Location of pain control and coping strategies with chronic pain by patients treated for lung cancer and colorectal cancer

Wstęp

Niniejsza praca jest poświęcona zagadnieniu bólu, który stanowi jeden z istotniejszych problemów zdrowotnych. Ból doskwiera nam przez całe życie, jest doświadczeniem subiektywnym i indywidualnym, najlepiej wyjaśnianym przez model biopsychospołeczny. Ból przewlekły, czyli ból trwający pomimo utraty swojej ostrzegawczej funkcji, obecnie jest uznawany za odrębną jednostkę chorobową, a jego leczenie stanowi prawdziwe wyzwanie dla personelu medycznego. Ból jest nieodłącznym elementem prawie każdego schorzenia, w sposób szczególny towarzyszy chorobie nowotworowej, dlatego warto dokładniej przyjrzeć się jego uwarunkowaniom.
Od połowy XX w. na gruncie medycyny nowotwór definuje się za Willisem [1] jako nieprawidłową tkankę, rozrastającą się w sposób nieskoordynowany z tkankami prawidłowymi. Obecnie nazwą rak określa się nowotwory złośliwe pochodzenia nabłonkowego.
Choroba nowotworowa przejawia się w różnych postaciach. Tradycyjnie nowotwory dzielą się na łagodne i złośliwe. Nowotwory łagodne charakteryzują się powolnym wzrostem, nie naciekają na okoliczne tkanki oraz nie wnikają w naczynia. Ich przebieg często jest bezobjawowy. Rzadko też stanowią one zagrożenie dla życia, dobrze rokują, jeśli chodzi o leczenie i życie osoby chorej. Inaczej jest w przypadku nowotworów złośliwych. Złośliwość nowotworów warunkują m.in. szybki wzrost, wnikanie do naczyń, naciekanie na tkanki, jak również możliwość dawania przerzutów i wznowy. Nowotwory złośliwe charakteryzuje ponadto zdolność do unikania wykrycia przez układ immunologiczny [2].
Choroba nowotworowa w literaturze przedmiotu opisywana jest jako sytuacja przełomowa i zaburzająca dotychczasowe życie. Każdemu z jej etapów (podejrzenie, badania diagnostyczne, potwierdzenie, leczenie, pobyt w szpitalu, okres po leczeniu) towarzyszy duży poziom stresu psychicznego [3–5]. Pacjenci różnie radzą sobie z sytuacją choroby. U większości występują objawy stresu emocjonalnego w postaci lęku, depresji i gniewu. U wielu osób pojawiają się również objawy somatyczne będące skutkiem choroby oraz jej leczenia, wielu chorych zmaga się z lękiem i obawami wynikającymi z postępu procesu nowotworowego czy też groźby śmierci. Sposoby, jakie obierają chorzy, mają istotne znaczenie i wpływają m.in. na jakość ich życia. Rozpoczęcie leczenia onkologicznego, pobyt w szpitalu, różnego rodzaju metody leczenia nowotworów, często inwazyjne, a także ich działania niepożądane stanowią dla pacjentów nowe, specyficzne źródła stresu psychicznego i fizycznego [4].

Zmaganie się z bólem

Mimo że ból od niepamiętnych czasów stanowi przedmiot zainteresowania badaczy, trudno jest go jednoznacznie zdefiniować. Według Towarzystwa Badania Bólu (International Association for the Study of Pain – IASP) ból jest „nieprzyjemnym doznaniem zmysłowym i emocjonalnym, związanym z aktualnie występującym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek lub opisywanym w kategoriach takiego uszkodzenia” [6, s. 17–39]. W definicji tej zawarte są trzy aspekty bólu: psychologiczny, społeczny oraz biologiczny. Według specjalistów ból może być fizjologiczny lub patologiczny. Fizjologiczny ostrzega nas przed niebezpieczeństwem i wywołuje reakcje obronne. Patologiczny jest dolegliwością towarzyszącą lub wywołaną przez chorobę czy też uszkodzone struktury tkanki.
W fizjologii ból stanowi jeden z rodzajów czucia zwanego czuciem nocyceptywnym, za którego pośrednictwem organizm uzyskuje informacje o działaniu czynników szkodliwych, zagrażających jego równowadze biofizycznej. Powstaje on w układzie zakończeń nerwowych dróg prowadzących do ośrodków percepcji w mózgu [7] pod wpływem bodzców uszkadzających tkankę.
W ujęciu psychoanalitycznym nie poświęca się zagadnieniu bólu wiele uwagi. Zgodnie z myślą psychoanalityczną ból w świadomości ludzi łączy się z karą. Z kolei twórcy koncepcji behawioralnej koncentrują się na zachowaniu bólowym, czyli sposobach, w jaki ludzie wyrażają doświadczany ból [8].
Mianem bólu nowotworowego określa się każdy ból związany bezpośrednio lub pośrednio z chorobą nowotworową i procesem jej leczenia. Przyczyny jego powstawania są różne. Może być on spowodowany przez sam proces choroby, np. przerzuty do kości, być konsekwencją leczenia, np. polineuropatie po chemioterapii, być spowodowany powikłaniami choroby nowotworowej, np. obrzęk limfatyczny [9].

