O multidyscyplinarną perspektywę wobec przewlekłych chorób reumatycznych

Myślę, że ja, niepełnosprawny,
mam takie samo prawo do życia jak każdy inny człowiek,
i do życia takiego, jakie mają zdrowi ludzie.
Artur Kiliszek, 25 lat
Gazeta Wyborcza, 22–23 lutego 1997 r., z cyklu „Wasz świat – nasz świat”


Wstęp
Trzeba nam poszerzenia perspektywy z klinicznej na ogląd społeczny, wprowadzenia reumatologii między dotychczasowe priorytety zdrowotne, uznania, że przewlekle chory jest ekspertem w swojej chorobie. Tendencja do przyjmowania zróżnicowanych punktów widzenia jest coraz lepiej widoczna – na konferencjach, sesjach i seminariach ściśle reumatologicznych, zebraniach z przedstawicielami parlamentu, w sformułowaniach kończącej się Dekady Kości i Stawów i w obowiązującym od 2007 r. Narodowym Programie Zdrowia.
Pierwsze Krajowe Spotkania Reumatologiczne odbyły się w październiku 2009 r. Tak więc, 12 października obchodzony przez wspólnotę międzynarodową jako Światowy Dzień Reumatyzmu (World Arthritis Day) dobrze korespondował z odbywającym się w Łodzi zjazdem. Specjalna sesja WAD była poświęcona tematyce pracy zawodowej osób cierpiących z powodu dolegliwości reumatycznych.
Podczas otwarcia „Spotkań” podsekretarz stanu w Ministerstwie Zdrowia, Adam Fronczak, zwrócił uwagę na obecność osób przewlekle chorych na rynku pracy. Przytoczmy treść tego wystąpienia in extenso dla możliwości własnej refleksji P.T. Czytelników wobec problemów stojących przed współczesną opieką reumatologiczną.


„I KRAJOWE SPOTKANIA REUMATOLOGICZNE”
Łódź, 8 października 2009 r., godz. 19.30

Szanowny Panie Prezesie,
Szanowni Państwo,
serdecznie witam i pozdrawiam wszystkich Państwa na I Krajowych Spotkaniach Reumatologicznych.
To dla mnie zaszczyt, że mam dzisiaj możliwość zabrania głosu podczas tego spotkania. Pragnę pogratulować i podziękować Państwu – w szczególności Zarządowi Głównemu Polskiego Towarzystwa Reumatologicznego i Oddziałowi Łódzkiemu – za organizację Pierwszych Krajowych Spotkań Reumatologicznych.
Wydarzenie to wpisuje się w obchody Światowego Dnia Chorób Reumatycznych. Mam nadzieję, iż dzisiejsze, tak ważne dla środowiska spotkanie naukowe, stanie się cyklicznym forum wymiany wiedzy i doświadczeń na rzecz poprawy stanu zdrowia społeczeństwa w dziedzinie reumatologii.
Wczesne diagnozowanie – zgodne z założeniem Narodowego Programu Zdrowia – stanowi kluczowy etap procesu kontrolowania tej groźnej choroby.
Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest piątą przyczyną zgonów (po chorobach układu krążenia, nowotworowych, przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc) i najczęstszą przyczyną inwalidztwa w krajach europejskich.
Wagę problemu chorób reumatycznych podejmuje od szeregu lat Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), ustanawiając w 2000 roku „Dekadę Kości i Stawów” na lata 2000–2010.
Ministerstwo Zdrowia, wpisując się w założenia polityki WHO, zamieściło – uchwalając Narodowy Program Zdrowia na lata 2007–2015 jako jeden z celów strategicznych – cel szczegółowy, pn. „Zmniejszenie przedwczesnej zachorowalności i ograniczenie negatywnych skutków przewlekłych schorzeń układu kostno-stawowego”.
Według statystyk ok. 9 mln Polaków zapada na choroby reumatyczne, tj. 19% polskiej populacji.
Liczba ta obejmuje zarówno dorosłych, jak i dzieci. Ponad 80% chorych na reumatoidalne zapalenie stawów jest niepełnosprawnych. Tylko 14% pracuje zawodowo, 84% stale korzysta z pomocy rodziny, a 1,8% z pomocy społecznej. Zwolnienia z powodu chorób reumatycznych stanowią 11% wszystkich nieobecności w pracy i 18% wszystkich hospitalizacji. Choroby reumatyczne to także 20% przyczyn orzekania o niezdolności do pracy i druga, po chorobach sercowo-naczyniowych, przyczyna pierwszorazowych rent inwalidzkich.
Koszty leczenia pacjentów stanowią znaczące obciążenie dla budżetu państwa – rocznie pochłaniają one 2% PKB.
Przytoczone liczby wskazują na ogromną aktualność problemu chorób reumatycznych dla stanu zdrowotności polskich obywateli.
Program tegorocznego Spotkania ukazuje wielostronne i szczegółowe podejście do problematyki schorzeń reumatycznych. Biorąc pod uwagę udział wielu znakomitych specjalistów, mam nadzieję, iż Spotkanie to dostarczy wielu konstruktywnych wniosków oraz interesujących doniesień.
Życzę Państwu owocnych obrad, twórczych dyskusji, a Organizatorom Sympozjum satysfakcji z udanego przedsięwzięcia.

