Macrophage activity in tumour development

Wstęp
Rozwojowi choroby nowotworowej towarzyszy skomplikowany system zależnych od siebie procesów, wspierających rozrost nowo powstającej tkanki. Zaangażowane są tu mechanizmy immunologiczne zarówno wrodzone, jak i adaptacyjne. Elementami łączącymi oba rodzaje reaktywności są komórki prezentujące antygen (antigen presenting cells – APC) – przede wszystkim makrofagi (M), monocyty (Mo) i komórki dendrytyczne (dendritic cells – DC). Stanowią one wraz z innymi komórkami naturalnego układu odporności pierwszą linię obrony, a także dzięki możliwości prezentacji antygenów dziewiczym limfocytom T współuczestniczą w generowaniu puli komórek immunokompetentnych.
Makrofagi to przede wszystkim komórki rezydujące w tkankach, których prekursorami obwodowymi są monocyty [1]. Wykazują plejotropowe właściwości biologiczne (prezentacja antygenu, cytotoksyczność, fagocytoza, kontrola nad procesami zapalnymi, sekrecja czynników biologicznie czynnych itp.). Powszechnie wiadomo, że makrofagi obecne w środowisku rozwoju nowotworu (tumour-associated macrophages – TAMs) stanowią znaczącą i istotną część nacieku leukocytarnego. W związku z ich plejotropowymi właściwościami przypisuje się im wpływ zarówno na progresywny, jak i regresywny rozwój tkanki nowotworowej [2, 3]. Zdolności te są uzależnione od modulacyjnego działania komórek nowotworowych na układ immunologiczny. Poznanie mechanizmów regulujących te aktywności, a także odpowiednia kontrola funkcji makrofagów są niezmiernie istotne w planowaniu nowych terapii, a także w udoskonalaniu już istniejących. Dlatego też niniejsza praca stanowi charakterystykę aktywności i funkcji TAMs.

Makrofagi związane z nowotworem
Makrofagi to terminalnie zróżnicowane komórki pochodzenia szpikowego rezydujące w tkankach, których prekursorami obwodowymi są Mo [1]. Cechuje je zdolność do polaryzacji w kierunku odpowiedzi immunologicznej zarówno prozapalnej, jak i przeciwzapalnej, zależnie od aktywującego je sygnału, indukowanego przez określony stan patologiczny. Klasyczna aktywacja M w odpowiedzi na mikroorganizmy, ich fragmenty czy niektóre cytokiny (np. interferon γ – IFN-g) nadaje im fenotyp M1 cechujący się m.in.:
• podwyższoną zdolnością do prezentacji antygenu,
• wydzielaniem cytokin, m.in. czynnika martwicy nowotworu (tumour necrosis factor – TNF), interleukiny 1 (IL-1), interleukiny 6 (IL-6) [4], interleukiny 12 (IL-12) i interleukiny 23 (IL-23) [5, 6],
• wydzielaniem chemokin, m.in. CCL5, CCL8, CXCL2 i CXCL4 [7],
• polaryzacją odpowiedzi w kierunku Th1,
• podwyższoną produkcją aktywnych form tlenu, m.in. tlenku azotu (NO) [3],
• właściwościami cytotoksycznymi.
Makrofagi o fenotypie M1 są generalnie komórkami prozapalnymi, zaangażowanymi w uśmiercanie mikroorganizmów czy komórek nowotworowych, polaryzującymi odpowiedź immunologiczną w kierunku Th1, a także Th17 [8]. Cytokiny, takie jak np. interleukina 4 (IL-4), interleukina 13 (IL-13), interleukina 10 (IL-10) i inne, powodują aktywację makrofagów, nadając im fenotyp M2, cechujący się m.in.:
• ekspresją receptorów błonowych, takich jak receptor dla fragmentu Fc immunoglobuliny IgG typu 2 (Fc-R2, CD23), receptor mannozowy (MR), receptor CD14,
• wydzielaniem cytokin, m.in. IL-10, transformującego czynnika wzrostu β (TGF-b), a także antagonisty receptora interleukiny 1 (IL-1RA),
• wydzielaniem specyficznych chemokin, m.in. CCL16, CCL18, CCL22 [7],
• niewywieraniem efektu cytotoksycznego [6],
• zwiększoną ekspresją arginazy 1 zmieniającej metabolizm L-argininy w kierunku produkcji ornitydyny i poliamin, co w konsekwencji blokuje indukowaną syntazę tlenku azotu (iNOS) [4].
