Nasilenie objawów depresji mierzone za pomocą Skali depresji Hamiltona oraz manii mierzone za pomocą Skali manii Younga w stanie mieszanym w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej

Wstęp
Określenie stany mieszane dotyczy okresów w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej, w których jednocześnie występują objawy depresji i manii. U 37% chorych z manią (w ChAD typu I) stwierdza się stan mieszany, tzw. manię mieszaną, dysforyczną (manię z co najmniej trzema objawami depresyjnymi), natomiast u prawie 50% osób z ChAD typu II występuje depresja z towarzyszącymi objawami maniakalnymi, tzw. forma depresyjna stanów mieszanych (Koszewska 2007a). U dzieci i młodzieży obraz stanu mieszanego przypomina natomiast ADHD (Citrome 2005). Ponadto stany mieszane często współwystępują z zaburzeniami osobowości, nadużywaniem oraz uzależnieniem od substancji psychoaktywnych, a także z zaburzeniami lękowymi. Wszystko to bardzo komplikuje ustalenie prawidłowego rozpoznania, które stanowi niezbędny wstęp do właściwego leczenia i profilaktyki tych zaburzeń (Koszewska 2007b). W licznych badaniach zwracano uwagę, że stan mieszany jest silnie związany z ryzykiem samobójstwa (Goldberg i wsp. 1998; Strakowski i wsp. 1996; Akiskal i Benazzi 2005; Balázs i wsp. 2006). Prawidłowe rozpoznanie stanu mieszanego ma istotne implikacje prognostyczne oraz terapeutyczne. Aby zostały spełnione kryteria stanu mieszanego, klasyfikacji amerykańskiej DSM IV TR (2000) okres współwystępowania pełnoobjawowego epizodu maniakalnego i depresyjnego musi trwać co najmniej tydzień, natomiast w klasyfikacji ICD-10 (1997) – 14 dni. Kryteria te uważane są przez badaczy problemu i klinicystów za zbyt restrykcyjne (Akiskal i wsp. 1998; Marneros i Goodwin 2005), bowiem nie uwzględniają stanów trwających kilka dni oraz przypadków, w których występuje jedynie kilka objawów depresyjnych w epizodzie maniakalnym lub kilka objawów maniakalnych w zespole depresyjnym. Kryterium stanu mieszanego (F31.6) wg ICD-10 przedstawia się następująco: 1. Obecny epizod charakteryzuje się albo współwystępowaniem, albo szybką zmiennością (tj. w ciągu kilku godzin) objawów hipomaniakalnych, maniakalnych i depresyjnych. 2. Zarówno objawy maniakalne, jak i depresyjne pozostają nasilone przez większość czasu w okresie co najmniej 2 tygodni. 3. W przeszłości wystąpił co najmniej jeden dobrze udokumentowany epizod hipomaniakalny lub maniakalny (F30), epizod depresyjny (F32) lub afektywny mieszany (F38.00). Obecnie przyjmowane są kryteria określane jako: 1) szerokie (w czasie manii lub hipomanii występuje jakikolwiek objaw depresyjny), np. w badaniach Swanna i wsp. (1997), 2) pośrednie (manii towarzyszy kilka objawów depresyjnych) (McElroy i wsp. 1992), 3) wąskie (mania wraz z pełnoobjawowym zespołem depresyjnym) – DSM-IV, ICD-10. Wielu autorów wskazywało na trudności diagnostyczne i metodologiczne w ustalaniu rozpoznania stanów mieszanych (Dilsaver 1999; Dayer 2000). Kryteria rozpoznawania stanu mieszanego oparte na ocenie liczby bądź nasilenia objawów depresji charakteryzują się zdecydowanie większą czułością pomiaru (McElroy i wsp. 1992; Akiskal i wsp. 1998; Akiskal i Benazzi 2004, 2005; Benazzi 2003). Większość badaczy używa kryteriów pośrednich, w różny sposób oceniając nasilenie i liczbę objawów depresyjnych. Część badaczy uwzględnia 7 cech (itemów) lub 15 punktów w Skali depresji Hamiltona (Prien i wsp. 1988; Secunda i wsp. 1987; Swann i wsp. 1997). Brak odpowiedniego narzędzia do pomiaru nasilenia objawów stanu mieszanego wynika głównie z trudności metodologicznych, ale także z dominującego przez lata bipolarnego podejścia do choroby, które uznaje, że depresja i mania są stanami przeciwnymi. Takie podejście przyczyniło się do opracowania wyłącznie tzw. jednobiegunowych skal, które, niestety, wykluczają pomiar nasilenia objawów w sytuacjach złożonych, np. stanach