Psychologiczne aspekty bólu

Psychologowie z nurtu biopsychospołecznego dowodzą, że w doświadczaniu bólu znaczącą rolę odgrywają struktury afektywno-poznawcze, przekonania zdrowotne, postawy i zachowania ważne dla zdrowia oraz czynniki środowiskowe, które wpływają na te zachowania i profilaktykę [10].
Ból jako zjawisko zarówno fizyczne, jak i psychiczne nie wystepuje bez udziału świadomości. Stan psychiki i czynniki psychologiczne odgrywają zasadniczą rolę w doświadczaniu bólu, zwłaszcza przewlekłego. Ta relacja ma charakter dwustronny – psychika wpływa na przeżywanie bólu, a ból oddziałuje na psychikę [8].
Model społecznego uczenia się, stworzony przez Alberta Bandurę, zakłada, że zachowanie człowieka jest zależne od wydarzeń społecznych, od jego schematów myślowych i przekonań. Procesy poznawcze są jednym z istotnych czynników wywierających modyfikujący wpływ na aktualnie trwające doznania bólowe, a w dalszej perspektywie na dynamikę rozwoju zespołów bólowych. Wśród nich szczególną funkcję pełnią przekonania dotyczące nas samych, naszych relacji z innymi ludźmi, światem oraz reguł w nim panujących. Jeśli więc chory uważa, że ból jest sygnałem poważnego uszkodzenia organizmu, najprawdopodobniej zgodnie z tym przekonaniem będzie funkcjonował. Wyniki badań potwierdzają hipotezę, że niektóre przekonania pacjentów pozwalają przewidzieć ich fizyczne i psychospołeczne funkcjonowanie oraz zachowania bólowe [6].
Szczególnie ważnym elementem zaliczanym do czynników poznawczych mających wpływ na ból jest umiejscowienie kontroli. Spostrzegana kontrola odgrywa ważną rolę w ocenie znaczenia bodźców i oczekiwań oraz w ich wpływie na zachowanie człowieka. ródła kontroli zdrowia, będące ważnym komponentem społecznej teorii uczenia się, pozwalają przewidywać behawioralne i poznawcze działania w relacji do psychicznego i fizycznego zdrowia [11]. Spostrzeganie przez jednostkę wyniku swojego działania jako rezultatu szczęścia, przypadku, przeznaczenia, jako czegoś znajdującego się pod kontrolą innych ludzi oznacza zewnętrzne umiejscowienie kontroli. Jeśli natomiast jednostka spostrzega zdarzenie jako znajdujące się pod kontrolą jej własnego działania lub własnych trwałych cech, wówczas jest to wewnętrzne umiejscowienie kontroli. Przekonania o zewnętrznym bądź wewnętrznym umiejscowieniu kontroli można traktować jako zgeneralizowane oczekiwania, wynikające z predyspozycji osobowościowych jednostki [12, 13].
Odniesienie zjawiska poczucia własnej kontroli (locus of control – LOC) do zdrowia ma związek z obrazem własnej choroby oraz zachowaniem się człowieka w sytuacji choroby. Koncepcja umiejscowienia kontroli zdrowia (health of control) autorstwa Wallstonów [14, 15] opiera się na teoriach społeczno-poznawczych oraz holistycznym ujęciu zdrowia i choroby. Przekonania te mają charakter uogólniony, względnie stały i odnoszą się do tego, co determinuje wyniki naszych działań. Osoby z wewnętrznym LOC są bardziej odpowiedzialne za swoje zdrowie, jak również za proces zdrowienia czy rehabilitacji. W celu zachowania dobrego samopoczucia są bardziej skłonne do podejmowania wysiłków niż jednostki z zewnętrznym LOC. Taka sytuacja występuje tylko wtedy, gdy jednostka umieszcza zdrowie wysoko w swojej hierarchii wartości. Jeżeli ktoś nie postrzega zdrowia jako wartościowego, nie będzie brał za nie odpowiedzialności [16, 17].
Czynniki psychologiczne mają wpływ na percepcję bólu, a więc decydują o intensywności przeżycia bólowego, a także mogą odgrywać istotną rolę w zwalczaniu bólu.

