Wprowadzenie
Odkrycie przez Marshalla i Warrena spiralnych bakterii Helicobacter pylori w żołądku człowieka z przewlekłym zapaleniem śluzówki i chorobą wrzodową przyczyniło się do rozwoju badań nad etiopatogenezą chorób przewodu pokarmowego [1] i do odkrycia nowych gatunków Helicobacter u ludzi i zwierząt, które zasiedlają nie tylko żołądek, lecz także błonę śluzową jelita oraz drogi żółciowe [2, 3]. Badany jest związek tych szczepów z chorobami wątroby, stwardniającym zapaleniem dróg żółciowych, pierwotną żółciową marskością wątroby, a nawet z kamicą żółciową i innymi chorobami. Pod wpływem wyników tych nowych badań rozszerzono wskazania do eradykacji H. pylori. W przypadku objawów pozażołądkowych wskazaniem do eradykacji jest samoistna plamica małopłytkowa oraz niedokrwistość z niedoboru żelaza, po wykluczeniu innych przyczyn [4, 5].
Zarówno wskazania, jak i przeciwwskazania do diagnozowania i leczenia zakażenia H. pylori określają zalecenia opracowane przez grupy robocze towarzystw naukowych w Europie, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, a także w Polsce [4–6]. Zgodnie z przyjętymi ustaleniami badania w kierunku zakażenia H. pylori u dzieci powinny być wykonywane tylko wtedy, gdy objawy sugerują istnienie choroby organicznej i są na tyle poważne, że uzasadniają wykonanie gastroduodenoskopii z pobraniem wycinków błony śluzowej do badania. Testy diagnostyczne natomiast należy wykonywać w celu wyjaśnienia przyczyny poważnych lub przewlekłych dolegliwości wymagających eradykacji H. pylori. W razie braku objawów choroby organicznej decyzja o badaniu diagnostycznym w kierunku zakażenia H. pylori powinna być podejmowana indywidualnie, po rozpatrzeniu ewentualnych korzyści lub działań niepożądanych związanych z eradykacją. Leczenie zakażenia Helicobacter pylori
Badania nad skutecznością leczenia H. pylori skupiają się na zastosowaniu takiego schematu, który będzie dawał największy wskaźnik eradykacji i jednocześnie wiązał się z małą częstością występowania działań niepożądanych. Skuteczność różnych schematów leczenia zależy od wrażliwości szczepów H. pylori na zastosowane antybiotyki i chemioterapeutyki, doboru leków, czasu trwania terapii oraz przestrzegania przez pacjentów zaleceń leczniczych. Najlepsze wyniki daje na ogół pierwsza kuracja, następne kuracje – szczególnie z tym samym antybiotykiem – mogą być mniej skuteczne z powodu narastającej wtórnej oporności H. pylori. Niezależnie od wymienionych czynników, palenie papierosów i picie kawy zmniejsza skuteczność eradykacji [7]. Oporność Helicobacter pylori na antybiotyki i chemioterapeutyki
Oporność H. pylori wykazuje w ostatniej dekadzie tendencję wzrostową. Zależy to od częstości przyjmowania leków zastosowanych w eradykacji zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych. Według Mégraud oporność H. pylori w poszczególnych krajach europejskich jest zróżnicowana i wynosi w przypadku klarytromycyny 5–28%, a metronidazolu 20–40%. Oporność ta jest znacznie większa w krajach rozwijających się i kształtuje się na poziomie 50–80% [8]. W badaniach przeprowadzonych u dzieci z 14 krajów europejskich wykazano pierwotną oporność na klarytromycynę wynoszącą 24%, przy czym u dzieci z krajów Europy Zachodniej wynosiła ona 8–15% w zależności od regionu [9]. Wyniki badań wieloośrodkowych przeprowadzonych w Polsce wykazały, że u pacjenta nieleczonego H. pylori może wykazywać oporność pierwotną na klarytromycynę w 22%, natomiast u leczonego w 54%. Pierwotna oporność na klarytromycynę była większa u dzieci (28%) w porównaniu z dorosłymi (15%). Wykazano przy tym bardzo duże zróżnicowanie regionalne, które wynosiło 0–33%. Oporność na metronidazol nie różniła się istotnie pomiędzy badanymi regionami oraz szczepami H. pylori u dzieci i dorosłych i wynosiła odpowiednio 40% i 42%. Większą oporność H. pylori na metronidazol wykazano natomiast u kobiet w porównaniu z mężczyznami, odpowiednio 58,5% i 37%. Podwójną oporność H. pylori na klarytromycynę i metronidazol stwierdzono u 20% badanych. Nie wykazano oporności na amoksycylinę, cyprofloksacynę i tetracyklinę [10, 11].