mieszanych, czy o dużej zmienności objawów, np. podczas zmiany fazy, ponieważ służą jedynie do osobnego pomiaru objawów depresyjnych i maniakalnych (Goodwin i Jamison 2007). W części badań naukowych podejmujących tę problematykę rozpoznanie ustalane jest zazwyczaj na podstawie badania klinicznego. Czasami stosowane są również ustrukturalizowane wywiady kliniczne dla DSM IV lub ICD-10, czasem na zasadzie kompromisu łączy się skale mierzące nasilenie objawów depresji ze skalami służącymi do oceny nasilenia symptomów manii (Cassidy 2001; Mantere 2004; Goldstein 2005; Bertschy i wsp. 2007). Do najpowszechniej stosowanych w tym celu narzędzi należą Skala Depresji Hamiltona (Hamilton 1960) oraz Skala manii Younga (Young i wsp. 1978). W ostatnio opublikowanych badaniach z udziałem 908 osób za kryterium rozpoznania stanu mieszanego uznano co najmniej 12 punktów w Skali manii Younga i co najmniej 15 punktów w Inwentarzu Objawów Depresji Wersja Oceny Klinicznej (ang. Inventory of Depressive Symptomatology-Clinician-Rated Version) (Suppes i wsp. 2005). Celem badania była analiza przydatności skal oceniających nasilenie objawów depresyjnych (Hamilton Depression Rating Scale – HDRS) i maniakalnych (Young Mania Rating Scale – YMRS) dla rozpoznania stanu mieszanego u osób z chorobą afektywną dwubiegunową. Wysunięto hipotezę, że skale te mogą być przydatne w tym celu, mimo istnienia w obu z nich objawów wspólnych dla stanu depresyjnego i maniakalnego (itemy 4, 5, 6, 17 w HDRS oraz 4 i 11 w YMRS).
Materiał i metody
Badaniem objęto 75 chorych z rozpoznaniem choroby afektywnej dwubiegunowej (według kryteriów ICD-10), leczonych na oddziale całodobowym w 2005 r. (72 chorych na Oddziale Chorób Afektywnych II Kliniki Psychiatrii Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, 3 osoby – w Klinice Psychiatrii Dorosłych Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu). Założono, że w grupie osób z ChAD znajdą się chorzy ze stanem mieszanym. Z dalszej analizy wyłączono osoby, u których w czasie pobytu wystąpiła zmiana fazy (depresyjnej na maniakalną n=3, maniakalnej na depresyjną n=1). Do badania nasilenia objawów depresyjnych użyto Skali depresji Hamiltona, natomiast objawów maniakalnych – Skali manii Younga. Skala depresji Hamiltona (HDRS) (Hamilton 1960) składa się z 21 itemów oceniających obniżony nastrój, pobudzenie psychoruchowe, zahamowanie, poczucie winy, zaburzenia snu, apetytu, objawy lękowe, myśli samobójcze oraz krytycyzm. Kwestionariusz ten został stworzony w 1960 r. przez Hamiltona i do dzisiaj jest jednym z najczęściej używanych narzędzi do oceny nasilenia objawów depresji, a zwłaszcza dynamiki objawów depresji w czasie epizodu. Współczynnik rzetelności a Cronbacha obliczony dla tej skali wynosi średnio 0,70 (Ragby i wsp. 2004). Nasilenie objawów ocenia się od 0 do 4 punktów (w 13 itemach, w pozostałych od 0 do 2 punktów). Skala manii Younga (Young i wsp. 1978) była wzorowana na skali Hamiltona i jest stosowana od 1978 r. Objawy ujęte w 11 itemów, przy użyciu 5-punktowej skali nasilenia objawu badanego. Celem jest ocena wzmożonego nastroju, zaburzeń snu, popędu płciowego, zwiększonej aktywności oraz rozdrażnienia, zachowań destruktywnych i agresywnych, wyglądu oraz wglądu w chorobę (współczynnik rzetelności a Cronbacha wynosi 0,89). Nasilenie objawów waha się od 0 do 4 punktów w 7 itemach, w pozostałych od 0 do 8 punktów. W przeprowadzonym badaniu stan psychiczny badanych oceniano przy użyciu HDRS i YMRS w pierwszych 3 dniach pobytu na oddziale. Uzyskane wyniki zestawiono z danymi klinicznymi. Dla porównania chorych w każdej z 3 grup użyto wartości średnich z odchyleniem standardowym oraz test t-Studenta. Z uwagi na nieliczną grupę chorych w stanie mieszanym nie przeprowadzono analizy statystycznej wyników, ograniczając się jedynie do ich ilustracji. Dane demograficzne i kliniczne przedstawiono w tab. 1.