Radzenie sobie z bólem

Aktywność określana jako radzenie sobie ze stresem przez Susanne Folkman i Richarda Lazarusa [18, 19] definiowana jest jako zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, których celem jest opanowanie zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciażające lub przekraczające jej zasoby. Radzenie sobie skoncentrowane na zadaniu ukierunkowane jest na opanowanie stresora w celu zmniejszenia lub usunięcia jego stresujących właściwości. Chory z bólem przewlekłym nastawiony jest na utrzymanie aktywności, podejmuje ćwiczenia i działania zmniejszające ból. Radzenie sobie skoncentrowane na emocjach ukierunkowane jest na opanowanie reakcji emocjonalnej związanej z danym stresorem. Wysiłek chorego skierowany jest na szukanie wsparcia. Chory unika wszelkich aktywności, wykazuje bierną postawę. Wyróżniono również trzeci sposób reagowania, polegajacy na unikaniu i podejmowaniu czynności zastępczych. Największy wpływ na wybór strategii radzenia sobie ma sytuacja i sposób jej interpretacji oraz oceny przez chorego [20, 21].
Naukowcy wskazują na istnienie różnic płciowych w częstości zgłaszania i konsultowania dolegliwości bólowych. Kobiety częściej niż mężczyźni udają się do lekarza. Dolegliwości zgłaszane przez dorosłe kobiety są intensywniejsze, częstsze i trwają dłużej. Mężczyźni i kobiety zdecydowanie różnią się między sobą pod względem radzenia sobie z bólem. Mężczyźni z reguły wykazują większe pobieżne zorientowanie i szybciej reagują na pojawiający się problem zdrowotny. Uważają również, że są w większym stopniu niż kobiety zdolni do panowania nad bólem, choć często ujawniają również tendencje do zaprzeczania istnieniu problemu i zajmują się jakąś aktywnością. Mężczyźni częściej redukują napięcie bólowe alkoholem, papierosami czy innymi substancjami psychoaktywnymi. Kobiety natomiast są bardziej skoncentrowane na bólu i podejmują konieczne dla procesu leczenia zmiany zachowania. Dużo częściej poszukują społecznego wsparcia, jednak cechuje je internalizacja bólu oraz silna tendencja do katastrofizowania [22].

