Ocena funkcji intelektualnych pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową w okresie remisji

Wstęp
W XX w. początkowo panowało przekonanie, że „istotne obniżenie funkcji poznawczych jest związane ze schizofrenią, ale nie chorobą afektywną dwubiegunową” (Kraepelin 1913). Do niedawna więc badania intelektu skupiały się głównie na ocenie chorych na schizofrenię. Przeprowadzono też wiele badań oceniających globalnie intelekt, ale też poszczególne funkcje poznawcze u chorych z zaburzeniami afektywnymi. Badania prowadzono w trakcie trwania epizodów depresyjnych i maniakalnych (Gruzelier i wsp. 1988; McGrath i wsp. 1997; Morice 1990; Waddington i wsp. 1989; Wolfe i wsp. 1987). Stwierdzono również, że 30–50% pacjentów z CHAD (chorobą afektywną dwubiegunową) po ustąpieniu objawów afektywnych nie osiąga poziomu funkcjonowania przedchorobowego, co w znacznej mierze jest związane z zaburzeniami poznawczymi (Goodwin i Jamison 1990). Do oceny funkcjonowania intelektualnego powszechnie używa się skali Wechslera (Wechsler 1981). W Polsce stosuje się wersję oznaczaną jako Skala inteligencji Wechslera dla dorosłych, wersję zrewidowaną WAIS-R (Wechsler Assesment of Inteligence Scale-Revised) (Brzeziński i Hornowska 1998) oraz Skalę inteligencji Wechslera dla dorosłych. Wersja zrewidowana – renormalizacja 2004 – WAIS-R (PL) (Brzeziński i wsp. 2004). Prowadzono badania ilorazu inteligencji (IQ) skalą WAIS-R w populacji chorych psychicznie (Iverson i wsp. 2001) oraz u pacjentów z CHAD. Nie opisano wielu badań z zastosowaniem pełnej skali WAIS-R u osób z chorobą dwubiegunową. Do oceny ogólnego funkcjonowania intelektualnego badacze używali też innych skal, co utrudnia porównanie uzyskanych wyników (Sapin i wsp. 1987; Zubieta i wsp. 2001) lub też stosowali tylko wybrane podtesty. W polskim badaniu stwierdzono, że pacjenci z depresją w przebiegu CHAD osiągali istotnie gorsze wyniki w niewerbalnej części Skali inteligencji Wechslera dla dorosłych niż pacjenci z depresją w przebiegu choroby afektywnej jednobiegunowej (Borkowska i Rybakow- ski 2001). Przegląd badań czynności poznawczych pacjentów z CHAD w remisji, u których zastosowano podtesty Skali inteligencji Wechslera dla dorosłych, przedstawiono w tabeli 1. Dotychczas w Polsce nie prowadzono badań inteligencji pacjentów w remisji CHAD. Autorzy niniejszej pracy przeprowadzili zatem badanie mające na celu ocenę funkcji intelektualnych pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową oraz opis profilu ewentualnych deficytów poznawczych w zakresie funkcji werbalnych i niewerbalnych, jak również poszukiwanie możliwych związków z przebiegiem choroby.
Materiał i metoda

Grupa pacjentów
W badaniu uczestniczyło piętnastu pacjentów z rozpoznaniem choroby afektywnej dwubiegunowej zgodnie z kryteriami ICD-10 (1998) leczonych w Poradni Przyklinicznej Katedry Psychia- trii Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu. Od co najmniej 4 mies. pacjenci byli w remisji. Diagnozę i przebieg choroby potwierdzono za pomocą kwestionariusza SCID–IV (First i wsp. 1997). Osoby zakwalifikowane poddane zostały również ocenie standardowymi skalami psychometrycznymi w celu potwierdzenia remisji: 17-punktową skalę Hamiltona (Hamilton Depression Rating Scale) (Hamilton 1960) (wymagany wynik 7 i mniej punktów) oraz skalą manii Younga (Young Mania Rating Scale) (Young i wsp. 1978) (wymagany wynik mniej niż 6 punktów). Kryteria włączenia stanowił również czas trwania choroby afektywnej dwubiegunowej przynajmniej 5 lat oraz czas trwania kuracji profilaktycznej – przynajmniej 2 lata. W grupie pacjentów z CHAD 9 osób przyjmowało węglan litu, pozostali chorzy otrzymywali karbamazepinę (4 osoby), lek przeciwdepresyjny (1 osoba) i pochodne kwasu walproinowego (1 osoba). Trzy osoby otrzymywały dodatkowo atypowy neuroleptyk w małej dawce (2 chorych leczonych karbamazepiną i 1 litem). Do grupy kontrolnej wybrano 15 osób dobranych do badanych pod względem wieku, płci i wykształcenia (mierzonego liczbą lat edukacji). Osoby z grupy kontrolnej były rekrutowane spośród pracowników kliniki, ich krewnych i znajomych. Włączono osoby, które nigdy nie chorowały psychicznie, nie leczyły się psychiatrycznie i nie miały krewnych I stopnia chorych psychicznie. Kryteria wykluczenia w obu grupach stanowiły stwierdzenie ciężkiej i/lub niestabilnej choroby somatycznej, otępienia i nadużywanie substancji psychoaktywnych w ciągu ostatnich 6 mies. U wszystkich uczestników badania przeprowadzono badanie lekarskie oraz badania laboratoryjne (morfologia krwi, enzymy wątrobowe, próby nerkowe, hormony tarczycy, ocena gospodarki lipidowej, cukier w surowicy), których wyniki znajdowały się w granicach normy. Po wyjaśnieniu celów i zasad badania wszyscy badani wyrazili pisemną zgodę na udział w nim. Badanie uzyskało akceptację Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu.