Wyniki
W końcowej analizie uwzględniono dane dotyczące 71 chorych z zaburzeniami dwubiegunowymi. Z powodu depresji leczonych było 46 chorych, z powodu manii 13 chorych, z powodu stanu mieszanego 12 chorych. Średnia wieku wynosiła 49,9 roku (±13,2), średnia długość choroby 15,3 roku (±11,1), bez istotnych różnic w poszczególnych grupach. Wyniki pomiaru nasilenia objawów depresyjnych i maniakalnych po przyjęciu do szpitala przedstawiono w tab. 2. Wyniki wskazują, że u chorych z rozpoznaniem depresji nasilenie objawów maniakalnych jest niewielkie – średnia 3,9 (±2,9). U chorych w manii nasilenie objawów depresyjnych mierzone za pomocą HDRS wyniosło średnio 7,4 punktu (±4,4). U chorych z rozpoznaniem stanu mieszanego nasilenie objawów depresyjnych i maniakalnych było zbliżone (14,4±7,4 punktu w HDRS vs 13,3 ±8,2 punktu w YMRS). Z przedstawionych danych wynika, że u chorych z rozpoznaniem depresji obserwuje się także występowanie objawów, które zgodnie ze skalą YMRS można by również określić jako maniakalne w YMRS. Są to przede wszystkim zaburzenia snu i drażliwość (item 4 i 5) (ryc. 1). Z kolei u chorych z rozpoznaniem manii obserwuje się objawy, które zgodnie z HDRS można by także definiować jako depresyjne w HDRS, są to zaburzenia snu (item 4, 5, 6), krytycyzm, wgląd (item 17) (ryc. 2.). Obie skale uwzględniają ocenę zaburzeń snu (odpowiednio itemy 4, 5 i 6 oraz item 4), a także wgląd, krytycyzm (item 17 oraz 11). W stanie mieszanym nasilenie zaburzeń snu oraz wglądu mierzone za pomocą HDRS nie różni się od mierzonych za pomocą YMRS (11,4±9,9 vs 11,2±1,4). Stwierdzono także, że w stanie mieszanym nasilenie objawów depresyjnych i maniakalnych mierzone za pomocą HDRS i YMRS było podobne, także wówczas, gdy nie uwzględniono objawów wspólnych, tj. zaburzeń snu i krytycyzmu.
