strategiami zaabsorbowanie lękowe i bezradność–beznadziejność [63]. W najnowszych badaniach pacjentów z rakiem płuca przeprowadzonych w Japonii wykazano istotną zależność między nasileniem zaburzeń lękowych a strategią bezradność–beznadziejność. Pacjenci z większym nasileniem lęku częściej radzili sobie z chorobą w sposób bierny, stosując strategię bezradność-beznadziejność [65]. Wyniki tych badań pozwalają uświadomić sobie, jak istotne jest rozpoznawanie uruchamianych przez pacjentów onkologicznych strategii radzenia sobie w sytuacji choroby i jej leczenia.

Podsumowanie

Przedstawione wyżej badania dowodzą, że jakość życia pacjentów z rakiem płuca jest pojęciem złożonym i zależnym od wielu czynników. Część z tych czynników jest modyfikowalna, a ograniczenie ich negatywnego wpływu na jakość życia pacjentów – możliwe w codziennej praktyce klinicznej. Konieczne jest jednak działanie holistyczne. Poza samym leczeniem choroby podstawowej, łagodzeniem objawów somatycznych niezwykle istotne w terapii pacjentów jest identyfikowanie potrzeb i mechanizmów psychologicznych towarzyszących chorobie nowotworowej. Niezmiernie istotne wydaje się badanie poziomu lęku i depresji w tej grupie chorych. Zaburzenia nastroju mogą bowiem znacząco wpływać na jakość życia.
Ważnym elementem pracy z pacjentem jest identyfikacja stosowanych przez niego strategii zaradczych. Pomoc w rozwijaniu konstruktywnych sposobów radzenia sobie z chorobą może bowiem skutkować lepszą jakością życia u tych pacjentów, a ta przekłada się na większe zaangażowanie chorych w terapię i ich lepsze rokowanie [60]. U pacjentów skarżących się na obniżoną jakość życia warto zatem diagnozować rodzaje strategii przystosowawczych i obejmować wymienionych odpowiednio ukierunkowaną psychoterapią. Pamiętając o szeroko dyskutowanym w literaturze wpływie stosowanych strategii na jakość życia we wszystkich jej wymiarach, warto wzmacniać lub uczyć pacjentów aktywnych mechanizmów radzenia sobie z chorobą i jej leczeniem, zarówno na poziomie poznawczym, jak i behawioralnym [66].

Oświadczenie

Autorki nie zgłaszają konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Didkowska J. Epidemiologia i profilaktyka. W: Krzakowski M, Potemski P, Warzocha K, Wysocki P (red.). Onkologia kliniczna. ViaMedica, Gdańsk 2014; 1-15.
2. Majkowicz M. Wielopoziomowa ocena stanu podmiotowego pacjentów z chorobą nowotworową. Akademia Medyczna w Gdańsku, Gdańsk 2005.
3. Sell L. Communicating the diagnosis of lung cancer. Respir Med 1993; 87: 61-63.
4. Basińska B, Wojtacki J, Majkowicz M. Jakość życia u pacjentów z nowotworem oskrzeli i płuc. W: de Walden-Gałuszko K, Majkowicz M (red.). Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1994; 120-130.
5. De Walden-Gałuszko K. Ocena jakości życia uwarunkowana stanem zdrowia. W: Meyza J (red.). Jakość życia w chorobie nowotworowej. Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa 1997; 99-104.
6. Schipper H, Clinch JJ, Olweny CLM. Quality of life studies. Definitions and conceptual issues. W: Spilker B (red.). Quality of life and pharmacoeconomics in clinical trials. Wyd. 2. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia 1996; 11-23.
7. De Walden-Gałuszko K. Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1994.
8. Kosowicz M, Kulpa M, Ziętalewicz U i wsp. Umiejscowienie kontroli zdrowia a lęk i depresja u pacjentów z chorobą nowotworową tkanek miękkich i kości. Med Paliat 2014; 6: 165-169.
9. Rogiewicz M. Pomoc psychologiczna u chorych na raka płuca. Polska Medycyna Paliatywna 2004; 3: 301-313.
10. Walden-Gałuszko K. O nowych możliwościach pomocy chorym w zaawansowanym stadium choroby w świetle założeń psychologii pozytywnej. Med Paliat 2011; 4: 197-201.
11. Słowik-Gabryelska A, Chojnacka-Kowalewska G. Jakość życia chorych na pierwotnego raka płuca w zaawansowanej fazie nowotworu. Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska 2004; 59 suppl. 14: 159-164.
12. Wintner LM, Giesinger JM, Zabernigg A i wsp. Quality of life during chemotherapy in lung cancer patients: results across different treatment lines. Br J Cancer 2013; 109: 2301-2308.
13. Karczmarek-Borowska B, Pelc M. The quality of life of non-small cell lung cancer patients treated with chemotherapy. Pneumonol Alergol Pol 2014; 82: 349-357.