Metoda
U wszystkich badanych przeprowadzono badanie przy zastosowaniu WAIS-R (Wechsler Assesment of Intelligence Scale-Revised). Analizie poddano wyniki poszczególnych podtestów, skali ogólnej (IQ) oraz skali słownej (ang. verbal intelligence quotient – VIQ) i bezsłownej (ang. performance intelligence quotient – PIQ). Uwzględniono przyjęte w literaturze założenia dotyczące angażowania w ich wykonanie poszczególnych funkcji poznawczych (Brzeziński i Hornowska 1998; Iverson i wsp. 2001). Podtesty: Wiadomości, Słownik i Podobieństwa mogą służyć do badania pamięci semantycznej (dotyczącej faktów, pojęć oraz relacji między nimi). Podskala Wiadomości mierzy ogólną wiedzę, Słownik i Podobieństwa – znajomość znaczenia słów. Podtesty Układanki i Klocki z WAIS-R badają zdolności wzrokowo-przestrzenne, a na ich wykonanie mają także wpływ uwaga, umiejętności przeszukiwania wzrokowego i logicznego myślenia oraz koordynacja wzrokowo-ruchowa. Do oceny szybkości psychomotorycznej można użyć Symboli cyfr (Brzeziński i Hornowska 1998; Pąchalska 2007). Podtest Słownik traktuje się jako miarę werbalnej skrystalizowanej wiedzy, Powtarzanie cyfr jako miarę pamięci operacyjnej/uwagi, Symbole cyfr jako miarę szybkości przetwarzania informacji, Klocki jako miarę rozwiązywania problemów (Depp i wsp. 2007; Pawełczyk i Pawełczyk 2007).
Analiza statystyczna danych
Sprawdzono dystrybucję rozkładu przy zastosowaniu testu Shapiro-Wilka, rozkład danych był rozkładem normalnym. Do analizy zastosowano testy parametryczne. Różnice między grupami były oceniane testem t dla dwóch prób niezależnych. Przyjęto jako istotny poziom pŁ0,05. Związki pomiędzy danymi demograficznymi i klinicznymi a wynikami testów neuropsychologicznych badano przy zastosowaniu współczynnika korelacji Pearsona.
Wyniki
Dane kliniczne i demograficzne badanej grupy przedstawiono w tabeli 2. Grupy pacjentów i kontrolna były dobrane pod względem płci, wieku i poziomu wykształcenia. Mimo że nasilenie depresji w grupie chorych było niewielkie, obserwowano istotną różnicę w skali HAM-D pomiędzy pacjentami a grupą kontrolną. Porównanie wyników skali WAIS-R przedstawiono w tabeli 3. Pacjenci uzyskali istotnie gorsze wyniki w skali pełnej i bezsłownej niż zdrowe osoby z grupy kontrolnej, wyniki w zakresie skali słownej nie różniły się istotnie. Stwierdzono istotne statystycznie różnice pomiędzy grupą badaną oraz kontrolną, głównie w zakresie podtestów niewerbalnych, tj. Symbole cyfr, Klocki, Braki w obrazkach. W zakresie funkcji werbalnych różnice dotyczyły wyłącznie testu Podobieństwa, osoby chore wykonały to zadanie istotnie gorzej. Przeprowadzono również porównanie wykonania testów w grupie pacjentów leczonych profilaktycznie węglanem litu i innymi lekami (tab. 4.). Nie stwierdzono istotnych różnic wyników skali WAIS-R pomiędzy pacjentami leczonymi profilaktycznie węglanem litu i pacjentami leczonymi innymi lekami. Przeprowadzono również analizę związku wyników skali WAIS-R i czynników klinicznych w grupie pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową (tab. 5.). W grupie pacjentów z CHAD związek z wiekiem wykazywał jedynie wynik podtestu Porządkowanie obrazków. Stwierdzono również związek wyników skali inteligencji z poziomem wykształcenia – IQ skali słownej oraz większość jej podtestów (z wyjątkiem powtarzania cyfr), a także Układanki i Symbole cyfr oraz skala pełna wykazywały korelację z liczbą lat edukacji. Nie stwierdzono związku wyników skali WAIS-R z wiekiem początku choroby, długością choroby i długością profilaktyki. Wyniki podtestu Porządkowanie obrazków wykazywały związek z łączną liczbą depresji i liczbą epizodów ogółem, a wyniki skali bezsłownej i IQ skali bezsłownej wykazywały związek z łączną liczbą epizodów depresyjnych.