Dziękuję za uwagę.



Perspektywa gospodarcza
W istocie wagę problemu chorób reumatycznych dobrze oddaje Dekada Kości i Stawów, wskazując na obciążenia ekonomiczne generowane przez tę grupę chorób [1, 2].
Zdolność do zatrudnienia, prezentowana w kategoriach statystycznych, wykracza jednak poza myślenie ekonomiczne.
Zdrowie fizyczne, sprawność funkcjonalna to domena medycyny naprawczej i rehabilitacyjnej. Motywacja psychologiczna i związki społeczne, osobiste i szersze to już dziedzina nauk o zachowaniu. Wchodzenie na rynek pracy, ponowne zatrudnienie to nie tylko działalność orzeczników, ale też dobrze rozumiana edukacja i promocja zdrowia.
Rozumiejąc znaczenie pracy dla chorych reumatycznych oraz społeczną i ekonomiczną wartość pracy tych chorych w krajach europejskich, hasłem Światowego Dnia Reumatyzmu, przypadającego co roku 12 października, na lata 2009 i 2010 jest: „Pracujmy razem!” („Let’s work together!”). Europejska Liga Walki z Reumatyz­mem (EULAR) zaproponowała ten temat jako element kampanii mającej na celu utrzymanie chorych reumatycznych na rynku pracy, a przez to uniknięcie ich marginalizacji społecznej.
Ważne jest dostrzeżenie wielu aspektów związanych z zatrudnieniem chorych reumatycznych, a mianowicie tego, że:
• koszty chorób reumatycznych stanowią poważne obciążenie dla społeczeństwa, szczególnie tzw. koszty pośrednie, wiążące się z utratą aktywności zawodowej,
• przedsiębiorstwa tracą potencjał dobrze wykwalifikowanych pracowników przez niedostosowanie miejsc pracy do potrzeb osób chorych na choroby reumatyczne,
• umożliwienie pracy osobom chorym na choroby reumatyczne przez adaptację środowiska pracy przynosi społeczeństwu wymierną korzyść ekonomiczną,
• umożliwienie pracy osobom chorym na choroby reumatyczne podnosi ich jakość życia i dobrostan na wyższy poziom, co jest równoznaczne z prowadzeniem normalnego niezależnego od innych życia.
W marcu 2009 r. w Brukseli przy udziale przedstawicieli Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej została przyjęta „Europejska Karta prawa do zatrudnienia osób chorych na choroby reumatyczne” („Charter for Work for People with Rheumatic Diseases in Europe”). Tłumaczenie karty zostało zamieszczone na kolejnej stronie. Karta ta przedstawia wagę problemu chorób reumatycznych oraz rolę poszczególnych grup w tworzeniu warunków zatrudnienia chorych reumatycznych – w karcie określa się znaczącą rolę polityków, pracodawców i profesjonalistów zdrowia.

