Leki jako czynnik prowokujący choroby tkanki łącznej

Wśród czynników prowokujących choroby tkanki łącznej (ang. connective tissue diseases – CTD) wymienia się: wpływy środowiska, infekcje, głównie wirusowe, a także leki. Patomechanizm CTD wywoływanych przez leki nie jest znany. Najlepiej poznana jest rola leków w powstawaniu tocznia rumieniowatego (lupus erythematosus – LE). Leki mogą indukować toczeń rumieniowaty układowy (ang. systemic lupus erythematosus – SLE), podostrą skórną postać tocznia rumieniowatego (ang. subacute cutaneous lupus erythematosus – SCLE) oraz rzadko przewlekłe, skórne postacie. Niektóre leki indukują tylko przeciwciała przeciwjądrowe, natomiast inne wywołują również objawy kliniczne tocznia. U większości chorych objawy kliniczne i przeciwciała przeciwjądrowe (w tym także przeciwciała przeciwko histonom, które są markerem tego zespołu) ustępują w różnym czasie po odstawieniu leku prowokującego, natomiast u części pacjentów choroba przebiega dalej, podobnie jak toczeń idiopatyczny. Leki wywołujące (prowokujące) toczeń pochodzą z różnych grup terapeutycznych. Są to m.in.: leki arytmiczne, przeciwnadciśnieniowe, przeciwdrgawkowe, moczopędne, antybiotyki, statyny, leki biologiczne i inne. Ich lista jest bardzo długa i stale dopisywane są do niej nowe preparaty. W ostatnich latach w piśmiennictwie pojawiły się stosunkowo liczne opisy przypadków SCLE wywołanego terbinafiną, a także szeroko stosowanymi statynami, które powodują nie tylko LE, lecz również inne choroby autoimmunologiczne, m.in. zapalenie skórno-mięśniowe. Skórne zmiany charakterystyczne dla dermatomyositis, współistniejące z różnym stopniem zajęcia mięśni lub bez objawów mięśniowych, obserwowano także u pacjentów leczonych przewlekle, ze wskazań hematologicznych, hydroksymocznikiem i innymi cytostatykami. W większości przypadków zmiany ustępowały po odstawieniu leczenia. W grupie twardziny podkreśla się rolę leków przeciwnowotworowych w indukowaniu przede wszystkim stwardnień skóry. Najlepiej poznane są zmiany wywołane bleomycyną, która powoduje nie tylko twardzinopodobne zmiany skórne, lecz także objaw Raynauda oraz włóknienie płuc, identyczne z występującym w twardzinie układowej. Opisano również przypadki twardziny skórnej (morphea) wywołanej lekami (witamina K, pentozycyna). Ostatnio zwrócono uwagę na możliwość prowokowania autoimmunologicznych CTD, przede wszystkim SLE, przez leki biologiczne skierowane przeciw czynnikowi martwicy nowotworów a (ang. tumour necrosis factor a – TNF-a), stosowane u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Należy pamiętać, że różne leki mogą zaostrzać objawy lub ujawniać CTD, a także powodować reakcje alergiczne, które mogą wpływać na przebieg choroby podstawowej. Z tego względu wprowadzając nowy lek, powinno się znać jego potencjalne działania niepożądane i unikać polipragmazji.

Drugs are regarded as a one of provoking factors of connective tissue diseases (CTD), mainly lupus erythematosus (LE) and less frequently dermatomyositis (DM) and scleroderma. The pathomechanisms of drug-induced CTD are still unclear. Drug-induced lupus (DILE) is defined as lupus-like syndrome and can be divided into systemic (SLE), subacute cutaneous (SCLE) and chronic cutaneous form. Some drugs provoke clinical symptoms and immunological abnormalities (antinuclear antibodies – ANA) characteristic of LE, while others induce ANA only. In the majority of patients symptoms of DILE as well as ANA clear after withdrawal of the offending drug; however, in some cases they persist and the disease runs a course similar to idiopathic LE. CTD-provoking drugs come from various therapeutic groups: antiarrhythmics, antihypertensives, anticonvulsants, diuretics, antibiotics and other medications including statins and TNF-a inhibitors. Statins, one of the most widely prescribed drugs in adults, can provoke not only DILE, but also other autoimmune diseases, e.g. dermatomyositis. Skin lesions characteristic of DM with or without muscle involvement are also observed in patients treated for a long period with hydroxy­urea and other cytotoxic drugs. Cases of drug-induced skin indura­tions resembling localized or systemic scleroderma, in some cases with Raynaud’s phenomenon, are observed mainly after anticancer medications: bleomycin, taxanes, melphalan and others. In the last years cases of DILE and DM induced by TNF-a inhibitors in patients with rheumatoid arthritis have been published. To sum up, it is necessary to remember that various medications may not only induce the disease but also exacerbate or reveal latent CTD or provoke allergic reactions which can influence the course of connective tissue disease.