Opisane cechy wskazują na przeciwzapalne właściwości makrofagów M2, polaryzujących odpowiedź immunologiczną w kierunku Th2, a także indukujących powstawanie limfocytów T regulatorowych (Treg). Skutkiem ich działania jest wzmożona produkcja przeciwciał przez plazmocyty oraz supresja limfocytów T cytotoksycznych (CD8+) i/lub komórek NK [8]. Makrofagi M2 kontrolują więc odpowiedź prozapalną, regulując aktywności zależne od komórek o fenotypie M1 [9]. Dlatego odpowiedni stosunek subpopulacji makrofagów M1/M2 jest równie istotny, jak stosunek populacji limfocytów Th1/Th2 w celu zachowania homeostazy organizmu [10].
Makrofagi stanowią istotną część nacieku leukocytarnego wielu nowotworów (tumour associated leukocytes – TAL). Definiuje się je jako makrofagi związane z nowotworem (tumour associated macrophages – TAMs) wykazujące w przeważającej większości fenotyp M2 [2, 3], ich charakterystyka zależna jest jednak bezpośrednio od typu, stadium rozwojowego, lokalizacji [11–13], a także regionu tkanki nowotworowej [14] i ma bezpośredni związek z lokalnymi sygnałami docierającymi do tych komórek. Udział procentowy M w nacieku leukocytarnym zależy m.in. od zdolności wzbudzania chemotaksji przez komórki nowotworowe ich prekursorów obwodowych (Mo), a więc skorelowany jest również bezpośrednio z typem, a także stadium rozwojowym i waha się od 10 do 65%. Wskazuje się także na podwyższone zdolności proliferacyjne TAMs [15], które bez wątpienia mają wpływ na ich udział procentowy w obrębie rozwoju guza. Infiltracja makrofagów rozpoczyna się już w pierwszych etapach rozrostu nowotworu i intensywnie wzrasta w jego trakcie [9].

Czynniki modulujące infiltrację nowotworu przez makrofagi
Komórki nowotworowe poprzez profil wydzielanych cytokin i chemokin wpływają bezpośrednio na środowisko swojego wzrostu poprzez modulację chemotaksji leukocytów, regulację angiogenezy i wzrostu nowotworu, wpływają również na procesy przerzutowe [16, 17]. Część chemokin, a także cytokin produkowanych przez komórki nowotworowe, śródbłonek, fibroblasty, a także TAMs, wzbudzają chemotaksję Mo [18, 19], jak również M z okolicznych tkanek [10], przyczyniając się tym samym do wzrostu procentowego udziału tych komórek w środowisku rozwoju nowotworu. Do najbardziej istotnych czynników chemotaktycznych dla Mo należą m.in. monocytarny chemotaktyczny czynnik białkowy 1 (monocyte chemotactic protein-1 – MCP-1; CCL2), czynnik pobudzający kolonie makrofagów (macrophage colony stimulating factor – M-CSF), czynnik stymulujący powstawanie kolonii granulocytów (granulocyte colony-stimulating factor – G-CSF), naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu (vascular endothelial growth factor – VEGF), chemokina β syntetyzowana przez limfocyty T (regulated upon activation, normal T cell expressed and secreted – RANTES; CCL-5), interleukina 8 (IL-8; CXCL8), białko zapalne makrofagów 1 (macrophage inflammatory protein 1 – MIP-1) [1, 15, 20]. Czynniki te wpływają na funkcje efektorowe monocytów, uczestniczą również bezpośrednio w rozwoju tkanki nowotworowej. Wysoki poziom niektórych z tych czynników w obrębie rozwoju nowotworu koreluje ze zwiększoną infiltracją TAMs, a także ze słabymi rokowaniami dla chorych [21, 22].