W badaniach dotyczących wrażliwości H. pylori prowadzonych od kilkunastu lat u dzieci przez Gościniak i wsp. we Wrocławiu wykazano narastającą oporność H. pylori na klarytromycynę. W latach 1997–2000 oporność pierwotna H. pylori na klarytromycynę wynosiła 5,7%, natomiast na metronidazol 30,4%. Po 4–6 tygodniach od zakończenia leczenia 15,7% szczepów H. pylori było opornych na klarytromycynę oraz 51% na metronidazol. Wszystkie badane szczepy były wrażliwe na amoksycylinę. Szczepy H. pylori oporne na metronidazol występowały częściej u dziewczynek niż u chłopców [12]. W latach 2007–2008 zanotowano znaczny wzrost oporności. Oporność pierwotna H. pylori na klarytromycynę wynosiła już 24%, a na metronidazol 32% [13]. Również Koletzko i wsp. wykazali wzrost oporności wtórnej H. pylori. Po leczeniu wzrastała oporność szczepów H. pylori na metronidazol z 23% do 35% i na klarytromycynę z 20% do 42%, a oporność podwójna z 5,3% do 15,3% [9]. W licznych analizach wykazano, że w uzyskaniu dobrych wyników eradykacji H. pylori większe znaczenie ma oporność na klarytromycynę niż metronidazol. Fischbach i Evans w przeprowadzonej metaanalizie obejmującej ponad 10 000 pacjentów wykazali, że w terapii trójlekowej pierwszego rzutu oporność na klarytromycynę zmniejszała skuteczność eradykacji H. pylori do 66%, a na metronidazol o 14%, natomiast w terapii czteroskładnikowej złożonej z inhibitora pompy protonowej, amoksycyliny, klarytromycyny i metronidazolu wpływ oporności bakterii na klarytromycynę lub metronidazol był niewielki [14]. Schematy leczenia zakażenia Helicobacter pylori
Zgodnie z wytycznymi towarzystw naukowych w Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych obowiązuje zasada stosowania równolegle trzech leków, a mianowicie inhibitora pompy protonowej, amoksycyliny oraz klarytromycyny lub metronidazolu. Zastosowanie inhibitora pompy protonowej zwiększa biodostępność stosowanych antybiotyków, przyspiesza gojenie i powoduje ustąpienie dolegliwości bólowych. Należy zaznaczyć, że u dzieci jedynym zarejestrowanym w Polsce inhibitorem pompy protonowej jest omeprazol, natomiast u pacjentów dorosłych, oprócz omeprazolu, stosuje się lanzoprazol, pantoprazol, rabeprazol i ezomeprazol.