Materiał i metody

Celem przeprowadzonych badań była ocena stosowanych strategii radzenia sobie z bólem w zależności od umiejscowienia kontroli bólu, przy uwzględnieniu subiektywnej oceny bólu.
W badaniach wykorzystano trzy narzędzia badawcze.
Kwestionariusz Przekonań na Temat Bólu (The Beliefs about Pain Control Questionnaire – BPCQ) Susanne Skevington zawiera 13 stwierdzeń, ocenianych w 6-stopniowej skali typu Likerta opisujących trzy dominujące typy przekonań na temat lokalizacji kotroli doznań bólowych:
• typ W (czynniki wewnętrzne) oznacza, że u danej osoby dominują przekonania zdrowotne świadczące o tym, że osoba ma poczucie sprawowania kontroli nad ewentualnymi dolegliwościami;
• typ I (siła innych osób) oznacza przewagę przekonań zdrowotnych, zgodnie z którymi to przede wszystkim interwencje lekarzy mogą znacząco redukować dolegliwości bólowe;
• typ P (przypadkowe zdarzenia) to przewaga przekonań zdrowotnych, że doświadczane dolegliwości nie zależą od samego pacjenta ani od lekarzy, lecz od przypadkowych zdarzeń i oddziaływań.
Wyższy wynik odzwierciedla silniejsze przekonania, że ból może zostać opanowany poprzez wpływ danego czynnika. Dotychczasowe badania potwierdzają, że BPCQ jest rzetelnym i trafnym narzędziem pomiaru, które może znaleźć zastosowanie w badaniach przekonań na temat kontroli bólu. Właściwości polskiej wersji kwestionariusza w wielu parametrach są lepsze niż wersji oryginalnej [23].
Kwestionariusz Strategii Radzenia Sobie z Bólem (The Pain Coping Strategies Questionnaire – CSQ) Anne K. Rosenstiel i Francisa J. Keefe’ego zawiera 42 stwierdzenia opisujące różnego rodzaju sposoby radzenia sobie z bólem oraz dwa pytania dotyczące oceny własnych umiejętności poradzenia sobie i obniżenia bólu. Sposoby radzenia sobie z bólem odzwierciedlają sześć poznawczych oraz jedną behawioralną strategię, które z kolei wchodzą w skład trzech czynników, tj.:
• aktywnego radzenia sobie (przewartościowanie doznań bólu, ignorowanie doznań, deklarowanie radzenia sobie),
• odwracania uwagi i podejmowania czynności zastępczych (odwracanie uwagi i zwiększona aktywność behawioralna),
• katastrofizowania i poszukiwania nadziei (katastrofizowanie, modlenie się/pokładanie nadziei).
W ocenie wykorzystano 7-stopniową skalę typu Likerta. Dla każdej strategii oblicza się wynik, który mieści się w zakresie od 0 do 36 punktów. Im wynik jest wyższy, tym większe znaczenie jest przypisywane danemu sposobowi radzenia sobie z bólem. W przypadku pytań dotyczących stopnia opanowania i możliwości zredukowania bólu rozpiętość wyników wynosi od 0 do 6. Im wynik jest wyższy, tym większe znaczenie jest przypisywane własnym umiejętnościom radzenia sobie i obniżenia bólu [23].
Kwestionariusz służy do oceny stosowanych strategii radzenia sobie z doświadczanym bólem oraz ich skuteczności w opanowywaniu i obniżaniu bólu i jest przeznaczony do badania dorosłych chorych, uskarżających się na ból, leczonych ambulatoryjnie lub stacjonarnie. Dotychczasowe badania potwierdzają, że CSQ jest rzetelnym i trafnym narzędziem pomiaru, a właściwości psychometryczne polskiej wersji kwestionariusza są zadowalające [23].
Poziom natężenia bólu badano za pomocą skali VAS (Visual Analogue Scale) przy założeniu, że 0 oznacza brak bólu, a 10 to największy ból, jaki można sobie wyobrazić.

Charakterystyka badanej grupy

Przebadano 109 dorosłych osób leczonych z powodu choroby nowotworowej: 54 kobiety (59%) i 45 mężczyzn (41%) w wieku od 40 do 74 lat (M = 56,47 przy SD = 7,89). Obie grupy płciowe były w tym samym wieku (MK = 56,83; SDK = 10,26; MM = 57,84; SDM = 8,93). Większość badanych pochodziła z miasta (n = 77; 73%), a pozostali ze wsi (n = 29; 27%). Trzy osoby nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie. Badani mieli najczęściej wykształcenie średnie (n = 41; 38%) i zawodowe (n = 34; 31%), najmniej z nich miało wykształcenie podstawowe (n = 16; 15%) i wyższe (n = 18; 16%). Badani pacjenci leczyli się z powodu raka płuc (n = 51; 47%) oraz raka jelita grubego w stopniu 3. lub 4. (n = 58; 53%). Niektórzy z nich cierpieli dodatkowo na inne schorzenia przewlekłe (n = 44; 45%).