Monocytarny chemotaktyczny czynnik białkowy 1 indukuje aktywności oksydacyjne, wzmaga produkcję IL-1 i IL-6, a także produkcję urokinazowego aktywatora plazminogenu. Jego ekspresja jest silnie skorelowana ze stężeniami VEGF, TNF-, i IL-8, co sugeruje istotną rolę w procesie angiogenezy. Działanie chemotaktyczne na Mo obwodowe jest związane z indukowaną ekspresją receptora dla urokinazowego aktywatora plazminogenu (uPA-R) [15]. Naczyniowo-śródbłonkowy czynnik wzrostu wywołuje natomiast ich chemotaksję poprzez aktywację receptora dla VEGF typu 1 (VEGFR-1, flt-1).
RANTES, podobnie jak MCP-1, należy do chemokin z rodziny CC [1]. Stymuluje Mo do wydzielania metaloproteinazy 9 (MMP-9) i metaloproteinazy 19 (MMP-19), angażując je w ten sposób w degradację błony podstawnej, a więc pośrednio w proces angiogenezy [18, 20]. Niektóre z omawianych czynników chemotaktycznych, np. trombospondyna 1 (TSP-1), korelują negatywnie ze wzrostem nowotworu poprzez mobilizację makrofagów M1 w obrębie jego rozrostu [23]. Trombospondyna 1 hamuje także bezpośrednio neowaskularyzację i wzrost guza [24].
Makrofagi pochodzące ze „zdrowych” tkanek wykazują szereg zdolności do prezentacji antygenów nowotworowych (tumour associated antigens – TAA), lizy komórek nowotworowych, stymulacji przeciwnowotworowych funkcji limfocytów T i komórek NK. Makrofagi rezydujące w obrębie rozwoju nowotworu w większości pozbawione zostają tych aktywności, czyniąc niemożliwym wzbudzenie skierowanej przeciw nowotworowi odpowiedzi immunologicznej. Szereg molekuł wydzielanych przez komórki nowotworowe (cytokin, czynników wzrostowych, proteaz itd.) wywiera bezpośredni wpływ na komórki układu immunologicznego znajdujące się w obrębie jego wzrostu, w tym przede wszystkim na M [25, 26]. Wydzielane przez komórki nowotworowe: IL-4, IL-6, IL-10, transformujący czynnik wzrostu 1 (TGF-1), a także prostaglandyny E2 (PGE2) powodują blokadę aktywności cytotoksycznych makrofagów [25, 27]. Transformujący czynnik wzrostu 1, IL-10 i PGE2 mogą ponadto powodować obniżenie ekspresji cząsteczek MHC klasy II na powierzchni omawianych komórek znajdujących się w obrębie rozrostu tkanki nowotworowej, a także tych znajdujących się poza jej rozrostem, np. w śledzionie czy otrzewnej. Może to skutkować obniżeniem zdolności do prezentacji antygenów dziewiczym limfocytom T w tych rejonach [25]. Rozrastający się nowotwór wpływa w ten sposób bezpośrednio na układ immunologiczny, hamując niekorzystne dla niego mechanizmy odpowiedzi komórkowej, a także pośrednio angażując jego elementy, stwarza sobie optymalne środowisko do wzrostu.

Wpływ makrofagów związanych z nowotworem na rozwój tkanki nowotworowej
Funkcje makrofagów rezydujących w obrębie rozrostu tkanki nowotworowej są skrajnie różne. Jak już wspomniano, komórki te mogą działać przeciwnowotworowo (TAMs o fenotypie M1), a także wpływać pozytywnie na rozwój tkanki nowotworowej (TAMs o fenotypie M2) [28].