W związku z narastającą opornością H. pylori na klarytromycynę poszukuje się nowych leków i schematów leczenia, które zwiększą wskaźnik eradykacji. Jednym z nich jest wydłużenie czasu trwania kuracji z 7 do 10 lub 14 dni, a kolejnym wprowadzenie przy nieznanej wrażliwości H. pylori zamiast klarytromycyny – metronidazolu, tetracykliny czy związków bizmutu. Wśród nowych leków wymienia się także lewofloksacynę, moksyfloksacynę i ryfabutynę, która jako lek przeciwgruźliczy może tworzyć, przy zwiększającej się liczbie chorych na gruźlicę, prątki gruźlicy lekooporne i niekorzystnie wpływać na leczenie gruźlicy [15–18]. Lewofloksacyna jest chemioterapeutykiem z grupy fluorochinolonów o silnym działaniu bakteriobójczym na bakterie Gram-ujemne i Gram-dodatnie. Stosuje się ją w leczeniu chorych na gruźlicę, których prątki są oporne na leki przeciwprątkowe. U dzieci nie należy stosować tego leku przed zakończeniem procesu wzrastania, gdyż chinolony mogą niszczyć chrząstkę stawową i prowadzić do zapalenia ścięgna Achillesa [19]. Moksyfloksacyna jest także syntetycznym chemioterapeutykiem z grupy fluorochinolonów o szerokim zakresie działania. Szybko wchłania się z przewodu pokarmowego, osiągając po 1–4 godzinach maksymalne stężenie we krwi. Leki zobojętniające sok żołądkowy zmniejszają jej biodostępność. Moksyfloksacyna wydłuża odstęp QT i nasila toksyczność m.in. antybiotyków z grupy makrolidów, leków przeciwgrzybiczych oraz może powodować zaburzenia rytmu serca [20].
Liou i wsp. analizowali skuteczność eradykacji H. pylori w schematach trójskładnikowych zawierających lewofloksacynę i klarytromycynę w leczeniu pierwszego i drugiego rzutu zakażenia H. pylori. Pacjentów losowo włączono do grupy (LLA), w której stosowano 7-dniowy schemat terapii: lanzoprazol (30 mg 2 razy dziennie), lewofloksacynę (750 mg raz dziennie) i amoksycylinę (1000 mg 2 razy dziennie), lub do grupy (LKA), w której stosowano: lanzoprazol (30 mg 2 razy dziennie), klarytromycynę (500 mg 2 razy dziennie) i amoksycylinę (1000 mg 2 razy dziennie). Pacjentów z dodatnim wynikiem testu oddechowego z węglem 13C po pierwszej terapii leczono drugim schematem (LKA) w tych samych dawkach przez 10 dni. Przeprowadzona analiza wykazała większą skuteczność lanzoprazolu, klarytromycyny i amoksycyliny w pierwszym rzucie leczenia zakażenia H. pylori w porównaniu z drugim. W przypadku oporności na lewofloksacynę lub klarytromycynę odsetek eradykacji był statystycznie istotnie mniejszy [16]. Potwierdza to istotny wpływ oporności H. pylori na skuteczność eradykacji.
Sacco i wsp. oceniali skuteczność moksyfloksacyny w schemacie trójskładnikowym w leczeniu pierwszego rzutu H. pylori. Pacjentów przydzielano losowo do poszczególnych grup. Stosowano esomeprazol (20 mg 2 razy dziennie), amoksycylinę (1000 mg 2 razy dziennie) oraz moksyfloksacynę w jednym z 4 sposobów dawkowania. Czas leczenia wynosił 10, 7 lub 5 dni. Skuteczność eradykacji oceniano testem oddechowym (urea breath test – UBT) po 2 miesiącach od zakończenia kuracji. Autorzy wykazali, że 10-dniowa kuracja była skuteczniejsza w pierwszym rzucie eradykacji H. pylori w porównaniu z kuracją 5- lub 7-dniową oraz dawka moksyfloksacyny 2 razy 400 mg dziennie była skuteczniejsza niż dawka 400 mg raz dziennie przez 10 dni [17]. Wyniki tych badań potwierdzają, że wydłużenie terapii do 10 dni wpływa na uzyskane wyniki eradykacji. Zagari i wsp. badali wpływ terapii 7- i 14-dniowej na skuteczność eradykacji, bezpieczeństwo i przestrzeganie zaleceń przez pacjentów. Autorzy nie wykazali statystycznie istotnych różnic pomiędzy 7- i 14-dniową kuracją [21]. W badaniach przeprowadzonych ostatnio w Chorwacji Filipec Kanizaj i wsp. wykazali większą skuteczność eradykacji H. pylori w leczeniu 14-dniowym w porównaniu z 10- lub 7-dniowym [22].