Wyniki

Na wstępnym etapie sprawdzono subiektywną ocenę natężenia bólu mierzonego skalą VAS. Około jedna czwarta badanych pacjentów (n = 28; 26%) deklarowała silne – od 7 do 10 punktów – natężęnie bólu, a pozostali przeciętne – 5 i 6 punktów (n = 35; 32%) lub słabe – od 1 do 4 punktów (n = 46; 42%). Badani oceniali ból jako podobnie silny niezależnie od miejsca lokalizacji nowotworu (rak płuc: M = 4,94; SD = 2,10; rak jelita grubego: M = 5,16; SD = 2,16; t = –0,52; p = n.i.) oraz niezależnie od płci (kobiety: M = 5,19; SD = 2,27; mężczyźni: M = 4,87; SD = 1,90; t = 0,78; p = n.i.).

Przekonania na temat lokalizacji bólu

Nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie pomiędzy badanymi pacjentami w zakresie lokalizacji kontroli bólu ze względu na rodzaj choroby nowotworowej (tabela 1.). Nie odnotowano też różnic ze względu na płeć.
W kolejnym etapie wyodrębniono 4 typy przekonań na temat lokalizacji kontroli bólu z zastosowaniem analizy skupień – grupowanie metodą k-średnich, które znacznie różniły się od siebie, a wewnątrz siebie były w jak najmniejszym stopniu zróżnicowane (tabela 2., ryc. 1.). W ten sposób uzyskano 4 skupienia. Sprawdzono, czy osoby mieszczące się w skupieniach różnią się stosowanymi strategiami radzenia sobie z bólem, rozpoznaniem klinicznym i subiektywną oceną bólu.
Wyodrębnione skupienia przekonań na temat lokalizacji kontroli bólu nie są zgodne z podziałem zaproponowanym przez Wallstonów [14, 23] w zakresie przekonań na temat umiejscowienia kontroli zdrowia. Wykonane analizy wraz z oceną merytoryczną wskazują, że te 4 są najbardziej różnicujące (p < 0,0001). W każdym z nich znajduje się podobna liczba osób z każdej z badanych jednostek chorobowych (2 = 0,280; df = 3; p = 0,964). Wyodrębnione skupienia można scharakteryzować następująco:
• skupienie 1. cechuje się silnymi wewnętrznymi przekonaniami na temat lokalizacji kontroli bólu, bez pomniejszania wpływu lekarzy i przypadku,
• skupienie 2. jest słabe, niezróżnicowane, wszystkie przekonania są na niskim poziomie,
• skupienie 3. jest przeciętnie niezróżnicowane, z lekką dominacją przekonań o zewnętrznej lokalizacji kontroli bólu,
• skupienie 4. cechuje się powiększaniem wpływu lekarzy, z bardzo niskimi przekonaniami o wewnętrznej lokalizacji kontroli bólu.
Następnie sprawdzono, czy osoby z poszczególnych skupień charakteryzujących ich przekonania na temat lokalizacji kontroli bólu różnią się w zakresie stosowanych strategii radzenia sobie z bólem i w zakresie nasilenia odczuwanego bólu. Okazało się, że badani chorzy różnią się między sobą w zakresie stosowania dwóch strategii radzenia sobie z bólem: „ignorowanie doznań” i „deklarowanie radzenia sobie”. Obie strategie stanowią składowe poznawczego radzenia sobie i są najniższe w grupie osób ze skupienia 2., które cechują się słabymi i niezróżnicowanymi przekonaniami na temat lokalizacji kontroli bólu. W analizie globalnej potwierdziły się różnice w zakresie poznawczego radzenia sobie przez osoby przynależące do skupienia 2. [H (3, n = 109) = 10,440, p = 0,015]. Osoby z tego skupienia oceniają stopień natężenia doświadczanego bólu jako przeciętny (tabela 3.).
W zakresie strategii „ignorowanie doznań” osoby ze skupienia 2. różnią się istotnie od wszystkich pozostałych osób (tabela 4., ryc. 2.). Osoby z tego skupienia niżej niż osoby ze skupienia 1. i 4. oceniają stopień natężenia doświadczanego bólu (tabela 3.).
W zakresie strategii „deklarowanie radzenia sobie” osoby ze skupienia 2. różnią się istotnie od chorych ze skupienia 4., które najczęściej stosują tę strategię (tabela 5., ryc. 3.). Osoby ze skupienia 4. najwyżej oceniają stopień natężenia doświadczanego bólu (tabela 3.).