Omówienie i dyskusja
Dokonane pomiary IQ u chorych z CHAD w okresie remisji w porównaniu z osobami zdrowymi wykazały, że pacjenci uzyskali istotnie gorszy wynik w zakresie IQ skali pełnej i skali bezsłownej niż zdrowe osoby z grupy kontrolnej, natomiast wyniki w zakresie IQ skali słownej nie różniły się istotnie. Pacjenci uzyskali średnio IQ skali pełnej 103, a zdrowi mieli średnio IQ=117. Wynik w skali bezsłownej pacjentów wyniósł średnio 100, natomiast zdro- wych 117 punktów. Stwierdzone istotnie statystycznie różnice pomiędzy grupą badaną oraz kontrolną, głównie w zakresie testów niewerbalnych (Symbole cyfr, Klocki i Braki w obrazkach), wskazują, że u chorych są upośledzone funkcje wzrokowo-przestrzenne oraz organizacja percepcyjna. W zakresie funkcji werbalnych różnice dotyczyły wyłącznie podtestu Podobieństwa, co może wskazywać na słabszą zdolność myślenia abstrakcyjnego osób z grupy badanej. Różnica między IQ skali słownej i skali bezsłownej była większa w grupie chorych niż u zdrowych, ale nie była duża (6 punktów). W nielicznych badaniach porównujących IQ chorych z CHAD ze zdrowymi osobami uzyskano sprzeczne wyniki. Różnic nie stwierdzili Coffman i wsp. (1990) w przeprowadzonym bada- niu WAIS-R u pacjentów z CHAD w remisji (ale z psychozą w wywiadzie). Podobnie jak w badaniu autorów niniejszej pracy, Dalby i Williams (1986) stwierdzili, że 15 pacjentów hospitalizowanych z powodu CHAD miało istotnie niższe IQ w skali wykonawczej i pełnej, ale nie w skali werbalnej. Robertson i Taylor (1985) w populacji więźniów przy zastosowaniu skróconej wersji WAIS stwierdzili wyższą inteligencję werbalną u pacjentów z CHAD. Na ten wynik prawdopodobnie wpływ miało lepsze wykształcenie w grupie chorych. Morice (1990) badał pacjentów w okresie ustępowania okresów manii. Pacjenci z CHAD wykazywali tendencje do niższych wyników w większości podtestów skali wykonawczej, nie stwierdzono jednak istotnych różnic ogólnych wyników IQ. W Maudsley Bipolar Disorder Project badano 43 pacjentów z CHAD I przy zastosowaniu m.in. WAIS-R. Pacjenci leczeni neuroleptykami mieli niższe wyniki w skali inteligencji, gorsze ogólne wyniki pamięci i gorsze wyniki pamięci operacyjnej. Obciążenie rodzinne chorobami afektywnymi wiązało się z wyższymi wynikami w skali inteligencji, nie wiązało się natomiast z czynnością pamięci i pamięci operacyjnej. Leczenie neuroleptykami, długość choroby i obciążenie rodzinne stanowiły najważniejsze czynniki predykcyjne inteligencji i czynności pamięci u pacjentów z CHAD (Donaldson i wsp. 2003; Frangou 2005). Podobnie Abrams i wsp. (1981) opisali negatywny związek pomiędzy stosowaniem neuroleptyków i poziomem inteligencji pacjentów z CHAD I. Część deficytów w CHAD może być wynikiem zmniejszenia szybkości przetwarzania informacji wywołanego neuroleptykami. Ograniczenia stosowania WAIS-R powodują, że trudno skalę wykorzystać do badań longitudinalnych, by porównywać IQ chorych w trakcie depresji, manii i w remisji. W dwóch badaniach, w których użyto wcześniejszych wersji skali Wechslera, potwierdzono wyższe IQ w eutymii i hipomanii, a niższe w depresji (Donnelly i wsp. 1982; Henry i wsp. 1973). Zaburzenia poznawcze, które utrzymują się w okresie bez objawów klinicznych mogą być traktowane jako deficyty charakterystyczne dla chorych na CHAD (trait) (Quraishi i Frangou 2002). Nie można w badaniach zaburzeń kognitywnych wykluczyć wpływu wielu czynników w trakcie trwania choroby, które też upośledzają funkcje poznawcze. Są to czynniki bezpośrednio