Malfertheiner i wsp. porównali 10-dniową terapię omeprazolem, bizmutem, metronidazolem i tetracykliną (OBMT) z 7-dniową terapią omeprazolem, amoksycyliną, klarytromycyną (OAC). Wyniki tych badań wykazały wyższy stopień eradykacji u pacjentów leczonych OBMT w porównaniu z OAC. Wskaźnik eradykacji wynosił 93,3% vs 69,6% (p < 0,001) [23]. Luther i wsp. przeprowadzili systematyczny przegląd piśmiennictwa i metaanalizę badań z randomizacją i grupą kontrolną, w których porównywali terapię czteroskładnikową złożoną z inhibitora pompy protonowej, bizmutu, tetracykliny i metronidazolu z terapią trójskładnikową złożoną z inhibitora pompy protonowej, klarytromycyny i amoksycyliny. Do analizy włączono 1679 pacjentów. Uzyskany odsetek eradykacji w leczeniu pierwszego rzutu zakażenia H. pylori był podobny i wynosił 78,3% vs 77%. Również występowanie działań niepożądanych było porównywalne w obu grupach [18]. Mimo często sprzecznych wyników dotyczących czasu trwania kuracji obecnie istnieje tendencja do jej wydłużenia i wprowadzenia nowych leków [4, 5, 24].
W uzyskaniu dobrych wyników eradykacji H. pylori bardzo ważną rolę odgrywa przestrzeganie zaleceń lekarskich przez pacjenta, które jest trudne do oceny. Według Lee i wsp. blisko 10% pacjentów nie stosuje się do zaleceń i nie przyjmuje nawet do 60% zalecanych leków. Może to prowadzić do niepowodzenia eradykacji nawet w około 30%, mimo że stosowane antybiotyki były zgodne z wrażliwością H. pylori [25]. Graham i wsp. wykazali, że skuteczność terapii trójlekowej u pacjentów przyjmujących 60% i więcej zleconych dawek leków wynosi 96%, a przyjmujących poniżej 60% zlecanych leków – 69%. Wydaje się, że nieprzestrzeganie zaleceń może tłumaczyć niektóre wyniki wykazujące małą skuteczność eradykacji mimo wrażliwości szczepów H. pylori na stosowane leki [26].
Zgodnie z ustaleniami Grupy Roboczej PTG-E dotyczącymi postępowania w zakażeniu H. pylori w pierwszym rzucie leczenia należy stosować inhibitor pompy protonowej, amoksycylinę i metronidazol przez 10–14 dni, a w dalszej kolejności inhibitor pompy protonowej, amoksycylinę i klarytromycynę. Przy braku skuteczności terapii pierwszego rzutu w drugim rzucie u chorych zakażonych H. pylori należy zastosować terapię czteroskładnikową składającą się z inhibitora pompy protonowej, amoksycyliny, metronidazolu i tetracykliny, względnie z inhibitora pompy protonowej, amoksycyliny, metronidazolu i soli bizmutu. Trzeba zaznaczyć, że nie powinno się stosować tetracykliny u dzieci do 9. roku życia [20], a preparaty bizmutu są obecnie niedostępne w Polsce. W razie niepowodzenia tej terapii wskazana jest ocena wrażliwości izolowanych szczepów H. pylori i/lub rozważenie wprowadzenia lewofloksacyny z amoksycyliną i przedłużenie leczenia do 14 dni. Należy zaznaczyć, że ryfabutyna i lewofloksacyna nie są dotąd dostępne w Polsce w terapii eradykacyjnej H. pylori.