Rola pracy w życiu chorych
Aby właściwie rozpoznać potrzeby chorych reumatycznych związane z pracą, zwłaszcza zawodową, należy postawić pytanie, jak ważna jest praca dla chorych reumatycznych i jakie warunki trzeba spełnić, aby chory mógł pracować.
Próbą znalezienia odpowiedzi na to pytanie było przeprowadzenie ankiety internetowej przygotowanej przez Stały Komitet EULAR dla PARE (Ludzie z Chorobami Reumatycznymi w Europie), skierowanej do: samych chorych, pracodawców i profesjonalistów zdrowia. Jedynie współpraca tych grup daje szansę na utrzymanie chorych reumatycznych w pracy lub ich powrót do aktywności zawodowej. Dlatego też wiedza na tematy związane z pracą jest nieocenionym źródłem informacji ułatwiających współpracę pomiędzy chorym, pracodawcą i zespołem leczącym chorego na przewlekłą chorobę. Badanie ankietowe zostało uruchomione w czerwcu 2009 r. w czasie corocznego kongresu EULAR, a wyniki zebrane do października 2009 r. zostały zaprezentowane na jesiennej konferencji EULAR PARE [3]. Zebrano łącznie ponad 3600 odpowiedzi z 78 krajów; 77% respondentów stanowili chorzy, 6% – pracodawcy, a 17% – profesjonaliści zdrowia, w tym lekarze.

Chorzy a praca
Z odpowiadających chorych 66% było zatrudnionych na etacie (w pełnym lub niepełnym wymiarze), 6% prowadziło własną działalność gospodarczą, a 28% nie pracowało (w tej grupie znaleźli się emeryci, renciści, studenci i bezrobotni).
Dla respondentów praca była ważna: dla 64% z powodów finansowych, 54% dawała poczucie własnej wartości, 40% osób pracowało z powodów środowiskowych, 35% praca dawała niezależność (ryc. 1).
Trudności ze znalezieniem pracy związane z chorobą zgłaszało 45% respondentów, 54% przeżywało stres związany z dyskryminacją, a 29% doświadczyło dyskryminacji; 21% przyznało się do utraty dotychczasowej pozycji zawodowej w wyniku powiadomienia środowiska o chorobie, natomiast 23% nie doświadczyło żadnego wsparcia ze strony pracodawcy.
Co jest ważne dla chorych reumatycznych? Dla 50% ważne jest wsparcie i zrozumienie pracodawcy i współpracowników, dla 46% – ruchomy czas pracy, 30% potrzebuje dostosowania stanowiska pracy, 27% uważa za dobre rozwiązanie możliwość pracy w domu, 19% wymaga adaptacji technologii, a dla 18% barierą są niedostępne budynki. Wśród badanych co trzeci respondent ma dostosowane miejsce pracy do swoich potrzeb (ryc. 2).


