Molecular biology of head and neck tumours in genomic and proteomic era

Nowotwory złośliwe charakteryzuje rozplem własnych, lecz zmienionych morfologiczne i funkcjonalnie komórek ustroju, który prowadzi do niszczenia prawidłowych struktur narządowych. Pierwotny rozwój procesu nowotworowego jest miejscowy, a następnie dochodzi do naciekania i niszczenia tkanek sąsiednich oraz do zagnieżdżania się i namnażania komórek nowotworowych w narządach odległych. Komórki nowotworowe, zachowując zazwyczaj część cech charakterystycznych dla tkanki, z której powstały, ujawniają jednocześnie morfologiczne i funkcjonalne odróżnicowanie, wyrażające się utratą cech dojrzałości i specjalizacji czynnościowej, nabytych w rozwoju osobniczym. Inwazyjność i odróżnicowywanie się komórek nowotworowych mają zazwyczaj charakter postępujący. U podłoża rozwoju procesu nowotworowego leży zawsze przekształcenie określane jako transformacja nowotworowa pojedynczych komórek. Przybranie fenotypu nowotworowego raz nabyte jest w zasadzie nieodwracalne i przekazywane dziedzicznie komórkom potomnym [1–3]. Powyższe uwagi wstępne opisują generalnie proces nowotworowy i dotyczą również nowotworów głowy i szyi. Celem artykułu jest ukazanie specyfiki biologii nowotworów głowy i szyi na tle podanego wyżej ogólnego schematu procesu nowotworowego. Badania podstawowe wydają się bardzo zaawansowane i stanowią przedmiot licznych opracowań literaturowych [4, 5]. Osiągnięcia badań poznawczych pozwoliły na opracowanie markerów diagnostycznych i prognostycznych oraz podjęcie nowych strategii terapeutycznych w zakresie terapii celowanej i skojarzonej.
Uszkodzenia struktury DNA
Etiologia nowotworów głowy i szyi jest mocno powiązana z paleniem tytoniu, przy czym najsilniejszy związek sprawczy występuje w przypadku nowotworów krtani. Dzięki tak jednoznacznemu rozpoznaniu czynnika sprawczego sprawa indukcji uszkodzeń DNA została dobrze opisana już w latach 70. i 80. XX w. [6, 7]. Dym tytoniowy zawiera ok. 4000 substancji chemicznych, wśród których zidentyfikowano kilka grup związków o udowodnionej lub prawdopodobnej aktywności mutagennej i kancerogennej. Zestawienie tych związków łącznie z danymi na temat miejsc interakcji z DNA i mutagenności zawarto w tab. 1. Wynikiem reakcji chemicznej kancerogenów dymu tytoniowego jest powstawanie trwałych połączeń znanych pod nazwą addukt kancerogen:DNA. Obecność adduktów DNA dowodzi wcześniejszej ekspozycji na kancerogeny chemiczne, a ich poziom jest wyznacznikiem biologicznie skutecznej dawki kancerogenu związanego z DNA gospodarza. Zakłada się, że tworzenie adduktów DNA jest pierwszym etapem w wielostopniowym procesie kancerogenezy. Trzeba jednak zaznaczyć, że uszkodzenia DNA spotykają się z przeciwstawnym procesem naprawy DNA i tym samym pierwszy (i jedynie pierwszy) etap procesu kancerogenezy ma charakter odwracalny. Dopiero zakłócenie równowagi między procesami powstawania i usuwania uszkodzeń DNA, kumulacja uszkodzeń i ich utrwalanie jako mutacji otwierają jednokierunkową drogę w stronę transformacji nowotworowej [1, 8, 9]. O ile rola adduktów DNA w inicjacji kancerogenezy nie budzi wątpliwości, to sprawa ich udziału w progresji nowotworów wymaga dalszych badań.