Konsensus pediatryczny w przypadku nieznanej wrażliwości H. pylori na antybiotyki zaleca: inhibitor pompy protonowej, amoksycylinę, metronidazol lub inhibitor pompy protonowej, amoksycylinę, klarytromycynę lub preparaty bizmutu, amoksycylinę, metronidazol, względnie terapię sekwencyjną. W przypadku oporności H. pylori na klarytromycynę zaleca stosowanie inhibitora pompy protonowej, amoksycylinę, metronidazol przez 2 tygodnie albo preparaty soli bizmutu [6]. Leczenie sekwencyjne zakażenia Helicobacter pylori
W ostatniej dekadzie pojawiło się wiele badań wykazujących wyższość terapii sekwencyjnej nad dotychczas stosowanymi różnymi schematami leczenia zakażenia H. pylori. W terapii sekwencyjnej zmienił się jedynie sposób podawania dotychczas stosowanych leków. Autorzy zalecają 10-dniową terapię: przez pierwsze 5 dni inhibitor pompy protonowej i amoksycylinę, a przez następne 5 dni inhibitor pompy protonowej, klarytromycynę i metronidazol lub tinidazol. Schemat terapii i dawkowanie leków przedstawiono w tabeli I.
Według zwolenników leczenia sekwencyjnego w pierwszych 5 dniach leczenia amoksycyliną dochodzi do osłabienia ściany komórki bakterii, co zapobiega tworzeniu się kanałów blokujących wejścia klarytromycyny do wnętrza i wytwarzaniu lekooporności. Ułatwia to działanie klarytromycyny i nitroimidazoli w drugiej fazie leczenia [27]. Autorzy zakładają, także że wstępna terapia inhibitorem pompy protonowej i amoksycyliną redukuje liczbę szczepów H. pylori, tak że następująca po niej terapia trójskładnikowa prowadzi do eradykacji. Należy zaznaczyć, że terapia dwuskładnikowa złożona z inhibitora pompy protonowej i amoksycyliny, przy braku oporności H. pylori na amoksycylinę, może także doprowadzić do eradykacji. Jak wykazały badania własne sprzed kilkunastu lat, skuteczność eradykacji H. pylori oceniana na podstawie hodowli, po zastosowaniu omeprazolu i amoksycyliny przez 10 dni u dzieci w wieku 7–18 lat wynosiła 60%, natomiast po zastosowaniu omeprazolu i klarytromycyny przez 10 dni tylko 30% [28].
Wu i wsp. porównali skuteczność leczenia sekwencyjnego i jednoczesnego oraz analizowali wpływ antybiotykooporności. Badania z randomizacją przeprowadzono u 232 pacjentów, którym włączono 10-dniowe leczenie sekwencyjne (115 pacjentów) przy użyciu inhibitora pompy protonowej, amoksycyliny (5 dni), a następnie inhibitora pompy protonowej, klarytromycyny i pochodnej imidazolowej (5 dni), oraz w grupie 117 pacjentów, którym wymienione leki podawano jednocześnie przez 10 dni. Uzyskano porównywalną skuteczność eradykacji wynoszącą powyżej 90% w obu grupach. Na skuteczność eradykacji miała wpływ oporność na klarytromycynę, przestrzeganie zaleceń oraz działania niepożądane. Według autorów jednoczesne leczenie może być bardziej właściwym postępowaniem u pacjentów z antybiotykoopornością [29].
Paoluzi i wsp. porównali skuteczność terapii sekwencyjnej i standardowej trójskładnikowej w eradykacji H. pylori. Terapię sekwencyjną stosowano przez 8 lub 10 dni, następnie standardową trójskładnikową przez 7 dni. Pacjentów przydzielano losowo do jednej z trzech grup. W terapii sekwencyjnej stosowano ezomeprazol w dawce 20 mg 2 razy na dobę z amoksycyliną w dawce 1000 mg 2 razy na dobę przez 4 lub 5 dni. Następnie klarytromycynę w dawce 500 mg 2 razy na dobę i tinidazol w dawce 500 mg 2 razy na dobę, odpowiednio 4 lub 5 dni. W terapii standardowej stosowano ezomeprazol w dawce 20 mg 2 razy na dobę, amoksycylinę w dawce 1000 mg 2 razy na dobę i klarytromycynę w dawce 500 mg 2 razy na dobę przez 7 dni. Odsetek eradykacji H. pylori zarówno w 8-, jak i 10-dniowej terapii sekwencyjnej był większy niż w terapii standardowej (83% i 86% vs 66%, p < 0,02). Nie zaobserwowano natomiast istotnych różnic pomiędzy oboma schematami sekwencyjnymi. Według autorów terapia sekwencyjna może stanowić wartościową alternatywę dla standardowej terapii trójskładnikowej [30].