EUROPEJSKA KARTA
prawa do zatrudnienia osób chorych na choroby reumatyczne 1
Ponad 100 milionów mieszkańców Europy – niezależnie od wieku i kraju zamieszkania – choruje na choroby reumatyczne, obejmujące ponad 200 schorzeń układu ruchu.
Choroby reumatyczne mają znaczny negatywny wpływ na zdolność do pracy.
Praca w rozumieniu niniejszego dokumentu to praca zarobkowa lub praca podejmowana na potrzeby rodziny albo praca niezarobkowa (wolontariat). Osoby chore na choroby reumatyczne, korzystające ze swego prawa do pracy, w pełni uczestniczą w życiu społecznym. Deklaracja Praw Człowieka stanowi, że każdy ma prawo do pracy.
Wytyczne dotyczące zatrudnienia na terenie Europy stanowią podstawy prawne przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną. Na tych zasadach opiera się Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych. We wszystkich krajach powinno się bezwzględnie stosować aktualnie obowiązujące przepisy, które gwarantują uprawnienia ponad 100 milionów Europejczyków. Zatrudnienie i możliwość pracy ma istotne znaczenie dla chorych z chorobami reumatycznymi i ich rodzin – zarówno dla budżetów rodzinnych, jak i jakości życia oraz ich dobrostanu.
Koszty bezpośrednie oraz pośrednie opieki zdrowotnej i społecznej ograniczone tylko do osób chorujących na reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) wynosiły 45 mln euro w skali Europy. Udowodniono, że umożliwienie pracy osobom z chorobami reumatycznymi, włączenie ich w rynek pracy, daje znaczące ekonomiczne korzyści całemu społeczeństwu. Niniejsza Karta wskazuje na istotną rolę polityków, przedsiębiorców, zespołów leczących i decydentów w tworzeniu przepisów pozwalających włączyć osoby z chorobami reumatycznymi w środowisko pracy. Zbiorowy głos osób chorych na choroby reumatyczne powinien być wyrażany przez reprezentujące ich stowarzyszenia i uwzględniany we wszystkich dotyczących ich decyzjach.
Skupienie uwagi i świadomości
Niniejsza Karta wzywa do zrozumienia i zwiększenia zainteresowania opinii publicznej problemem chorób reumatycznych. Domaga się uznania dla wiedzy, umiejętności i doświadczenia, którymi osoby ze schorzeniami reumatycznymi zasilają rynek pracy i dają korzyści szerszemu społeczeństwu. Dla tych osób muszą zwiększyć się szanse i możliwości wyboru pracy. Zróżnicowane godziny pracy i twórcze propozycje zatrudnienia odegrają pozytywną rolę tak w rozszerzaniu zakresu pracy zarobkowej, jak i społecznej.
Uprawomocnienie dostępu do pracy przez polityków
Niniejsza Karta wzywa polityków do tworzenia i promowania zasad prawnych wymagających od pracodawców i planistów tworzenia środowiska pracy dostępnego dla osób chorych na choroby reumatyczne i miejsc pracy, do których chory może bez trudu dotrzeć i łatwo je opuścić.
Równocześnie trzeba zapewnić właściwe technologie, działanie informacyjne, szkolenie i wsparcie pozwalające pracować osobie przewlekle chorej. Dobre warunki pracy powinny oznaczać również korzystne regulacje podatkowe dla pracownika i pracodawcy, możliwość pracy na części etatu, dzielenie zadań i promocję elastycznych godzin pracy. Przyniesie to korzyści całemu społeczeństwu.
Tworzenie przyjaznego i dostosowującego się środowiska pracy przez pracodawców
Niniejsza Karta wzywa pracodawców do aktywnego tworzenia przyjaznego środowiska pracy, gdzie osoby chore na choroby reumatyczne nie doznają dyskryminacji, a także nie obawiają się przedstawić swojej sytua­cji pracodawcy lub współpracownikom. Pracodawcy również powinni być aktywni w tworzeniu odpowiednich warunków pracy, dostępnych miejsc pracy z zastosowaniem właściwych rozwiązań technicznych, aby zagwarantować osobom z chorobami reumatycznymi możliwość pełnego udziału w produktywności i osiąganiu korzyści przedsiębiorstwa.
Wsparcie ze strony opieki medycznej
Niniejsza Karta wzywa osoby sprawujące opiekę medyczną nad pacjentami do zajęcia się bardziej możliwościami, jakimi dysponuje chora osoba, niż tym, czego nie może wykonać, oraz do wspierania jej w poszukiwaniu pracy lub dążeniu do utrzymania zatrudnienia. Osiągnięcia w tej dziedzinie powinny być uznawane za uprawnione kryteria poprawy klinicznej. Ponowne zatrudnienie lub utrzymanie się w pracy jest możliwe dzięki wczesnej diagnostyce, dostępowi do odpowiedniego leczenia i rehabilitacji oraz nieprzerwanej opiece medycznej.