Regresywny wpływ na rozwój tkanki nowotworowej
Makrofagi jako komórki działające przeciwnowotworowo zaangażowane są w przebudowę podścieliska, a także w produkcję i wydzielanie czynników prozapalnych spełniających funkcję sygnału zagrożenia. W konsekwencji dochodzi do migracji makrofagów, komórek NK (NK), a także komórek dendrytycznych (DC) z okolicznych tkanek. Czynniki produkowane podczas procesu rearanżacji podścieliska indukują M do produkcji IL-12, która następnie stymuluje komórki NK do produkcji IFN-g, a także indukuje ich funkcje antynowotworowe. Aktywowane przez IFN- makrofagi wydzielają szereg czynników działających cytostatycznie, a także cytotoksycznie na komórki nowotworowe. Do czynników tych należą m.in.: reaktywne formy tlenu, TNF-, IL-6, IL-1, arginaza [28]. Efekt cytotoksyczny względem komórek nowotworowych może być także wynikiem bezpośredniego kontaktu TAMs M1 – komórka nowotworowa [15]. Proces ten może odbywać się dwutorowo: na drodze niezależnej (macrophage-mediated cytotoxicity – MTC) lub zależnej (antibody-dependent cell cytotoxicity – ADCC) od przeciwciał. Cytotoksyczność niezależna od przeciwciał jest mechanizmem długotrwałym (trwa do 3 dni). Polega na bezpośrednim kontakcie makrofaga z komórką nowotworową, w trakcie którego wydzielane są duże ilości proteaz, czego wynikiem jest liza komórki nowotworowej. Podczas ADCC makrofagi wiążą się z fragmentem Fc przeciwciała opłaszczającego komórkę nowotworową, wykorzystując receptor dla fragmentu Fc znajdujący się na powierzchni błony komórkowej. Połączenie to stymuluje M do produkcji szeregu enzymów, podobnie jak ma to miejsce podczas MTC. W porównaniu z MTC ADCC jest procesem efemerycznym (trwa do kilku godzin), a zatem wydajniejszym [1].
Aktywności cytotoksyczne skutkują uwolnieniem antygenów nowotworowych, które prezentowane są następnie przez APC (przede wszystkim M i DC) antygenowo dziewiczym limfocytom T w węzłach chłonnych, wynikiem czego jest wygenerowanie puli komórek immunokompetentnych, a zatem uruchomienie mechanizmów odpowiedzi adaptacyjnej [1, 29].

Progresywny wpływ na rozwój tkanki nowotworowej
Niestety, większość makrofagów związanych z nowotworem cechuje się fenotypem M2, a więc wykazują właściwości pronowotworowe. Wydzielają szereg czynników wzrostowych, takich jak płytkowy czynnik wzrostu (platelet-derived growth factor – PDGF), epidermalny czynnik wzrostu (epidermal growth factor – EGF) [15, 28] czy TGF-[30]. Komórki nowotworowe pobudzone działaniem EGF uwalniają do środowiska czynnik wzrostu kolonii makrofagów (CSF-1), który wzmaga chemotaksję M oraz zwiększa sekrecję produkowanego przez nie EGF. Dochodzi zatem do sprzężenia zwrotnego dodatniego na linii EGF/CSF-1 [31], czego wynikiem jest indukowany przez czynniki wzrostowe, a zależny od makrofagów zintensyfikowany rozrost tkanki nowotworowej.
Makrofagi związane z nowotworem, obok płytek, to jedyne komórki krwi wydzielające PDGF, który działa zarówno jako czynnik wzrostowy, jak i biorący udział w procesach angiogenezy. Angażuje perycyty do nowo powstałych naczyń, stabilizując ich strukturę [28]. Proangiogenne właściwości TAMs są związane również z ich zdolnością do kumulowania się w niedotlenionych regionach tkanek. Hipoksja indukuje syntezę szeregu czynników, takich jak np. VEGF, TNF-, zasadowy czynnik wzrostu fibroblastów (basic fibroblast growth factor – bFGF) czy CXCL8, które wraz z mediatorami wydzielanymi bezpośrednio przez wzrastającą tkankę nowotworową indukują jej neowaskularyzację [1, 3]. Makrofagi związane z nowotworem wykazują także działanie immunosupresyjne. Wydzielane przez nie prostanoidy, a także w dużej ilości IL-10, wykazują silnie immunosupresyjny efekt na odpowiedź typu Th1, co w konsekwencji prowadzi do zaburzenia aktywności limfocytów T cytotoksycznych, a także komórek NK (w tym komórek typu LAK) [15]. Działanie immunosupresyjne wiąże się również z sekrecją profilu chemokin, takich jak np. CCL17 i CCL22, wzbudzających chemotaksję komórek T regulatorowych i komórek Th2, które nie wykazują aktywności cytotoksycznych, działają ponadto supresyjnie względem prozapalnych komórek układu immunologicznego [9]. Badania przeprowadzone na modelu in vitro dowodzą, że reaktywne formy tlenu wydzielane przez makrofagi hodowane z komórkami nowotworowymi powodują modyfikację podjednostki  receptora TCR (CD3-) limfocytów T [32]. Powszechnie wiadomo, że CD3- odgrywa kluczową rolę w przekazywaniu sygnału prowadzącego do aktywacji limfocytów T [33, 34], jej uszkodzenie prowadzi zatem w konsekwencji do ich unieczynnienia i apoptozy. Badania in vivo potwierdzają znaczące obniżenie ekspresji tej cząsteczki na powierzchni limfocytów związanych z nowotworem i/lub obwodowych limfocytach T w wielu rodzajach nowotworów (np. czerniaka [35], raka jajnika [36], raka okrężnicy [37]). Makrofagi związane z nowotworem działają więc w głównej mierze supresyjnie względem odpowiedzi adaptacyjnej i prozapalnej, wydzielają również szereg czynników zwiększających proliferację komórek nowotworowych i supresyjnych względem odpowiedzi pierwotnej [38].