Molina-Infante i wsp. porównali wyniki eradykacji H. pylori klarytromycyną lub lewofloksacyną w schemacie trójskładnikowym i sekwencyjnym w leczeniu zakażenia pierwszego rzutu. W 10-dniowym schemacie leczenia 460 pacjentów podzielono na 4 grupy, w każdej po 115 pacjentów. W pierwszej grupie stosowano omeprazol, klarytromycynę i amoksycylinę (OKA); w drugiej omeprazol, lewofloksacynę i amoksycylinę (OLA); w trzeciej schemat sekwencyjny: omeprazol z amoksycyliną przez 5 dni, następnie omeprazol, klarytromycynę i metronidazol przez kolejne 5 dni (OAKM); w czwartej zmodyfikowany schemat leczenia sekwencyjnego, tzn. omeprazol i amoksycylinę przez 5 dni, następnie przez 5 dni omeprazol, lewofloksacynę, a zamiast klarytromycyny metronidazol (OALM). Wyniki eradykacji H. pylori oceniano testem oddechowym z izotopem węgla 13C. Najmniejszy odsetek eradykacji uzyskano, stosując schemat OKA (66%) w porównaniu ze wszystkimi pozostałymi schematami leczenia (p < 0,05), w których odsetek wyleczenia wynosił 80,8–82,5% (OALM). Wyniki tych badań wykazały wyższość schematów zawierających lewofloksacynę w leczeniu pierwszego rzutu w populacji cechującej się bardzo dużą opornością na klarytromycynę, jaka występuje w Hiszpanii [31].
Gatta i wsp. przeprowadzili przegląd piśmiennictwa indeksowanego w bazie Medline dotyczącego leczenia sekwencyjnego zakażenia H. pylori. Większość badań przeprowadzono we Włoszech. Według autorów leczenie sekwencyjne powinno być uwzględnione w eradykacji H. pylori, lecz potrzebne są dalsze badania w większych populacjach, aby rekomendować ten schemat terapii w praktyce klinicznej. Autorzy publikacji nie są przekonani, mimo pozytywnych doniesień, czy istnieje konieczność sekwencyjnego podawania leków wchodzących w skład takiej erapii, czy też leki te mogą być przyjmowane jednocześnie [32]. Według ustaleń Grupy Roboczej PTG-E, mimo zachęcających wyników dotyczących skuteczności eradykacji H. pylori, schemat leczenia sekwencyjnego nie jest aktualnie rekomendowany do powszechnego stosowania [5].
Znaczący wzrost oporności H. pylori na klarytromycynę wskazuje na potrzebę ograniczenia stosowania tego antybiotyku w eradykacji H. pylori. Dzierżanowska, zajmująca się od wielu lat zagadnieniem lekooporności H. pylori, sugeruje, że obecnie w Polsce klarytromycyna nie powinna być stosowana jako lek pierwszego rzutu w klasycznej trójlekowej terapii eradykacyjnej w połączeniu z amoksycyliną, zwłaszcza u dzieci. W terapii pierwszego rzutu bezpieczniejszy wydaje się schemat z użyciem inhibitora pompy protonowej, amoksycyliny i metronidazolu [33]. Podsumowanie
Należy zaznaczyć, że narastająca oporność H. pylori na klarytromycynę i wysoka oporność na metronidazol zmuszają do poszukiwania nowych leków skutecznych w eradykacji H. pylori. W tym celu wydłuża się czas trwania terapii, a także poszukuje się możliwości leczenia alternatywnego i adiuwantowego [5]. Dla uzyskania dużej skuteczności eradykacji bardzo ważne jest przestrzeganie przez pacjentów zaleceń lekarskich dotyczących dawki i czasu trwania kuracji. Jest nadzieja, że planowane kolejne spotkania ekspertów towarzystw naukowych dostarczą nam nowych dowodów i zaleceń dotyczących postępowania w zakażeniu H. pylori u dzieci i dorosłych [34]. Piśmiennictwo
1. Marshall BJ, Warren JR. Unidentified cerved bacilli in the stomach of patients with gastritis and peptic ulceration. Lancet 1984; 1: 1311-5.