Pracodawcy
Pracodawcy – jako problemy związane z zatrudnieniem chorych reumatycznych – zgłaszali głównie: niezrozumienie choroby (46%) i niewystarczające wsparcie ze strony państwa (43%). Konieczność przystosowania pracy do potrzeb chorego dostrzegało łącznie 42% pracodawców: przystosowanie miejsca pracy – 13% przystosowanie zajęcia do możliwości chorego – 14%; dostosowanie obciążenia i godzin pracy – 15% (ryc. 3).
Aż 86% pracodawców uznało, że do zatrudnienia chorych reumatycznych zachęciłyby ich różnego rodzaju ulgi finansowe. Dla 50% ważne są zmiany w prawie, dla 43% współodpowiedzialność społeczna, 35% pracodawców zgłosiło potrzebę fachowej pomocy w opracowaniu polityki wewnętrznej w tym zakresie, a dla 34% zachętą byłyby nagrody dla pracodawców.

Profesjonaliści zdrowia
Zapytani o leczenie chorych reumatycznych profesjonaliści zdrowia w 63% mogą zaoferować chorym dostęp do zespołu terapeutycznego oraz do programów rehabilitacyjnych. W 55% lekarze stosują „agresywne” leczenie w początkowym stadium choroby; 57% respondentów uznaje, że są w stanie zapewnić skuteczne leczenie wszystkim pacjentom, 68% profesjonalistów zdrowia uważa, że mogą przedstawić chorym rozważną strategię leczenia pozwalającą na dalszą aktywność zawodową lub powrót do pracy w przypadku okresowej z niej rezygnacji.
Z otrzymanego leczenia jest zadowolonych 70% chorych.
Warto zaznaczyć, że na wynik badania internetowego może mieć wpływ kraj pochodzenia respondentów: 33,7% stanowili obywatele Holandii, 26,5% – Grecji, 23,6% – krajów skandynawskich (Norwegii, Danii i Szwecji).