Uszkodzenia struktury i funkcji określonych genów
Opisane wyżej uszkodzenia struktury DNA badano na poziomie całkowitego genomowego DNA. Wiadomo jednak, że szczególne znaczenie mają uszkodzenia w rejonach czynnych funkcjonalnie [10]. Niektóre z nich biorą udział w procesie kancerogenezy [3]. Należą do nich regiony kodujące protoonkogeny oraz geny supresorowe, zwane też genami przeciwnowotworowymi (antyonkogenami). Protoonkogeny nie wykazują aktywności transkrypcyjnej w normie, ale mogą zostać aktywnymi onkogenami przez mutacje (wywołane kancerogenami) lub wskutek oddziaływania wirusów. Wystąpienie uszkodzeń DNA i ekspresja onkogenów powodują wszczęcie aktywności przez grupę genów supresorowych, antagonistycznych wobec onkogenów. W 1977 r. Knudson sformułował teorię, wg której podjęcie procesu kancerogenezy wymaga równoczesnego wystąpienia mutacji w protoonkogenie i genie supresorowym. Koincydencja mutacji aktywującej protoonkogen i mutacji blokującej aktywność genu supresorowego wg Knudsona, nazwana teorią dwóch zdarzeń, jest obecnie kanonem wyjaśniającym molekularne podstawy procesu kancerogenezy [1, 10, 11]. Onkogeny reprezentują klasę genów rakowych o zróżnicowanej aktywności w różnych typach nowotworów. W przypadku nowotworów krtani wykazuje się aktywację onkogenów z rodziny Ras (H-, K-, N-ras), c-myc, erbB–1/EGFR, PRAD-1/cyclin D1 oraz FHIT. Lista ta nie jest zamknięta i trwają badania nad identyfikacją kolejnych onkogenów odgrywających rolę w nowotworach głowy i szyi lub w poszczególnych stadiach choroby. Produktami ekspresji aktywowanych onkogenów są onkoproteiny, odpowiedzialne za inicjację transformacji nowotworowej. Onkoproteiny powodują, że komórki pozostające w fazie spoczynkowej cyklu komórkowego przechodzą do podziału i namnażania się komórek, dlatego w tej grupie identyfikuje się czynniki wzrostu oraz białka odpowiedzialne za regulację cyklu komórkowego. Przykładem dobrego zrozumienia roli pojedynczego onkogenu w nowotworach głowy i szyi jest udział CCND1 w progresji nowotworów krtani [12]. Locus chromosomowe, w którym zlokalizowany jest ten gen, ulega amplifikacji, co wykazano przy udziale cytogenetyki klasycznej, a dalej potwierdzono technikami fluorescencyjnej hybrydyzacji in situ (FISH) i porównawczej hybrydyzacji genomów (CGH). Amplifikacja locus CCND1 oznacza nadmierną produkcję cykliny D1 i w rezultacie przyspieszenie proliferacji komórek nabłonka krtani. Wykazano, że amplifikacja regionu 11q13 oznacza złe rokowania dla pacjentów z płaskonabłonkowym rakiem krtani. Mimo precyzyjnego określenia wielkości amplikonu, nieznany pozostaje udział innych onkogenów z tego regionu w progresji nowotworów głowy i szyi. Niewykluczona jest heterogenność narządowa, na co wskazuje wysoka ekspresja onkogenu TAOS1 w nowotworach jamy ustnej [13]. Z kolei geny supresorowe transformacji nowotworowej (antyonkogeny) zapobiegają przekształceniu na drodze kontroli i hamowania cyklu proliferacyjnego komórek, a także eliminacji komórek zawierających zmutowany DNA na drodze apoptozy [14]. Apoptoza jest więc aktywną samodestrukcją komórki, która poprzez obkurczenie, degradację DNA i innych elementów strukturalnych usuwa komórki zakażone wirusami, komórki z uszkodzonym DNA i komórki nowotworowe [15]. Przebieg procesu apoptozy wymaga także