14. Zielińska-Więczkowska H, Betłakowski J. Jakość życia pacjen­tów z chorobą nowotworową poddanych chemioterapii. Współcz Onkol 2010; 14: 276-280.
15. EORTC; Scott NW, Fayers PM, Aaronson NK i wsp. On behalf of the EORTC Quality of Life Group. EORTC QLQ-C30, reference values 2008.
16. Montazeri A, Milroy R, Hole D i wsp. Quality of life in lung cancer patients: as an important prognostic factor. Lung Cancer 2001; 31: 233-240.
17. Li TC, Li CI, Tseng CH i wsp. Quality of life predicts survival in patients with non-small cell lung cancer. BMC Public Health 2012; 12: 790.
18. Leppert W. Jakość życia chorych na zaawansowanego raka płuca objętych opieką paliatywną stacjonarną i domową. Med Paliat 2010; 1: 25-34.
19. Tymińska K, Grzelewska-Rzymowska I. Ocena jakości życia chorych na raka płuc poddanych chemioterapii. Pneumonol Alergol Pol 2004; 72: 308-325.
20. Short PF, Vasey JJ, Belue R. Work disability associated with cancer survivorship and other chronic conditions. Psychooncology 2008; 17: 91-97.
21. Steiner JF, Cavender TA, Main DS i wsp. Assessing the impact of cancer on work outcomes. Cancer 2004; 101: 1703-1711.
22. Ślubowska M, Ślubowski T. Problemy psychosocjalne w raku piersi. Psychoonkologia 2008; 12: 14-25.
23. Chwiałkowski M, Liszewska E, Sokołowski J. Powikłania w przebiegu chemioterapii raka płuca. Przew Lek 2006; 5: 4-7.
24. Buss T, Modlińska A, Chełmińska M i wsp. Zmęczenie w chorobie nowotworowej. Częstość występowania i próba zdefiniowania problemu. Pol Merkuriusz Lek 2004; 16: 70-72.
25. Stone PC, Minton O. Cancer-related fatigue. Eur J Cancer 2008; 44: 1097-1104.
26. Nowicki A, Rządkowska B. Depresja i lęk u chorych z nowotworami złośliwymi. Współcz Onkol 2005; 9: 396-403.
27. Kozaka J. Psychologiczne uwarunkowania oceny jakości życia kobiet na różnych etapach leczenia choroby nowotworowej. Rozprawa doktorska. Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2009.
28. Boström B, Sandh M, Lundberg D i wsp. A comparison of pain and health-related quality of life between two groups of cancer patients with differing average of pain. J Clin Nurs 2003; 12: 726-735.
29. Thielking PD. Cancer pain and anxiety. Curr Pain Headache Rep 2003; 7: 249-261.
30. Wool MS, Mor V. A multidimentional model for understanding cancer pain. Cancer Invest 2005; 23: 727-734.
31. Nowicki A, Krzymińska J, Kowalewski J. Ocena jakości życia chorych leczonych operacyjnie z powodu raka płuca. Współcz Onkol 2006; 10: 468-474.
32. Majkowicz M. Praktyczna ocena efektywności opieki paliatywnej – wybrane techniki badawcze. W: Majkowicz M, de Walden-Gałuszko K (red.). Ocena jakości medycyny paliatywnej w teorii i praktyce. Wydawnictwo Akademii Medycznej w Gdańsku, Zakład Medycyny Paliatywnej, Gdańsk 2000; 21-36.
33. Wachowicz M. Ocena jakości życia chorych na niedrobnokomórkowego raka płuca leczonych chirurgicznie lub przedoperacyjną chemioterapią i następową resekcją. Pneumonol Alergol Pol 2003; 3-4: 121-131.
34. McKoy JM, Fitzner KA, Edwards BJ i wsp. Cost condiserations in the management of cancer in the older patients. Oncology (Willinston Park) 2007; 21: 851-857.
35. Arozullah AM, Calhoun EA, Wolf M i wsp. The financial burden of cancer: estimates of a study of insured women with breast cancer. J Support Oncol 2004; 2: 271-278.
36. Trzebiatowska I. Zaburzenia psychiczne w chorobie nowotworowej. W: de Walden-Gałuszko K. (red.). Psychoonkologia. Biblio­teka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000; 71-81.
37. Walden-Gałuszko K, Majkowicz M, Trzebiatowska I. Najczęstsze problemy psychiatryczne w ambulatoryjnej praktyce onkologicznej. Psychoonkologia 1998; 2: 21-26.
38. Mziray M, Żuralska R. Poczucie depresji, lęku i bólu a style radzenia sobie w sytuacji trudnej pacjentów z chorobą nowotworową. Przedsiębiorczość i Zarządzanie 2014; 15: 7-18.
39. Hopwood P, Stephens RJ. Depression in patients with lung cancer: prevalence and risk factors derived from quality-of-life data. J Clin Oncol 2000; 18: 893-903.