Omówienie
Przedmiotem badania była ocena przydatności Skali depresji Hamiltona oraz Skali manii Younga w diagnozowaniu stanów mieszanych, uwzględniająca nasilenie objawów manii i depresji. Oczekiwano, że obie skale okażą się przydatne w rozpoznawaniu stanów mieszanych. Jednocześnie spodziewano się, że istotnym ograniczeniem narzędzi będą itemy dotyczące objawów wspólnych dla stanu depresyjnego i maniakalnego, które są uwzględnione w obu skalach. Wyniki badania potwierdziły, że zarówno Skala depresji Hamiltona, jak i Skala manii Younga są wartościowymi narzędziami w ocenie stanów mieszanych. Nie stwierdzono jednak, aby objawy wspólne dla stanu depresyjnego i maniakalnego ograniczały skuteczność tych narzędzi. Przedstawione wyniki badań wskazują, że ocena stanów mieszanych za pomocą Skali depresji Hamiltona i Skali manii Younga może stanowić jeden ze sposobów postępowania diagnostycznego. Jednak jest to z pewnością metoda mało specyficzna dla stanu mieszanego, ponieważ łączy w sobie dwa narzędzia, przeznaczone pierwotnie do oceny innych stanów – manii i depresji. Jednak, jak się okazało, nawet objawy wspólne dla stanu depresyjnego i maniakalnego, które mierzą obie skale, nie są istotnym ograniczeniem tych narzędzi. Podejmowane są próby stworzenia innych skal służących bardziej specyficznej diagnozie zespołu mieszanego (Rossi 2000). Skuteczność tych narzędzi jest jednak wciąż słabo udokumentowana. Wiele niepowodzeń wynika z faktu, że różni autorzy próbują odstąpić od posługiwania się oceną klinicysty na rzecz skal samooceny, wypełnianych przez pacjenta, co przy istniejących zaburzeniach wglądu i krytycyzmu prowadzi do wystąpienia licznych błędów w ocenie (Bauer 2000). Ograniczeniem przeprowadzonego badania jest stosunkowo niewielka liczba osób badanych, a także różna liczebność grup chorych. Z tego powodu nie stosowano skomplikowanych metod statystycznych, a wyliczone średnie mają znaczenie ilustracyjne. Dysproporcja liczebności wynika z tego, że w przebiegu ChAD znacznie częściej przyczyną hospitalizacji jest depresja aniżeli mania lub epizod mieszany. Uzyskane wyniki mogą stanowić pewną ilustrację zjawiska i zachęcają do dalszych badań. Zastosowana metoda może jedynie sugerować przydatność użytych skal w rozpoznaniu stanu mieszanego, nie służy jednak jako narzędzie do jego rozpoznawania. Przy braku odpowiedniego narzędzia może być jednak pomocna, ponieważ wyniki tej pracy wskazują na specyficzny rozkład nasilenia objawów depresyjnych i maniakalnych w zależności od stwierdzanego epizodu chorobowego.
Wnioski
1. Wyniki badania potwierdziły hipotezę, że Skala depresji Hamiltona i Skala manii Younga mogą być pomocne w ocenie nasilenia objawów depresyjnych i maniakalnych w czasie stanu mieszanego. 2. Nie stwierdzono, aby objawy wspólne dla stanu depresyjnego i maniakalnego mierzone za pomocą tych skal (itemy 4, 5, 6, 17 w HDRS oraz 11 w YMRS) były istotnym ograniczeniem tych narzędzi.