współdziałania innych białek, bowiem tylko sygnał do podjęcia samodestrukcji pochodzi od białek kodowanych przez geny supresorowe. Dochodzi do aktywacji enzymów z rodziny ICE (interleukin-1-beta-converting enzyme), zwanych kaspazami. Z kolei aktywacja kaspaz zależy od białek rodziny Bcl-2 [16]. W raku krtani i gardła dolnego można zanotować pewną prawidłowość. Dobra prognoza, możliwość zachowania krtani, pozytywna odpowiedź na chemio- i radioterapię są związane z niską ekspresją białek Bcl-xl, natomiast złe rokowania z wysoką. Niewydolność procesu apoptozy najczęściej wiąże się z negatywnymi mutacjami genu p53. Do najlepiej scharakteryzowanych antyonkogenów należą: p53, p16 i Rb1. Produkty białkowe obu genów są substratami dla szeregu fosfozależnych kinaz. Gen p53 jest umiejscowiony w krótkim ramieniu chromosomu 17 (17p13) i w warunkach prawidłowych operuje jako gen supresorowy (wilde type p53). Produkt genu p53 to białko TP53 o krótkim okresie półtrwania syntetyzowane w cytoplazmie. Komórka spoczynkowa zawiera śladowe ilości tego białka. Poziom mRNA dla p53 i poziom białka TP53 osiągają szczyt tuż przed początkiem replikacji DNA, to jest na granicy faz G1/S cyklu komórkowego. TP53 ma struktury lokalizujące jądro komórkowe (nuclear localization signals), dzięki którym przechodzi do jądra na początku fazy S i na krótko akumuluje się w nim. Mutacja genu p53 jest jedną z najczęściej rozpoznawanych zmian genetycznych w komórkach raka krtani. Mutacje genu p53 są w nowotworach głowy i szyi częstsze niż w innych chorobach nowotworowych. Część mutacji powoduje powstawanie białka niestabilnego lub niefunkcjonalnego, niezdolnego do hamowania proliferacji podjętej przez komórkę. Większość mutacji genu p53 jest wykrywana w ewolucyjnie konserwatywnym regionie genu, to jest w eksonach od 4 do 9 z hot spot w zakresie 239–248. Spektrum mutacyjne p53 jest bardzo bogate i na bieżąco monitorowane w Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem w Lyonie (Francja) [17]. W przypadku p53 podstawowym mechanizmem odpowiadającym za blokowanie ekspresji genu jest wystąpienie mutacji. Inaczej przedstawia się kwestia inaktywacji genów supresorowych p16 i Rb. W preparatach DNA izolowanych z nowotworów głowy i szyi mutacje genu p16 są wykrywane ok. 10-krotnie rzadziej niż genu p53 (K. Szukała, M. Rydzanicz, K. Szyfter – dane niepublikowane). Dane literaturowe świadczą o tym, że inaktywacja genu p16 jest przede wszystkim wynikiem hipermetylacji promotora genu, a więc regulacja odbywa się na zasadzie epigenetycznej [18]. Natomiast gen Rb (lokalizacja chromosomowa 13q14) jest wyłączany w wyniku delecji lub mikrodelecji całego lub fragmentu ramienia długiego chromosomu 14. Odkrycie to jest wynikiem stosowania uzupełniających się technik cytogenetycznych [19, 20]. W podsumowaniu tego akapitu należy podkreślić, że współistnieje szereg mechanizmów aktywacji onkogenów i detoksykacji genów supresorowych obejmujących zjawiska na poziomie chromosomowym (amplifikacje i delecje pewnym regionów) oraz DNA [mutacje punktowe, (de)metylacja, utrata heterozygotyczności]. Ogólnie takie rearanżacje mieszczą się w pojęciu niestabilności genetycznej, która nie tylko towarzyszy procesowi neoplazji, lecz także uchodzi za główną siłę napędową inicjacji i progresji nowotworów [21, 22].