związane z chorobą (typ i przebieg choroby, leczenie, urazy, substancje psychoaktywne, stres), ale i inne, takie jak choroby somatyczne (nadciśnienie, zaburzenia hormonalne, urazy itd). Znaczenie deficytów kognitywnych nie jest wyjaśnione, sugeruje się, że mogą one wywierać negatywny wpływ na funkcjonowanie społeczne pacjentów i być przynajmniej w części odpowiedzialne za niską jakość remisji funkcjonalnej u znacznego odsetka chorych (Atre-Vaidya i wsp. 1998; Martinez-Aran i wsp. 2002; Zarate i wsp. 2000). Badania intelektu i poszczególnych funkcji poznawczych prowadzono również u krewnych pacjentów z CHAD. Osoby spokrewnione z chorymi, które same nigdy nie chorowały wykazują również zaburzenia funkcji poznawczych (Balanza-Martinez i wsp. 2008). W badaniu polskim dorosłe dzieci pacjentów z CHAD gorzej wykonały Test sortowania kart Wisconsin niż zdrowe osoby z grupy kontrolnej (Rybakowski i wsp. 2008). W badaniu ilorazu inteligencji u zdrowych dzieci osób chorych na CHAD gorsze wyniki dzieci te uzyskały w skali bezsłownej niż skali słownej (Decina i wsp. 1983). Inne badanie nie wykazało żadnych różnic między dziećmi rodziców z CHAD (Worland i wsp. 1979). W metaanalizie neuropsychologicznych badań chorych z CHAD w eutymii i ich krewnych (Bora i wsp. 2008) zauważono, że można w ten sposób próbować wskazać na poznawcze endofenotypy choroby dwubiegunowej. Mimo że badania krewnych nie są jednoznaczne, autorzy hiszpańscy (Balanza-Marti- nez i wsp. 2008) wskazali na werbalne uczenie/pamięć oraz werbalną pamięć operacyjną jako prawdopodobne endofenotypy poznawcze (ang. endophencognitypes). Wyniki badań u pacjentów z CHAD wskazują na różnicę w zakresie nasilenia zaburzeń poznawczych w zależności od stanu klinicznego chorych i zastosowanych metod, jednak większość autorów wskazuje na zaburzenia czyn-ności wykonawczych i pamięci werbalnej (Robinson i wsp. 2006). W badaniu Deppa i wsp. (2007) w grupie 67 klinicznie stabilnych pacjentów w średnim wieku i starszych z CHAD stwierdzono istotne zaburzenia neurokognitywne, których wzorzec był inny niż ten u pacjentów ze schizofrenią. Deficyty te nie wiązały się z ciężkością i czasem trwania zaburzeń psychicznych. Autorzy zastosowali m.in. podtesty WAIS-R. Pacjenci z CHAD wykazywali gorsze wykonanie większości testów w porównaniu z grupą kontrolną. Nie stwierdzono różnic w zakresie Słownika z WAIS-R. Pacjenci wykazywali również zaburzenia w zakresie przetwarzania informacji (Powtarzanie cyfr), wykonanie tego testu wykazywało związek z jakością życia chorych. W badaniu autorów japońskich (Inoue i wsp. 2004) nie stwierdzono różnic poziomu inteligencji ocenianego na podstawie dwóch podtestów skali WAIS-R (Wiadomości i Braki w obrazkach) w grupie 50 pacjentów w remisji po przebyciu depresji w przebiegu chorób afektywnych i zdrowych osób kontrolnych. Poziom inteligencji w grupie pacjentów był zbliżony do uzyskanego w badaniu autorów niniejszej pracy i wynosił średnio 107 punktów. W swoim badaniu autorzy stwierdzili niższe wyniki IQ skali bezsłownej u pacjentów z CHAD w remisji niż u zdrowych osób z grupy kontrolnej, co może wskazywać na zaburzenia czynności prawej półkuli, która odgrywa istotną rolę w procesach wzrokowo-przestrzennych i organizacji percepcyjnej funkcjonowania intelektualnego. Jest to zgodne z hipotezą, którą sformułowali Flor-Henry i Yeudall (1979), że choroby afektywne są związane z dysfunkcją prawej półkuli. Niższe wyniki w zakresie funkcji wykonawczych mogą być również związane z