Podsumowanie
Procesy immunomodulacyjne związane z rozwojem nowotworu wpływają znacząco na aktywność M. W większości makrofagów związanych z nowotworem następuje przełączenie funkcji obronnych na wspierające rozrost nowo powstającej tkanki, dlatego w przypadku większości guzów (np. raka piersi, prostaty, endometrium) zwiększony odsetek TAMs związany jest ze zmniejszoną przeżywalnością chorych. Należy równocześnie zaznaczyć, że w przypadku niektórych rodzajów nowotworów (np. żołądka, jelita grubego), ich zwiększona liczebność związana jest z lepszymi prognozami dla chorych (tab. 1.). W przypadku guzów żołądka może mieć to związek z lokalizacją infiltracji TAMs w regionie gniazda komórek nowotworowych (tumour nest), gdzie pomimo niewielkiego odsetka makrofagów, w odniesieniu do ogólnej ich liczby obecnych w różnych częściach nowotworu, zaobserwowano: podwyższoną apoptozę komórek nowotworowych, a także zwiększoną infiltrację limfocytów T cytotoksycznych (nest – CD8+) [14]. Wskazuje to bezpośrednio na zaangażowanie M o fenotypie M1 w omawianym regionie nowotworu i podkreśla, jak istotne jest wnikliwe analizowanie wszystkich fragmentów tkanki nowotworowej. Powszechnie w badaniach histochemicznych TAMs są charakteryzowane jako komórki o fenotypie CD68+ [39–42]. W przypadku nowotworów zlokalizowanych w jelicie grubym może nie wnosić to żadnej wartości diagnostycznej. Ponadto, Nagorsen nie zaobserwował zależności pomiędzy poziomem tak scharakteryzowanych makrofagów a infiltracją komórek cytotoksycznych czy limfocytów Treg. Podwyższona infiltracja TAMs wykazujących fenotyp CD163+ korelowała natomiast ze zwiększoną przeżywalnością chorych [43]. Pogląd ten pozostaje w sprzeczności z innymi pracami traktującymi o zależności poziomu infiltracji TAMs w rokowaniach klinicznych czy zaangażowania innych populacji komórek układu immunologicznego w tym typie nowotworów [44].
W praktyce wysoki odsetek makrofagów związanych z nowotworem może być niezależnym czynnikiem prognostycznym, pod warunkiem analizy wszystkich regionów guza oraz dokładniejszej analizy ich fenotypu. Również podwyższony poziom ich prekursorów obwodowych (Mo) we krwi został zakwalifikowany jako niezależny czynnik prognostyczny w niektórych typach nowotworów (np. raka jelita grubego) [45]. Niemniej jednak potrzebne są dalsze badania fenotypu oraz aktywności makrofagów rezydujących w obrębie rozwoju nowotworu, a także monocytów obwodowych.