Uszkodzenia chromosomów
Chromosomy reprezentują najwyższy poziom zorganizowania materiału genetycznego w komórce. Aberracje (uszkodzenia) chromosomów są jednym z najlepiej rozpracowanych zagadnień w biologii nowotworów głowy i szyi [4, 23, 24]. Podstawowym zjawiskiem jest współwystępowanie różnych klonów komórkowych w obrębie nowotworów głowy i szyi oraz selekcja klonalna w trakcie progresji choroby. W rezultacie nowotwory głowy i szyi cechuje wysoka złożoność. W pojęciu tym mieści się heterogenność kariotypów (międzyosobnicza, w obrębie pojedynczego guza, towarzysząca progresji) w preparatach uzyskiwanych z nowotworów głowy i szyi. Dlatego mówi się co najwyżej o typowych lub częstych aberracjach, a więc operowanie terminem aberracja charakterystyczna dla guzów głowy i szyi jest błędem nazewniczym. Pole badawcze pozostaje zatem otwarte i obiecujące z dwóch powodów. Po pierwsze, techniki stosowane w cytogenetyce pozwalają na coraz większą precyzję w lokalizowaniu uszkodzeń w obrębie chromosomów. Głównie jest to zasługą wprowadzenia cytogenetyki molekularnej obejmującej: • różne warianty florescencyjnej hybrydyzacji in situ (FISH); o ile początkowo zastosowanie pojedynczego barwnika pozwalało na lokalizację poszukiwanego fragmentu w obrębie chromosomu (wykrywanie translokacji, amplifikacji, delecji), to obecnie można stosować równocześnie szereg barwników fluorescencyjnych i obserwować przenoszenie materiału genetycznego pomiędzy wszystkimi chromosomami (translokacje) [25], • porównawcza hybrydyzacja genomów (comparative genomic hybridization – CGH) świetnie nadaje się do analizy amplifikacji, delecji oraz detekcji translokacji niezrównoważonych [26], • array CGH – rozwinięcie powyższej techniki w kierunku takiego zwiększenia precyzji, że analizuje się rearanżacje materiału genetycznego w obrębie poszczególnych genów [27], Po drugie, zmapowanie ludzkiego genomu pozwala na odniesienie ustaleń cytogenetycznych do występowania określonych onkogenów, genów supresorowych i innych genów czynnych w procesie nowotworzenia [4]. W tej sytuacji analiza uszkodzeń chromosomów jest najczęściej pierwszym etapem wskazującym na regiony zawierające jeszcze nierozpoznane onkogeny i geny supresorowe. Również planowanie doświadczeń nad utratą heterozygotyczności rozpoczyna się od analizy delecji, złamań i amplifikacji rozpoznanych wcześniej w badaniach cytogenetycznych. W nowotworach głowy i szyi najczęściej występują następujące aberracje chromosomowe: utrata (p – ramię krótkie, q – ramię długie): 3p, 5q, 8p, 18q, 21q, Y; amplifikacje: 3q, 5p, 7p, 8q, 11q13; miejsca złamań chromatyd: 1q13, 1p36, 3q21, 5p14, 7p13, 9q32 [4, 23–26]. Zestawienie to zwraca uwagę na częsty i wysoki stopień rearanżacji materiału genetycznego w chromosomach 3 i 8. Ponadto zastanawia częsta utrata chromosomu płciowego Y przy jednoczesnym zachowaniu go w leukocytach krwi obwodowej i prawdopodobnie również w prawidłowej tkance otaczającej raka krtani. Sugestie wyjaśniające tę obserwację idą w kierunku powiązania wypadania chromosomu Y z nadmierną zapadalnością mężczyzn na raka krtani lub zmierzają do identyfikacji w chromosomie Y genów związanych z progresją choroby nowotworowej. Z pewnością wyklucza się związek utraty chromosomu Y z wiekiem pacjentów. Jednak ostatnio pojawiają się ostrzeżenia o nadinterpretacji utraty chromosomu Y w komórkach nowotworu. Wydaje się, że nikła zawartość informacyjna chromosomu Y powoduje, że jego utrata nie jest letalna dla komórek, i dlatego w niestabilnym kariotypie nowotworowym nieproporcjonalnie często występują komórki pozbawione chromosomu Y [28]. Badania poznawcze w zakresie cytogenetyki przyniosły sugestie aplikacyjne. Ponieważ techniki w obrębie cytogenetyki klasycznej są względnie proste i tanie, dlatego podano szereg propozycji wykorzystania określonych uszkodzeń chromosomów jako markerów przebiegu nowotworów głowy i szyi i ich stosowania do pogłębiania diagnostyki. Zestawienie najlepiej udokumentowanych propozycji znajduje się w tab. 2. (wg [25]). Mnogość aberracji chromosomowych w nowotworach głowy i szyi oraz dynamika występowania aberracji w przebiegu choroby zachęciły do poszukiwania zmian charakterystycznych dla danego stadium choroby. Badania nad tym zagadnieniem zostały ukierunkowane po opublikowaniu przez zespół Sidranskyego (Houston, USA) modelu progresji genetycznej przebiegającej równolegle z postępem choroby nowotworowej (ryc. 1.). Model ten, znany jako hipoteza Califano [29], okazał się bardzo inspirujący dla kolejnych badań [30]. Jednym z oczekiwań badawczych opracowanym na podstawie tego modelu jest identyfikacja markera chromosomowego, który jest odpowiedzialny za występowanie przerzutów do okolicznych węzłów chłonnych. Cel ten nie został jeszcze osiągnięty.