2. Moyaert H, Franceschi F, Roccavina D, et al. Extragastric manifestations of Helicobacter pylori infection: other Helicobacters. Helicobacter 2008; 13 (Suppl 1): 47-57.
3. Gonciarz M, Włoch M, Gonciarz Z. Helicobacter pylori in liver diseases. J Physiol Pharmacol 2006; 57 (Suppl 3): 155-61.
4. Malfertheiner P, Mégraud F, O’Morain, et al. The European Helicobacter study Group (EHSG): current concept in the management of Helicobacter pylori infection: the Maastricht III Consensus Report. Gut 2007; 56: 772-81.
5. Dzieniszewski J, Jarosz M; Grupa Robocza PTG-E do spraw zakażenia Helicobacter pylori. Ustalenia Grupy Roboczej PTG-E dotyczące postępowania w zakażeniu Helicobacter pylori – Consensus 2008. Gastroenterol Pol 2008; 15: 323-31.
6. Koletzko S, Jonem NL, Goodman K, et al. Evidence-based recommendations from ESPGHAN and NASPGHAN for Helicobacter pylori infection in children. J Pediatr Gastroenter Nutr 2011; 53: 230-43.
7. Suzuki T, Matsuo K, Ito H, et al. Smoking increases failure for Helicobacter pylori eradication. Am J Med 2006; 119: 217-24.
8. Mégraud F. H. pylori antibiotic resistance: prevalence, importance and advances in testing. Gut 2004; 53: 1374-84.
9. Koletzko S, Richy F, Bontems P, et al. Prospective multicenter study on antibiotic resistance of Helicobacter pylori strains obtained from children living in Europe. Gut 2006; 55: 1711-6.
10. Dzierżanowska-Fangart K, Rożynek E, Celińska-Cedro D, et al. Antimicrobial resistance of Helicobacter pylori In Poland: a multicentre study. Int J Antimicrob Agents 2005; 26: 230-4.
11. Łaszewicz W. Wyniki badań nad zakażeniem Helicobacter pylori. Trans Humana Białystok 2004.
12. Gościniak G, Iwańczak B, Przondo-Mordarska A i wsp. Ocena wrażliwości szczepów Helicobacter pylori na wybrane chemioterapeutyki. Pediatr Pol 2001; 76: 873-7.
13. Gościniak G. Rodzaj Helicobacter pylori – implikacje kliniczne i narastający problem oporności. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żyw Dz 2010; 12: 41-4.
14. Fischbach L, Evans EL. Meta-analysis: the effect of antibiotic resistance status on the efficacy of triple and quadruple first-line therapies for Helicobacter pylori. Aliment Pharmacol Ther 2007; 26: 343-57.
15. Qasim A, Sebastian S, Thornton O, et al. Rifabutin-and furazolidone-based Helicobacter pylori eradication therapies after failure of standard first-and second-line eradication attempts in dyspepsia patients. Aliment Pharmacol Ther 2005; 21: 91-6.
16. Liou JM, Lin JT, Chang CY, et al. Levofloxacin-based and clarithromycin-based triple therapies as first-line and second-line treatments for Helicobacter pylori infection: a randomised comparative trial with crossover design. Gut 2010; 59: 572-8.