Piśmiennictwo
1. Leek RD, Harris AL. Tumor-associated macrophages in breast cancer. J Mammary Gland Biol Neoplasia 2002; 7: 177-89.
2. Tumor versus tumor-associated macrophages: how hot is the link? Integr Cancer Ther 2008; 7: 90-5.
3. Mantovani A, Schioppa T, Porta C, Allavena P, Sica A. Role of tumor-associated macrophages in tumor progression and invasion. Cancer Metastasis Rev 2006, 25: 315-22.
4. Benoit M, Ghigo E, Capo C, Raoult D, Mege JL. The uptake of apoptotic cells drives Coxiella burnetii replication and macrophage polarization: a model for Q fever endocarditis. PLoS Pathog 2008; 4: e1000066.
5. Mantovani A, Sica A, Sozzani S, Allavena P, Vecchi A, Locati M. The chemokine system in diverse forms of macrophage activation and polarization. Trends Immunol 2004; 25: 677-86.
6. Ohri CM, Shikotra A, Green RH, Waller DA, Bradding P. Macrophages within NSCLC tumour islets are predominantly of a cytotoxic M1 phenotype associated with extended survival. Eur Respir J 2009; 33: 118-26.
7. Mantovani A, Sozzani S, Locati M, Allavena P, Sica A. Macrophage polarization: tumor-associated macrophages as a paradigm for polarized M2 mononuclear phagocytes.Trends Immunol 2002; 23: 549-55.
8. Coffelt SB, Hughes R, Lewis CE. Tumor-associated macrophages: effectors of angiogenesis and tumor progression. Biochim Biophys Acta 2009; 1796: 11-8.
9. Solinas G, Germano G, Mantovani A, Allavena P. Tumor-associated macrophages (TAM) as major players of the cancer-related inflammation. J Leukoc Biol 2009; 86: 1065-73.
10. Mantovani A, Allavena P, Sica A. Tumour-associated macrophages as a prototypic type II polarised phagocyte population: role in tumour progression. Eur J Cancer 2004; 40: 1660-7.
11. Biswas SK, Gangi L, Paul S, et al. A distinct and unique transcriptional program expressed by tumor-associated macrophages (defective NF-kappaB and enhanced IRF-3/STAT1 activation). Blood 2006; 107: 2112-22.
12. Saccani A, Schioppa T, Porta C, et al. p50 nuclear factor-kappaB overexpression in tumor-associated macrophages inhibits M1 inflammatory responses and antitumor resistance. Cancer Res 2006, 66: 11432-40.
13. Sica A, Saccani A, Bottazzi B, Polentarutti N, Vecchi A, van Damme J, Mantovani A. Autocrine production of IL-10 mediates defective IL-12 production and NF-kappa B activation in tumor-associated macrophages. J Immunol 2000; 164: 762-7.
14. Ohno S, Inagawa H, Dhar DK, et al. The degree of macrophage infiltration into the cancer cell nest is a significant predictor of survival in gastric cancer patients. Anticancer Res 2003; 23: 5015-22.
15. al-Sarireh B, Eremin O. Tumour-associated macrophages (TAMS): disordered function, immune suppression and progressive tumour growth. J R Coll Surg Edinb 2000; 45: 1-16.
16. Strieter RM, Belperio JA, Phillips RJ, Keane MP. CXC chemokines in angiogenesis of cancer. Semin Cancer Biol 2004; 14: 195-200.
17. Murdoch C, Giannoudis A, Lewis CE. Mechanisms regulating the recruitment of macrophages into hypoxic areas of tumors and other ischemic tissues. Blood 2004; 104: 2224-34.
18. Dirkx AE, Oude Egbrink MG, Wagstaff J, Griffioen AW. Monocyte/macrophage infiltration in tumors: modulators of angiogenesis. J Leukoc Biol 2006; 80: 1183-96.
19. Wu Y, Li YY, Matsushima K, Baba T, Mukaida N. CCL3-CCR5 axis regulates intratumoral accumulation of leukocytes and fibroblasts and promotes angiogenesis in murine lung metastasis process. J Immunol 2008; 181: 6384-93.
20. Ben-Baruch A. Inflammatory cells, cytokines, and chemokines in breast cancer progression: reciprocal tumor-microenvironment interactions. Breast Cancer Res 2003; 5: 31-6.