Omówienie

Celem przeprowadzonych badań była identyfikacja preferowanych strategii radzenia sobie z bólem. Sprawdzenie, czy umiejscowienie kontroli bólu różnicuje stosowane przez pacjentów onkologicznych strategie radzenia sobie z bólem. Podjęto również próbę określenia, czy umiejscowienie kontroli bólu jest związane z własnymi umiejętnościami panowania nad bólem i zdolnością zmniejszania bólu.
Wysokie wewnętrzne poczucie kontroli wraz z niską reaktywnością jest powiązane z lepszym dobrostanem psychicznym, które razem ułatwiają utrzymanie pozytywnego afektu [24]. Przekonanie o wewnętrznym umiejscowieniu kontroli zdrowia koreluje z: podejmowaną codzienną aktywnością osób chorych przewlekle [16], większą skłonnością do poszerzania swojej wiedzy na temat zdrowia [25], aktywnymi sposobami radzenia sobie. Osoby z niskim wewnętrznym LOC są bardziej skłonne do negowania objawów i pomniejszania konieczności przestrzegania zachowań zdrowotnych [26]. Może być również tak, że osoby z niskim wewnętrznym LOC w rzeczywistości nie są przekonane o braku możliwości kontrolowania własnego zdrowia. One po prostu z zaufaniem oddały się wiedzy i umiejętnościom innych ludzi – fachowców [16].
Osoby z zewnętrznym umiejscowieniem kontroli stosują raczej sposoby bierne, unikowe i są mniej zorientowane na aktywne działanie [27]; rzadziej stosują pozytywne formy psychologicznego i fizycznego przystosowania do choroby [28], np. aktywne radzenie sobie i pozytywny afekt [11]; raczej cechują się płcią żeńską [29]. Ostatniej zależności nie potwierdzają otrzymane wyniki. W badanej grupie pacjentów onkologicznych nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie pomiędzy badanymi w zakresie lokalizacji kontroli bólu ze względu na płeć.
Zewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia zasadniczo wiąże się u chorych przewlekle z negatywnymi emocjami: depresją, wrogością, lękiem, oraz z objawami fizycznymi. Może też wpływać na zdrowie somatyczne właśnie poprzez jego powiązania ze zdrowiem psychicznym i nie sprzyja podejmowaniu zachowań zdrowotnych [30]. Wiąże się z bardziej pasywnym radzeniem sobie oraz z negatywnym afektem [11]. Osoby takie nie dbają o poszerzanie wiedzy na temat swojego zdrowia [25].
Przekonanie o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli zdrowia, o tym, że zależy ono od innych ludzi i ich działania, koreluje z niechęcią do radzenia sobie poprzez poszukiwanie informacji [31] i z mniejszymi możliwościami przewidywania zachowań zdrowotnych [16, 30].
Można zatem przewidywać, że umiejscowienie kontroli jest powiązane z zachowaniami zdrowotnymi oraz zachowaniami w chorobie. Szczególnie wiąże się ono z poszukiwaniem informacji, zażywaniem leków, regularnym chodzeniem do lekarza, przestrzeganiem diety czy zaprzestaniem palenia papierosów [14].