Genetyczne uwarunkowanie indywidualnej podatności na czynniki kancerogenne
Nowotwory głowy i szyi mają bezsprzeczne uwarunkowanie środowiskowe związane w pierwszym rzędzie z intensywnym paleniem tytoniu i nadużywaniem mocnych napojów alkoholowych [31]. Jednocześnie wiadomo, że nowotwory występują tylko u części osób prowadzących powyższy styl życia. Równocześnie stwierdza się raki u ludzi o niskiej ekspozycji na kancerogeny. Zatem istnieje dodatkowy czynnik, który decyduje, u kogo – nawet w warunkach identycznej ekspozycji – wystąpi choroba. Wskazania idą w kierunku czynnika genetycznego, chociaż obserwacje kliniczne rzadko mówią o rodzinnym występowaniu nowotworów głowy i szyi. Niemniej z ośrodków kierowanych przez Snowa (Amsterdam, Holandia) i Schantza (Nowy Jork, USA) pochodzą dobrze udokumentowane prace, oparte na dużym materiale klinicznym, które dowodzą, że występowanie nowotworów w rodzinie jest czynnikiem znacznie podnoszącym ryzyko wystąpienia nowotworów głowy i szyi, za czym najprawdopodobniej kryje się czynnik genetyczny [32, 33]. Identyfikacja czynnika genetycznego wystąpienia danej cechy patogennej w odniesieniu do chorób nowotworowych zmierza w dwóch kierunkach [34]. Poszukuje się genów tzw. wysokiej penetracji, których ekspresja prowadzi do rozwoju określonej choroby, lub też tzw. genów niskiej penetracji, które warunkują takie zakłócenia metabolizmu, że czynnik patogenny może doprowadzić do inicjacji różnych nowotworów w poszczególnych narządach. Liczba poznanych genów wysokiej penetracji jest niewielka, a najbardziej znanymi są: gen BRCA1 (rak piersi), gen APC (niektóre formy raków jelita grubego) i gen ATM (nowotwory towarzyszące chorobie ataxia-telangiectasia). Nie wykryto dotąd genu wysokiej penetracji w przypadku nowotworów głowy i szyi. Pozostaje zatem poszukiwanie zróżnicowania genetycznego na poziomie genów odpowiedzialnych za metabolizm kancerogenów chemicznych i usuwanie uszkodzeń DNA. Są to geny niskiej penetracji. Geny kodujące enzymy odpowiedzialne za procesy aktywacji metabolicznej kancerogenu, detoksykacji i naprawy DNA są często polimorficzne. Oznacza to, że w populacji występują pewne warianty strukturalne danego genu (genotypy), za czym postępuje zróżnicowanie aktywności enzymatycznej (fenotypy). Publikowane dotąd wyniki przynoszą niejednorodny obraz. Wydaje się, że obecny stan wiedzy na temat uwarunkowania genetycznego ryzyka wystąpienia oraz charakteru przebiegu choroby można opisać następująco: • pojedyncze geny enzymów metabolizujących kancerogeny oraz enzymów naprawczych w minimalnym stopniu modulują ryzyko wystąpienia nowotworu głowy i szyi; dopiero koincydencja wystąpienia pewnych wariantów genowych zmienia ryzyko genetyczne w istotny sposób, • rola czynnika genetycznego uwidacznia się wyraźniej przy umiarkowanej ekspozycji na dym tytoniowy, bowiem wysoka ekspozycja maskuje znaczenie czynnika genetycznego, • czynnik genetyczny zarysowuje się silniej w przypadku drugich pierwotnych nowotworów niż w przypadku pojedynczych guzów pierwotnych [35, 36], • porównanie trzech ww. grup genów wskazuje na geny kodujące enzymy naprawcze jako najsilniej determinujące ryzyko genetyczne. Badania podstawowe nad biologią nowotworów głowy i szyi osiągnęły stan umożliwiający przeniesienie wyników w stronę aplikacyjną. W artykule przedstawiono pewne zastosowania polegające głównie na wykorzystaniu wykrywanych alteracji chromosomowych jako markerów przebiegu choroby. Jednocześnie rozwija się odrębny nurt, który osiągnięcia biologii molekularnej wprowadza do strategii planowania terapii celowanej, co pozostaje jednak poza ramami niniejszej pracy.