21. Balkwill F. Cancer and the chemokine network. Nat Rev Cancer 2004; 4: 540-50.
22. Pollard JW. Tumour-educated macrophages promote tumour progression and metastasis. Nat Rev Cancer 2004; 4: 71-8.
23. Martin-Manso G, Galli S, Ridnour LA, Tsokos M, Wink DA, Roberts DD. Thrombospondin 1 promotes tumor macrophages recruitment and enhances tumor cell cytotoxicity of differentiated U937 Cells. Cancer Res 2008, 68: 7090-9.
24. Wierzbowska A, Krawczyńska A, Wrzesień-Kuś A, Sobczak-Pluta A, Robak T. Thrombospondin-1 and its role in the biology of hematological malignancies. Acta Haematol Pol 2004; 35: 15-26.
25. Elgert KD, Alleva DG, Mullins DW. Tumor-induced immune dysfunction: the macrophage connection. J Leukoc Biol 1998; 64: 275-90.
26. Sunderkötter C, Goebeler M, Schulze-Osthoff K, Bhardwaj R, Sorg C. Macrophage-derived angiogenesis factors. Pharmacol Ther 1991; 51: 195-216.
27. Ben-Baruch A. Inflammation-associated immune suppression in cancer: the roles played by cytokines, chemokines and additional mediators. Semin Cancer Biol 2006; 16: 38-52.
28. Lamagna C, Aurrand-Lions M, Imhof BA. Dual role of macrophages in tumor growth and angiogesesis. J Leukoc Biol 2006; 80: 705-13.
29. Bingle L, Brown NJ, Lewis CE. The role of tumour-associated macrophages in tumour progression: implications for new anticancer therapies. J Pathol 2002; 196: 254-65.
30. Leivonen SK, Kahari VM. Transforming growth factor-beta signaling in cancer invasion and metastasis. Int J Cancer 2007; 121: 2119-24.
31. Shih J-Y, Yuan A, Chen J-W, Yang P-C. Tumor-associated macrophage: its role in cancer invasion and metastasis. J Cancer Mol 2006; 2: 101-6.
32. Sikora J, Dworacki G, Giersz R, Żeromski J. The role of monocytes/macrophages in TCR-zeta chain downregulation and apoptosis of T lymphocytes in malignant pleural effusions. J Biol Regul Homeost Agents 2004; 18: 26-32.
33. Germain RN, Stefanová I. The dynamics of T cell receptor signaling: complex orchestration and the key roles of tempo and cooperation. Annu Rev Immunol 1999; 17: 467-522.
34. Kersh EN, Shaw AS, Allen PM. Fidelity of T cell activation through multistep T cell receptor zeta phosphorylation. Science 1998; 281: 572-5.
35. Zea AH, Curti BD, Longo DL, et al. Alterations in T cell receptor and signal transduction molecules in melanoma patients. Clin Cancer Res 1995; 1: 1327-35.
36. Lai P, Rabinowich H, Crowley-Nowick PA, Bell MC, Mantovani G, Whiteside TL. Alterations in expression and function of signal-transducing proteins in tumor-associated T and natural killer cells in patients with ovarian carcinoma. Clin Cancer Res 1996; 2: 161-73.
37. Mulder WM, Bloemena E, Stukart MJ, Kummer JA, Wagstaff J, Scheper RJ. T cell receptor-zeta and granzyme B expression in mononuclear cell infiltrates in normal colon mucosa and colon carcinoma. Gut 1997; 40: 113-9.
38. van Netten JP, Ashmead BJ, Parker RL, Thornton IG, Fletcher C, Cavers D, Coy P, Brigden ML. Macrophage-tumor cell associations: a factor in metastasis of breast cancer? J Leukoc Biol 1993; 54: 360-2.
39. Mäkitie T, Summanen P, Tarkkanen A, Kivelä T. Tumor-infiltrating macrophages (CD68(+) cells) and prognosis in malignant uveal melanoma. Invest Ophthalmol Vis Sci 2001; 42: 1414-21.
40. Piras F, Colombari R, Minerba L, Murtas D, Floris C, Maxia C, Corbu A, Perra MT, Sirigu P. The predictive value of CD8, CD4, CD68, and human leukocyte antigen-D-related cells in the prognosis of cutaneous malignant melanoma with vertical growth phase. Cancer 2005; 104: 1246-54.