Nowe spojrzenie na ocenę funkcjonowania chorego
Ważną rolę w ocenie możliwości pracy osoby chorej na schorzenie reumatyczne jest określenie jej funkcjonowania i stopnia niepełnosprawności. Służy do tego wykorzystywana od lat w krajach Europy Zachodniej Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF) [4].
W ramach tej klasyfikacji ocenia się chorego pod względem struktury ciała, jego funkcji, czynności i uczestniczenia w życiu społecznym. Przy tej ocenie brane są również pod uwagę czynniki środowiskowe i osobiste. Wykorzystując tę klasyfikację, można ocenić, w jakim stopniu choroba wpływa na normalność życia poprzez różne ograniczenia, a jednocześnie określić możliwości codziennej aktywności chorego (w tym zawodowej). Oczywiście najtrudniejsza jest ocena czynników środowiskowych i osobistych, ale coraz częściej zwraca się uwagę na ich rolę.
Oceniany aspekt jest odpowiednio kodowany. Każda grupa ocenianych czynników ma przypisaną literę, i tak:
• funkcje ciała – b,
• struktury ciała – s,
• aktywność i uczestniczenie – d,
• czynniki środowiskowe – e.
Do liter dodane są kilkucyfrowe kody numeryczne. Liczba cyfr w kodzie zależy od poziomu kategorii (np. b280 – czucie bólu, b2801 – ból umiejscowiony, b28013 – ból pleców).
Każda funkcja, struktura czy czynniki, zakodowane wg powyższego schematu, otrzymują wartość stanowiącą ocenę w zależności od poziomu problemu chorego w danej kategorii. I tak:
• brak problemu – tj. maksymalne ograniczenie sprawności 4%,
• nieznaczny problem – ograniczenia na poziomie 5–24%,
• umiarkowany problem – poziom ograniczeń 25–49%,
• znaczny problem – ograniczenia w 50–59%,
• skrajnie duży problem – w wymiarze 96–100%.
Poziom ograniczeń jest kodowany cyfrowo od 0 do 4, gdzie 0 oznacza brak problemu.
Wykorzystanie w ocenie stanu zdrowia i funkcjonowania chorych reumatycznych całej klasyfikacji ICF jest nierealne, zawiera ona bowiem 1424 kategorie do oceny.
W 2007 r. zespół specjalistów EULAR dokonał wyboru kategorii, które powinny posłużyć do oceny zdrowia pacjenta ze schorzeniem reumatycznym, ograniczając tę liczbę do 96 kategorii [5].
Wydaje się korzystne używanie klasyfikacji ICF do samooceny chorego. Pozwala to na świadome oszacowanie własnych możliwości, a także rozpoznanie przebiegu choroby przez oceniane zmiany w funkcjonowaniu. Do takiej oceny wystarczy około 30 kategorii, a więc zostają pominięte te, których ocena pozostaje w gestii lekarza prowadzącego lub specjalisty w zakresie rehabilitacji.
Obecnie upowszechnienie i wykorzystanie klasyfikacji ICF może budzić w Polsce obawy. Właściwa ocena funkcjonowania chorego za pomocą tej klasyfikacji wymaga dokładności i czasu.
Pierwszorazowa ocena jest najbardziej pracochłonna.
Dotychczasowa praktyka stosowana w orzekaniu o niepełnosprawności opierała się bardziej na rozpoznaniu choroby niż możliwościach funkcjonowania chorego.
Część chorych ocenę według kategorii ICF może traktować jako zagrożenie dla świadczenia rentowego, ponieważ klasyfikacja ta kładzie nacisk bardziej na zdolność wykonywania określonych czynności/pracy niż niezdolność.
Obawy te wynikają bardziej z braku wiedzy i doświadczenia na temat ICF niż jego nieprzydatności w orzekaniu o niepełnosprawności.

Świadczenie rehabilitacyjne
W przypadku konieczności rezygnacji z pracy zawodowej w okresie zaostrzenia choroby istnieje możliwość skorzystania ze świadczenia rehabilitacyjnego, którego celem jest przywrócenie zdolności do pracy chorego po zaprzestaniu pobierania przez niego zasiłku chorobowego, jeżeli istnieją rokowania co do możliwości powrotu do pracy po upływie 12 miesięcy. O przyznaniu świadczenia rehabilitacyjnego decyduje lekarz orzecznik Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS).
W celu oceny zasadności tego rodzaju świadczenia ZUS po raz kolejny w 2008 r. przeprowadził ankietę wśród 7 tys. z 70,4 tys. osób, które skorzystały z tego rodzaju rehabilitacji w roku poprzednim [6].
Rehabilitacja w ramach świadczenia ZUS odbywała się w 52 ośrodkach rehabilitacyjnych specjalizujących się w leczeniu dysfunkcji spowodowanych chorobami: narządu ruchu, układu krążenia, układu oddechowego, chorób psychosomatycznych.
W przypadku chorób narządu ruchu i chorób układu krążenia dostępna była również ambulatoryjna forma rehabilitacji leczniczej dla osób, które nie mogą skorzystać z rehabilitacji stacjonarnej poza miejscem zamieszkania.
Z ogólnej liczby 70,4 tys. osób objętych świadczeniem rehabilitacyjnym, 54,7 tys. osób poddano rehabilitacji leczniczej z powodu chorób narządu ruchu (77,6%), z czego: 46,8 tys. w systemie stacjonarnym (85,6%) (ryc. 4). W grupie osób z chorobami narządu ruchu 58,7% otrzymujących świadczenia stanowili mężczyźni.
W okresie 12 miesięcy po odbytej rehabilitacji, z 70,4 tys. osób 21 tys. nie pobierało żadnych świadczeń, a 9,6 tys. pobierało zasiłek chorobowy nieprzekraczający 20 dni. Zgodnie z przyjętym w badaniu założeniem, w 43,6% rehabilitacja lecznicza uznana została za skuteczną.
W okresie 12 miesięcy po odbytej rehabilitacji, 17,2 tys. osób pobierało renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy (tj. 91,2% pobieranych rent). Niezdolność do pracy w 52,8% wszystkich rent spowodowana była chorobami narządu ruchu.