Badania różnych grup chorych przewlekle pokazują, że mają oni częstsze zewnętrzne lokowanie kontroli zdrowia – w innych ludziach lub w okolicznościach losowych, przypadku czy szczęściu, natomiast wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia jest u nich na podobnym poziomie jak u osób zdrowych. Czy taki układ wyników jest przynajmniej w części skutkiem choroby? Trudno na to pytanie odpowiedzieć. Nie przeprowadzono badań podłużnych, a jedynie badania porównawcze pomiędzy różnymi grupami chorych. Na przykład pacjenci hemodializowani mieli znacząco wyższy poziom zewnętrznego umiejscowienia kontroli zdrowia (w innych ludziach) niż osoby, które nie były leczone za pomocą dializ [15].
W kolejnym etapie wyodrębniono 4 typy przekonań na temat lokalizacji kontroli bólu z zastosowaniem analizy skupień. Wyodrębnione skupienia przekonań na temat lokalizacji kontroli bólu nie są w pełni zgodne z wyznaczoną przez Wallstonów [14] konfiguracją przekonań na temat umiejscowienia kontroli zdrowia. Być może ze względu na małą liczebność badanej grupy nie można było wyodrębnić wszystkich 8 typów. Wydaje się jednak, że otrzymane skupienia odpowiadają: 1. skupienie – silnemu wewnętrznemu umiejscowieniu kontroli bólu, 2. skupienie – słabemu niezróżnicowanemu, 3. skupienie – nieróżnicowanemu przeciętnemu z tendencją do pomniejszania przekonań o wewnętrznej lokalizacji kontroli bólu, i 4. skupienie – typowi powiększającemu wpływ lekarzy. Otrzymane skupienie 3. nie zostało wyodrębnione przez autorów metody, a w badanej grupie pojawiły się takie osoby. W każdym z wyodrębnionych skupień znajdowała się podobna liczba osób z rozpoznanym nowotworem płuca i jelita grubego.
Następnie sprawdzano, czy osoby z poszczególnych skupień charakteryzujących ich przekonania na temat lokalizacji kontroli bólu różnią się pod względem stosowanych strategii radzenia sobie z bólem, kontroli bólu, zdolności zmniejszania bólu i w zakresie nasilenia odczuwanego bólu. Okazało się, że badani chorzy różnią się między sobą w zakresie stosowania dwóch strategii radzenia sobie z bólem: „ignorowanie doznań” i „deklarowanie radzenia sobie”. Obie strategie są składowymi poznawczego radzenia sobie i są najniższe w grupie osób ze skupienia 2., które cechują się słabymi i niezróżnicowanymi przekonaniami na temat lokalizacji kontroli bólu. Osoby z tego skupienia oceniają stopień natężenia bólu jako przeciętny.
Ponieważ osoby ze skupienia 2. najbardziej różnią się od pozostałych, warto dokonać bardziej wnikliwej analizy ich funkcjonowania. Była to najmniej liczna grupa pacjentów, procentowo nieznacznie więcej osób miało w niej raka jelita grubego oraz najmniej osób oceniło natężenie bólu jako wysokie. Być może ten ostatni element jest istotny. Około 50% osób ze skupienia 2. i skupienia 3. oceniało natężenie bólu jako niskie, a w pozostałych dwóch skupieniach było to po ok. 30%. Skupienia 2. i 3. mają niezróżnicowany charakter, być może wynika to z faktu, że odczuwane natężenie bólu nie było wysokie, nie absorbował on uwagi, myśli i nie przeszkadzał w działaniu. Nie wymagał też od pacjentów uruchamiania odpowiednich strategii radzenia sobie z bólem, stąd najrzadsze stosowanie przez osoby ze skupienia 2. poznawczych strategii radzenia sobie z bólem. Otrzymany wynik sugeruje, że przed analizą przekonań na temat lokalizacji kontroli bólu i stosowanych przez chorego strategii radzenia sobie z nim należy sprawdzić, jak subiektywnie pacjent ocenia natężenie doświadczanego bólu.