41. Hanada T, Nakagawa M, Emoto A, Nomura T, Nasu N, Nomura Y. Prognostic value of tumor-associated macrophage count in human bladder cancer. Int J Urol 2000; 7: 263-9.
42. Saji H, Koike M, Yamori T, Saji S, Seiki M, Matsushima K, Toi M. Significant correlation of monocyte chemoattractant protein-1 expression with neovascularization and progression of breast carcinoma. Cancer 2001; 92: 1085-91.
43. Nagorsen D, Voigt S, Berg E, Stein H, Thiel E, Loddenkemper C. Tumor-infiltrating macrophages and dendritic cells in human colorectal cancer: relation to local regulatory T cells, systemic T-cell response against tumor-associated antigens and survival. J Transl Med 2007; 5: 62.
44. Funada Y, Noguchi T, Kikuchi R, Takeno S, Uchida Y, Gabbert HE. Prognostic significance of CD8+ T cell and macrophage peritumoral infiltration in colorectal cancer. Oncol Rep 2003; 10: 309-13.
45. Maliszewski D, Jastrzębski T, Drucis K, Kopacz A. Prognostic factors in colon cancer – what can we add to the standards? Współcz Onkol 2008; 12: 212-6.
46. Leek RD, Lewis CE, Whitehouse R, Greenall M, Clarke J, Harris AL. Association of macrophage infiltration with angiogenesis and prognosis in invasive breast carcinoma. Cancer Res 1996; 56: 4625-9.
47. Shimura S, Yang G, Ebara S, Wheeler TM, Frolov A, Thompson TC. Reduced infiltration of tumor-associated macrophages in human prostate cancer: association with cancer progression. Cancer Res 2000; 60: 5857-61.
48. Ohno S, Ohno Y, Suzuki N, et al. Correlation of histological localization of tumor-associated macrophages with clinicopathological features in endometrial cancer. Anticancer Res 2004; 24: 3335-42.
49. Hamada I, Kato M, Yamasaki T, et al. Clinical effects of tumor-associated macrophages and dendritic cells on renal cell carcinoma. Anticancer Res 2002; 22: 4281-4.
50. Tan SY, Fan Y, Luo HS, Shen ZX, Guo Y, Zhao LJ. Prognostic significance of cell infiltrations of immunosurveillance in colorectal cancer. World J Gastroenterol 2005; 11: 1210-4.
51. Piras F, Colombari R, Minerba L, et al. The predictive value of CD8, CD4, CD68, and human leukocyte antigen-D-related cells in the prognosis of cutaneous malignant melanoma with vertical growth phase. Cancer 2005; 104: 1246-54.
52. Koide N, Nishio A, Sato T, Sugiyama A, Miyagawa S. Significance of macrophage chemoattractant protein-1 expression and macrophage infiltration in squamous cell carcinoma of the esophagus. Am J Gastroenterol 2004; 99: 1667-74.
53. Taskinen M, Karjalainen-Lindsberg ML, Nyman H, Eerola LM, Leppä S. A high tumor-associated macrophage content predicts favorable outcome in follicular lymphoma patients treated with rituximab and cyclophosphamide-doxorubicin-vincristine-prednisone. Clin Cancer Res 2007; 13: 5784-9.
54. Farinha P, Masoudi H, Skinnider BF, et al. Analysis of multiple biomarkers shows that lymphoma-associated macrophage (LAM) content is an independent predictor of survival in follicular lymphoma (FL). Blood 2005; 106: 2169-74.
55. Mäkitie T, Summanen P, Tarkkanen A, Kivelä T. Tumor-infiltrating macrophages (CD68(+) cells) and prognosis in malignant uveal melanoma. Invest Ophthalmol Vis Sci 2001, 42: 1414-21.
56. Davidson B, Goldberg I, Gotlieb WH, Lerner-Geva L, Ben-Baruch G, Agulansky L, Novikov I, Kopolovic J. Macrophage infiltration and angiogenesis in cervical squamous cell carcinoma – clinicopathologic correlation. Acta Obstet Gynecol Scand 1999; 78: 240-4.