17. Sacco F, Spezzaferro M, Amitrano M, et al. Efficacy of four different moxifloxacin-based triple therapies for first-line H. pylori treatment. Dig Liver Dis 2010; 42: 110-4.
18. Luther J, Higgins PD, Schoenfeld PS, et al. Empiric quadruple vs. triple therapy for primary treatment of Helicobacter pylori infection: systematic review and meta-analysis of efficacy and tolerability. Am J Gastroenterol 2010; 105: 65-73.
19. van der Linden PD, Sturkenboom MC, Herings RM, et al. Fluoroquinolones and risk of Achilles tendon disorders: case-control study. BMJ 2002; 324: 1306-7.
20. Podlewski JK, Chwalibogowska-Podlewska A. Leki współczesnej terapii. Split Trading Sp. z o.o., Warszawa 2005; 433.
21. Zagari RM, Bianchi-Porro G, Fiocca R, et al. Comparison of 1 and 2 weeks of omeprazole, amoxicillin and clarithromycin treatment for Helicobacter pylori eradication: the HYPER Study. Gut 2007; 56: 475-9.
22. Filipec Kanizaj T, Katicic M, Skurla B, et al. Helicobacter pylori eradication therapy success regarding different treatment period based on clarithromycin or metronidazole triple-therapy regimens. Helicobacter 2009; 14: 29-35.
23. Malfertheiner P, Mégraud, Giguere M, Riviere M. Quadruple therapy with bismuth subcitrate potassium, metronidazole, tetracycline and omeprazole is superior to triple therapy with omeprazole, amoxicillin, and clarithromycin in the eradication of Helicobacter pylori. Gastroenterology 2010; 138 (Suppl 1): S-33 (Abstract).
24. Chey WD, Wong BC. American College of Gastroenterology guideline on the managemant of Helicobacter pylori infection. Am J Gastroenterol 2007; 102: 1808-25.
25. Lee M, Kemp JA, Canning E, et al. A randomized controlled trial of an enhanced patient complicance program for Helicobacter pylori therapy. Arch Intern Med 1999; 159: 2312-6.
26. Graham DY, Lew GM, Malaty HM, et al. Factors influencing the eradication of Helicobacter pylori with triple therapy. Gastroenterology 1992; 102: 493-6.
27. Gisbert JP, Calvet X, O’Connor A, et al. Sequential therapy for Helicobacter pylori eradication: a critical review. J Clin Gastroenterol 2010; 44: 313-25.
28. Iwańczak B, Iwańczak F, Potyrała M i wsp. Ocena skuteczności leczenia zakażenia Helicobacter pylori u dzieci. Pediatr Pol 2001; 76: 867-72.
29. Wu DC, Hsu PI, Wu JY, et al. Sequential and concomitant therapy with four drugs is equally effective for eradication of H. pylori infection. Clin Gastroenterol Hepatol 2010; 8: 36-41.
30. Paoluzi OA, Visconti E, Andrei F, et al. Ten and eight-day sequential therapy in comparison to standard triple therapy for eradicating Helicobacter pylori infection: a randomized controlled study on efficacy and tolerability. J Clin Gastroenterol 2010; 44: 261-6.
31. Molina-Infante J, Perez-Gallardo B, Fernandez-Bermejo M, et al. Clinical trial: clarithromycin vs. levofloxacin in first-line triple and sequential regiment for Helicobacter pylori eradication. Aliment Pharmacol Ther 2010; 31: 1077-84.
32. Gatta L, Vakil N, Leandro G, et al. Sequential therapy or triple therapy for Helicobacter pylori infection systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials in adults and children. Am J Gastroenterol 2009; 104: 3069-79.
33. Dzierżanowska D. Lekooporność Helicobacter pylori i co z tego wynika. III Białostockie Dni Gastroenterologii. Algorytmy postępowania. Białystok 2008.
34. O’Conor A, Gisbert JP, McNamara D, et al. Treatment of Helicobacter pylori infection 2010. Helicobacter 2010; 15 (Suppl 1): 46-52.