Piśmiennictwo
1. Sarasin A. An overview of the mechanisms of mutagenesis and carcinogenesis. Mutat Res 2003; 544: 99-106. 2. Vineis P. Cancer as an evolutionary process at the cell level: an epidemiological perspective. Carcinogenesis 2003; 24: 1-6. 3. Vogelstein B, Kinzler KW. Cancer genes and the pathways they control. Nature Med 2006; 10: 789-99. 4. Akervall J. Genomic screening of head and neck cancer and its implications for therapy planning. Eur Arch ORL 2006; 263: 297-304. 5. Perez-Ordonez B, Beauchemin M, Jordan RCK. Molecular biology of squamous cell carcinoma of the head and neck. J Clin Pathol 2006; 59: 445-53. 6. Szyfter K, Banaszewski J, Jałoszyński P, et al. Carcinogen:DNA adducts in tobacco smoke-associated cancer of the upper respiratory tracts. Acta Bioch Polon 1999; 46: 275-87. 7. Phillips DH. DNA adducts as markers of exposure and risk. Mutat Res 2005; 577: 284-92. 8. Matullo G, Peluso M, Polidoro S, et al. Combination of DNA repair gene SNPs and increased levels of DNA adducts in a population-based study. Cancer Epid Biomark Prevent 2003; 12: 674-7. 9. Gajęcka M, Rydzanicz M, Jaskuła-Sztul R, et al. Reduced DNA repair capacity in laryngeaal cancer subjects. Adv Otorhinolaryngol (Basel) 2005; 62: 25-37. 10. Papadimitrakopoulou VA, Shin DM, Hong WK. Molecular and cellular biomarkers for field cancerization and multistep process in head and neck tumorigenesis. Cancer Metast 1996; 15: 53-76. 11. Loeb LA, Loeb KR, Anderson JP. Multiple mutations and cancer. Proc Nat Acad Sci USA 2003, 100: 776-81. 12. Jarmuż M, Grenman R, Golusinski W, et al. Aberrations of 11q13 in laryngeal squamous cell lines and their prognostic significance. Cancer Genet Cyto 2005; 160: 82-8. 13. Huan X, Gollin SM, Raja S, et al. High-resolution mapping of the 11q13 amplicon and identification of a gene TAOS1, that is amplified and overexpressed in oral cancer cells. Proc Nat Acad Sci USA 2002; 99: 11369-74. 14. Macleod K. Tumor suppressor genes. Curr Oppin Genet Develop 2001; 10: 81-93. 15. Gerl R, Vaux DL. Apoptosis in the development and treatment of cancer. Cacinogenesis 2005; 26: 263-70. 16. Cory S, Adams JM. The Bcl-2 family of the cellular Life-or-death switch. Nature Rev Cancer 2002; 2: 647-56. 17. Olivier M, Hussain SP, Caron de Fromentel C, et al. TP53 mutation spectra and load; a tool for generating hypotheses on the etiology of cancer. IARC Sci Publ 2004; 157: 247-70. 18. Garinis GA, Patrinos GP, Spanakis NE, et al. DNA hypermethylation: when tumour suppressor gene go silent. Human Genet 2002; 111: 115-27. 19. Kujawski M, Rydzanicz M, Sarlomo-Rikala M, et al. Rearrangement involving the 13q chromosome arm committed to the progression of laryngeal squamous cell carcinoma. Cancer Genet Cytogenet 2002; 137: 54-8. 20. Hickman S, Moroni MC, Helin K. The role of p53 and pRB in apoptosis and cancer. Curr Oppin Genet Develop 2002; 12: 60-6. 