Piśmiennictwo
1. Akiskal HS, Benazzi F. Validating Kraepelin’s two types of depressive mixed states: “depression with flight of ideas” and “exciting depression”. World J Biol Psychiatry 2004; 5: 107-113. 2. Akiskal HS, Benazzi F. Psychopathologic correlates of suicidal ideation in major depressive outpatients: is it all due to unrecognized (bipolar) depressive mixed states? Psychopathology 2005; 38: 273-280. 3. Akiskal HS, Hantouche EG, Bourgeois ML, et al. Gender, temperament, and the clinical picture in dysphoric mixed mania: findings from a French national study (EPIMAN). J Affect Disord 1998; 50: 175-186. 4. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Text Revision. DSM-IV-TR. (2000) APA, Washington, D.C. 5. Balázs J, Benazzi F, Rihmer Z, et al. The close link between suicide attempts and mixed (bipolar) depression: implications for suicide prevention. J Affect Disord 2006; 91: 133-138. 6. Bauer MS, Vojta C, Kinosian B, et al. The Internal State Scale: replication of its discriminating abilities in a multisite, public sector sample. Bipolar Disord 2000; 2: 340-346. 7. Benazzi F, Akiskal HS. Clinical and factor-analytic validation of depressive mixed states: a report from the Ravenna–San Diego collaboration. Curr Opin Psychiatry 2003; 16: 71-78. 8. Bertschy G, Gervasoni N, Favre S, et al. Phenomenology of mixed states: a principal component analysis study. Bipolar Disord 2007; 9: 907-912. 9. Cassidy F, Carroll BJ. The clinical epidemiology of pure and mixed manic episodes. Bipolar Disord 2001; 3: 35-40. 10. Citrome L, Goldberg JF. The many faces of bipolar disorder. How to tell them apart. Postgrad Med 2005; 117: 15-16, 19-23. 11. Dayer A, Aubry JM, Roth L, et al. A theoretical reappraisal of mixed states: dysphoria as a third dimension. Bipolar Disord 2000; 2: 316-324. 12. Dilsaver SC, Chen YR, Shoaib AM, et al. Phenomenology of mania: evidence for distinct depressed, dysphoric, and euphoric presentations. Am J Psychiatry 1999; 156: 426-430. 13. Goldberg JF, Garno JL, Leon AC, et al. Association of recurrent suicidal ideation with nonremission from acute mixed mania. Am J Psychiatry 1998; 155: 1753-1755. 14. Goldstein TR, Birmaher B, Axelson D, et al. History of suicide attempts in pediatric bipolar disorder: factors associated with increased risk. Bipolar Disord 2005; 7: 525-535. 15. Goodwin FK, Jamison KR. Manic Depressive Illness. Oxford University Press, New York 1990. 16. Hamilton M. A rating scale for depression. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1960; 23: 56-62. 17. ICD-10. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze Kryteria Diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Kraków-Warszawa 1997. 18. Koszewska I. Stany mieszane w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej. Monografie Psychiatryczne nr 6. Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2007a. 19. Koszewska I. Stany mieszane w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej. Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii 2007b; 1: 41-45. 20. Mantere O, Suominen K, Leppämäki S, et al. The clinical characteristics of DSM-IV bipolar I and II disorders: baseline findings from the Jorvi Bipolar Study (JoBS). Bipolar Disord 2004; 6: 395-405. 21. Marneros A, Goodwin F. Bipolar disorders. Mixed states, rapid cycling and atypical forms. Cambridge Univeristy Press, New York 2005. 22. McElroy SL, Keck PE Jr, Pope HG Jr, et al. Clinical and research implications of the diagnosis of dysphoric or mixed mania or hypomania. Am J Psychiatry 1992; 149: 1633-1644. 23. Prien RF, Himmelhoch JM, Kupfer DJ. Treatment of mixed mania. J Affect Disord 1988; 15: 9-15. 24. Ragby RM, Ryder AG, Schuller DR, et al. The Hamilton Depression Rating Scale: has the gold standard become a lead weight? Am J Psychiatry 2004; 161: 2163-2177. 25. Rossi A, Daneluzzo E, Arduini L, et al. Cognitive symptoms of mania in pure and mixed episodes evaluated with the Positive and Negative Syndrome Scale. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci 2000; 250: 254-256. 26. Secunda SK, Swann AC, Katz MM, et al. Diagnosis and treatment of mixed mania. Am J Psychiatry 1987; 144: 96-98. 27. Strakowski SM, McElroy SL, Keck PE Jr, et al. Suicidality among patients with mixed and manic bipolar disorder. Am J Psychiatry 1996; 153: 674-676. 28. Suppes T, Dennehy EB, Hirschfeld RM, et al.; Texas Consensus Conference Panel on Medication Treatment of Bipolar Disorder. The Texas implementation of medication algorithms: update to the algorithms for treatment of bipolar I disorder. J Clin Psychiatry 2005; 66: 870-886. 29. Swann AC, Bowden CL, Morris D, et al. Depression during mania. Treatment response to lithium or divalproex. Arch Gen Psychiatry 1997; 54: 37-42. 30. Young RC, Biggs JT, Ziegler VE, et al. A rating scale for mania: reliability, validity and sensitivity. Br J Psychiatry 1978; 133: 429-435.