Wnioski

Przekonania na temat lokalizacji kontroli bólu są podobne niezależnie od rodzaju choroby nowotworowej – rak płuc czy rak jelita grubego, i płci. W badanej grupie można było wyodrębnić 4 skupienia różniące się przekonaniami na temat lokalizacji kontroli bólu. Badani chorzy różnią się między sobą w zakresie stosowania dwóch strategii radzenia sobie z bólem: „ignorowanie doznań” i „deklarowanie radzenia sobie”. Obie strategie są składowymi poznawczego radzenia sobie i są najniższe w grupie osób ze skupienia 2.

Piśmiennictwo

1. Cvejić R. Wpływ ustawy Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych na obniżenie zachorowalności i umieralności kobiet z powodu raka szyjki macicy w województwie zachodniopomorskim (niepublikowana rozprawa doktorska). Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego, Poznań 2011.
2. Olszewski W. Podstawy patologii nowotworów. W: Meder J (red.). Podstawy onkologii klinicznej. Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa 2001; 29-40.
3. Izdebski P. Funkcjonowanie osób z chorobą nowotworową po chemioterapii. Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1998.
4. Juczyński Z. Radzenie sobie ze stresem spowodowanym chorobą nowotworową. W: de Walden-Gałuszko K (red.). Psychoonkologia. Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000; 23-44.
5. de Walden-Gałuszko K. Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.
6. Dobrogowski J, Wordliczek J. Medycyna bólu. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
7. Dobrogowski J, Kus M, Sedlak K, Wordliczek J. Ból i jego leczenie. Springer PWN, Warszawa 1996.
8. Suchocka L. Psychologia bólu. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2008.
9. Jarosz J. Leczenie bólu w onkologii. W: Krzakowski M (red.). Onkologia kliniczna. Tom 1. Wydawnictwo Medyczne Borgis, Warszawa 2006; 533-549.
10. Ortenburger D. Psychofizjologiczne uwarunkowania bólu i jego leczenie. WSP, Częstochowa 2003.
11. Masters KS, Wallston KA. Canonical correlation reveals important relations between health locus of control, coping, affect and values. J Health Psychol 2005; 10: 719-731.
12. Rotter JB. Poczucie wewnętrznej versus zewnętrznej kontroli wzmocnień. Nowiny Psychologiczne 1990; 5-6: 59-70.
13. Sokołowska J. Przewidywania i wybory a przekonanie o kontroli. Wydawnictwo Instytutu PAN, Warszawa 1993.
14. Wallston BS, Wallston KA. Locus of control and health: a review of the literature. Health Educ Monogr 1978; 6: 107-117.
15. Wallston KA, Wallston BS. Who is responsible for your health: The construct of health locus of control. W: Sanders G, Suls J (red.). Social Psychology of Health and Illness. Lawrence Erlbaum & Associates, Hillsdale N.J. 1982; 65-95.
16. Wallston KA, Wallston BS, Smith S, Dobbins C. Perceived control and health. Curr Psychol 1987; 6: 5-25.
17. Basińska MA, Maćkowska P, Listwan A. Przekonania o umiejscowieniu kontroli zdrowia chorych na cukrzycę typu 1 a zachowania zdrowotne. Diabetologia Praktyczna 2011; 12: 151-159.
18. Folkman S, Lazarus R. An analysis of coping behavior on a middle-aged community sample. J Health Soc Behav 1980; 21: 219-239.
19. Folkman S, Lazarus RS. Coping as mediator of emotions. J Pers Soc Psychol 1988; 54: 466-475.
20. Sheridan C, Radmacher SA. Psychologia zdrowia: wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1998.
21. Basińska M A . Funkcjonowanie psychologiczne pacjentów w wybranych chorobach endokrynologicznych. Uwarunkowania somatyczne i osobowościowe.Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2009.
22. Kostarczyk E. Neuropsychologia bólu. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2003.
23. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2001.
24. Klonowicz T. Discontented people: reactivity and locus of control as determinants of subjective well-being. Eur J Pers 2001; 15: 29-47.
25. Beier ME, Ackerman PL. Determinants of health knowledge: an investigation of age, gender, abilities, personality, and interests. J Pers Soc Psychol 2003; 84: 439-448.
26. Dolińska-Zygmunt G. Podmiotowe uwarunkowania zachowań promujących zdrowie. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 2000.
27. Younger J, Marsh KJ, Grap MJ. The relationship of health locus of control and cardiac rehabilitation to mastery of illness-related stress. J Adv Nurs 1995; 22: 294-299.
28. Affleck G, Tennen H, Pfeiffer C, Fifield J. Appraisals of control and predictability in adapting to a chronic disease. J Pers Soc Psychol 1987; 53: 273-279.
29. Stürmer T, Hasselbach P, Amelang M. Personality, lifestyle, and risk of cardiovascular disease and cancer: follow-up of population based cohort. BMJ 2006; 10: 1359-1368.
30. Vandervoort DJ, Luis PK, Hamilton SE. Same correlates of health locus of control among multicultural individuals. Current Psychology: Developmental, Learning, Personality, Social 1997; 16: 167-178.
31. Braman AC, Gomez RG. Patient personality predicts preference for relationships with doctors. Personality and Individual Differences 2004; 37: 815-826.