40. Szwat B, Słupski W, Krzyżanowski D. Sposoby radzenia sobie z chorobą nowotworową a poczucie depresji i nasilenie bólu u chorych objętych opieką paliatywną. Piel Zdr Publ 2011; 1: 35-41.
41. Krzyżanowski D, Uchmanowicz I, Chybicka A i wsp. Ocena nasilenia bólu, jego charakteru i stresu bólowego oraz prawdopodobieństwa wystąpienia depresji u pacjentów w terminalnej fazie choroby nowotworowej. Pol Med Rodz 2004; 6 supl. 1: 85-92.
42. Krzyżanowski D, Uchmanowicz I, Chybicka A i wsp. Ocena nasilenia problemów i potrzeb bólu i stresu bólowego u pacjentów w terminalnej fazie choroby nowotworowej. Pol Med Rodz 2004; 6: 204-209.
43. Baczewska B, Kropornicka B, Drozd C i wsp. Ocena bólu, lęku, depresji u pacjentów hospitalizowanych z powodu choroby nowotworowej. Przedsiębiorczość i Zarządzanie 2013; 14: 7-21.
44. Smith EM, Gomm SA, Dickens CM. Assessing the independent contribution to quality of life from anxiety and depression in patients with advanced cancer. Palliat Med 2003; 17: 509-513.
45. Visser MR, Smets EM. Fatigue, depression and quality of life in cancer patients: how are they related? Support Care Cancer 1998; 6: 101-108.
46. Redeker NS, Lev EL, Ruggiero J. Insomnia, fatigue, anxiety, depression, and quality of life of cancer patients undergoing chemotherapy. Sch Inq Nurs Pract 2000; 14: 275-290.
47. Pearman T. Quality of life and psychological adjustment in gynecologic cancer survivors. Health Qual Life Outcomes 2003; 20: 1-33.
48. Schou I, Ekeberg Ø, Ruland CM. The mediating role of appraisal and coping in the relationship between optimism-pessimism and quality of life. Psychooncology 2005; 14: 718-727.
49. Taylor SE, Stanton AL. Coping resources, coping processes and mental health. Ann Rev Clin Psychol 2007; 3: 377-401.
50. Watson M, Greer S, Rowden L i wsp. Relationships between emotional control, adjustment to cancer and depression and anxiety in breast cancer patients. Psychol Med 1991; 21: 51-57.
51. Pettingale KW. Coping and cancer prognosis. J Psychosom Res 1984; 28: 363-364.
52. Adamczak M. Wybrane procesy poznawcze i emocjonalne u kobiet po mastektomii. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 1988.
53. Chojnacka-Szawłowska G. Kryzys w chorobie nowotworowej i sposoby jego przezwyciężania. W: de Walden-Gałuszko K (red.). Psychoonkologia. Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000; 55-70.
54. Thomé B, Hallberg IR. Quality of life in older people with cancer – a gender perspective. Eur J Cancer Care 2004; 13: 454-463.
55. Juczyński Z. Radzenie sobie ze stresem spowodowanym chorobą nowotworową. W: de Walden-Gałuszko K (red.). Psychoonkologia. Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000; 23-43.
56. Folkman S. Positive psychological states and coping with severe stress. Soc Sci Med 1997; 45: 1207-1221.
57. Folkman S. The case for positive emotions in the stress process. Anxiety Stress Coping 2008; 21: 3-14.
58. Billings DW, Folkman S, Acree M i wsp. Coping and physical health during caregiving: the roles of positive and negative affect. J Pers Soc Psychol 2000; 79: 131-142.
59. Morrill EF, Brewer NT, O’Neill SC i wsp. The interaction of posttraumatic growth and posttraumatic stress symptoms in predicting depressive symptoms quality of life. Psychooncology 2008; 17: 948-953.
60. Kulpa M, Owczarek K, Stypuła-Ciuba B. Przystosowanie psychiczne do choroby nowotworowej a jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia u chorych onkologicznych. Med Paliat 2013; 5: 106-113.
61. Greer S, Morris T, Pettingale KW. Psychological response to breast cancer: effect on outcome. Lancet 1979; 2: 785-787.
62. Pettingale KW, Morris T, Greer S i wsp. Mental attitudes to cancer: an additional prognostic factor. Lancet 1985; 1: 750.
63. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2001.
64. Faller H, Schmidt M. Prognostic value of depressive coping and depression in survival of lung cancer patients. Psychooncology 2004; 13: 359-363.
65. Shimizu K, Nakaya N, Saito-Nakaya K i wsp. Personality traits and coping styles explain anxiety in lung cancer patients to a greater extent than other factors. Jpn J Clin Oncol 2015; 45: 456-463.
66. Guzińska K, Dziedziul J, Rudnik A. Psychologiczne uwarunkowania jakości życia pacjentek poddanych radioterapii w odniesieniu do stopnia zaawansowania choroby i wieku. Psychoonkologia 2014; 2: 51-58.