Wnioski
Praca jest ważnym elementem życia chorego reumatycznego. Przedstawienie tej tematyki na sesji Krajowych Spotkań Reumatologicznych pozwoliło na przybliżenie jej profesjonalistom zdrowia. Inaczej bowiem patrzy się na chorego, biorąc pod uwagę jedynie chorobę, a inaczej postrzegając go w szerszym kontekście społecznym, m.in. poprzez pracę, z której, jeżeli chce, nie musi rezygnować. Łączy się to jednak z koniecznością dostosowania terapii, a szczególnie jej uciążliwości, do aktywności zawodowej chorego.
Wyniki ankiety internetowej podkreślają potrzebę umożliwienia chorym aktywności zawodowej, a jednocześnie przedstawiają trudności po stronie pracodawców chcących zatrudnić takie osoby. Już samo przyznanie się pracodawców do niezrozumienia choroby, a przez to do obawy przed zatrudnieniem osoby niepełnosprawnej ze schorzeniem reumatycznym, daje szansę na zmianę tej sytuacji poprzez kampanię informacyjną na temat chorób reumatycznych.
Przystosowanie miejsca pracy do potrzeb chorych jest mniej kosztowne niż rezygnacja z ich aktywności zawodowej i przejście na świadczenia z ubezpieczenia społecznego (renty inwalidzkie, wcześniejsze emerytury). W przypadku części chorych takie rozwiązanie jest koniecznością. Praca w pełnym wymiarze, stałe godziny pracy, trudności z dotarciem do miejsca pracy i jednocześnie leczenie wymagające absencji chorobowej – eliminują chorego z zatrudnienia, mimo że przy innej organizacji pracy i leczenia mógłby on pozostać aktywny zawodowo.
Stworzenie i przyjęcie „Europejskiej Karty prawa do zatrudnienia osób chorych na choroby reumatyczne” daje szansę na świadome podejście polityków, pracodawców, profesjonalistów zdrowia i samych chorych do obecności chorych reumatycznych na rynku pracy.
Należy podkreślić fakt, że dla każdego człowieka praca jest ważnym elementem życia, a w przypadku osób niepełnosprawnych i przewlekle chorych jest częścią procesu terapeutycznego, dlatego też niezbędne jest multidyscyplinarne spojrzenie na choroby reumatyczne, aby jak najdłużej opóźnić moment rezygnacji chorego z dotychczasowych aktywności, szczególnie aktywności zawodowej i społecznej.

Piśmiennictwo
1. Moskalewicz B, Filipowicz-Sosnowska A, Szechiński J, Maśliński W. Choroby reumatyczne. W: Dekada Kości i Stawów 2000-2010. Rok Pierwszy. Epidemiologia, stan profilaktyki, diagnostyki i leczenia chorób układu kostno-stawowego w Polsce. Perspektywy na dziesięciolecie. Kruczyński J (red.). Kraków 2000.
2. European Action Towards Better Musculoskeletal Health, A Bone and Joint Decade Report 2005.
3. Batziou M. „2009 World Arthritis Day Let’s Work Together survey and beyond”, materiały konferencyjne EULAR PARE Autumn Conference, Tallinn 2009.
4. International classification of functioning, disability and health: ICF; World Health Organization 2001.
5. Uhlig T, Lillemo S, Moe RH, et al. Reliability of the ICF Core Set for rheumatoid arthritis. Ann Rheum Dis 2007; 66: 1078-1084.
6. Ubezpieczeni poddani rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej ZUS w 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Departament Statystyki, Warszawa 2009.