21. Szyfter K, Jałoszyński P, Kujawski M, et al. Niestabilność genetyczna w przebiegu płaskonabłonkowego raka krtani. Nowotwory 2002; 52 (suppl. 3): 26-31. 22. Fukasawa K. Centrosome amplification, chromosome instability and cancer development. Cancer Lett 2005; 230: 6-19. 23. Jin Y, Jin Ch, LvM, et al. Karyotypic evolution and tumor progression in head and neck squamous cell carcinoma. Cancer Genet Cyto 2005; 156: 1-7. 24. Wreesmann VB, Singh B. Chromosomal aberrations in squamous cell carcinomas of the upper aerodigestive tract: biologic insights and clinical opportunities. J Oral Pathol Med 2005; 34: 449-59. 25. Gollin SM. Chromosomal alterations in squamous cell carcinomas of the head and neck: window to the biology of disease. Head & Neck 2001; 23: 238-53. 26. Bockmühl U, Schlüns K, Schmidt S, et al. Chromosomal alterations during metastasis formation of head and neck squamous cell carcinoma. Genes Chromos Cancer 2002, 33: 29-35. 27. Pinard R, de Wintewr A, Sarkis GJ, et al. Assessment of whole genome amplification-induced bias through high-throughput, massively parallel whole genome sequencing. BMC Genomics 2006; 7: 216. 28. Kujawski M, Jarmuż M, Rydzanicz M, et al. Frequent chromosome Y loss in primary, second primary and metastatic squamous cell carcinomas of the head and neck. Cancer Lett 2004; 208: 95-111. 29. Califano J, van der Riet P, Westra W, et al. Genetic progression model for head and neck cancer: Implications for field cancerization. Cancer Res 1996; 56: 2488-92. 30. Braakhuijs BJM, Tabor MP, Kummer A. A genetic explanation of Slaughter’s concept of field cancerization: Evidence and clonical implications. Cancer Res 2003, 63: 1727-30. 31. Le Marchand L. The predominance of the environment over genes in cancer causation: implications for genetic epidemiology. Cancer Epid Biomark Prevent 2005; 14; 1037-9. 32. Cloos J, Reid CB Snow GB, et al. Mutagen sensitivity: Enhanced risk assessment of squamous cell carcinoma. Eur J Cancer B Oral Oncol 1996; 32B, 367-72. 33. Yu GP, Zhang ZF, Hsu TC, et al. Family history of cancer, mutagen sensitivity, and increased risk of head and neck cancer. Cancer Lett 1999; 146: 93. 34. Szyfter K. Rola czynnika genetycznego w powstawaniu i przebiegu płaskonabłonkowego raka krtani. Post Chir Głowy Szyi 2002; 1: 5-19. 35. Gal TJ, Huang WY, Chen Ch, et al. DNA repair gene polymorphisms and risk of second primary neoplasms and mortality in oral cancer patients. Laryngoscope 2005, 115: 2221-31. 36. Rydzanicz M, Wierzbicka M, Gajęcka M, et al. The impact of genetic factor on the incidence of multiple primary tumors of the head and neck. Cancer Lett 2005; 224: 263-78.
Adres do korespondencji
prof. dr hab. med. Krzysztof Szyfter Instytut Genetyki Człowieka Polska Akademia Nauk ul. Strzeszyńska 32 60-479 Poznań tel. +48 61 657 92 20 faks +48 61 823 30 11 e-mail: szyfkris@man.poznan.pl