obustronnym rozlanym uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego, które wywiera silniejszy wpływ na testy mierzące czynność prawej półkuli niż na testy związane z funkcją lewej półkuli. W badaniach porównujących IQ osób z uszkodzeniami mózgu (prawostronnym, lewostronnym lub rozlanym) i osób z CHAD okazało się, że profil wyników u osób z CHAD najbardziej przypominał ten uzyskiwany przez osoby z obustronnym rozlanym uszkodzeniem mózgu (Kluger i Goldberg 1990). Być może w CHAD występuje nie dysfunkcja prawej półkuli, ale rozlane zaburzenia czynności obu półkul (Bearden i wsp. 2001). Wyniki skali inteligencji i poszczególnych podtestów wykazywały związek z przebiegiem choroby. Stanowi to potwierdzenie wyników badań innych autorów. Kessing (1998) badał czynności poznawcze pacjentów, którzy byli hospitalizowani przed 19–25 latami z rozpoznaniem zaburzeń afektywnych i którzy spełniali kryteria CHAJ (118 osób) lub CHAD (28 osób) w remisji oraz 58 zdrowych osób kontrolnych. W analizie uwzględniono poziom wykształcenia i subkliniczne objawy depresyjne i lękowe. W grupie pacjentów liczba poprzedzających epizodów afektywnych wiązała się z funkcjonowaniem poznawczym. Zaburzenia poznawcze u pacjentów ambulatoryjnych z CHAD i CHAJ są zatem związane z liczbą epizodów afektywnych. Większość badań wskazuje na istotną korelację ujemną pomiędzy liczbą epizodów manii i czynnościami poznawczymi. Liczba manii wiązała się z zaburzeniami wykonania zadań pamięci werbalnej (zwłaszcza w zakresie odtwarzania odroczonego) i czynności wykonawczych (tworzenia koncepcji) (Cavanagh i wsp. 2002; Clark i wsp. 2002; Deckersbach i wsp. 2004b; Martinez-Aran i wsp. 2004; van Gorp i wsp. 1998; Zubieta i wsp. 2001). Jedynie w badaniu Thompson i wsp. (2005) wykonanie testów poznawczych wykazywało pozytywny związek z obciążeniem epizodami manii w wywiadzie. W jednym badaniu stwierdzono związek liczby manii i zaburzeń wykonania zadania pamięci wzrokowej (Deckersbach i wsp. 2004a), natomiast w dwóch badaniach nie odnotowano takiej zależności (MacQueen i wsp. 2001; Ru- binsztein i wsp. 2000). Wyniki badań wskazują na istotny negatywny związek pomiędzy liczbą epizodów depresji a wynikami testów neurokognitywnych. Jednak odsetek badań wskazujących na taki związek oraz siła korelacji są mniej- sze niż dla liczby manii. Najważniejsze wyniki to związek liczby depresji i wykonanie testów czynności wykonawczych (Clark i wsp. 2002; Thompson i wsp. 2005; Zubieta i wsp. 2001), uczenia werbalnego (Clark i wsp. 2002; Deckersbach i wsp., 2004b). W dwóch badaniach stwierdzono zależność liczby depresji i pamięci wzrokowej (Deckersbach i wsp. 2004a; MacQueen i wsp. 2001) i w jednym – przestrzennej pamięci operacyjnej (Clark i wsp. 2002). W badaniu Van Gorpa (1998) nie stwierdzono istotnej korelacji pomiędzy liczbą depresji i odroczonym odtwarzaniem werbalnym. W trzech badaniach nie stwierdzono związku depresji i uczenia werbalnego (Cavanagh i wsp. 2002; Martinez-Aran i wsp. 2004a; Thompson i wsp. 2005). Jedno badanie opisywało brak związku z deficytami czynności wykonawczych (van Gorp i wsp. 1998). El-Badri i wsp. (2001) stwierdzili negatywny związek liczby epizodów i funkcji wykonawczych i pamięci wzrokowej, natomiast Krabbendam i wsp. (2000) i Kieseppa (2005) nie stwierdzili istotnych związków ogólnej liczby epizodów i wyników testów neuropsychologicznych. Robinson i Ferrier (2006) dokonały przeglądu literatury na temat zależności pomiędzy zaburzeniami poznawczymi i przebiegiem choroby i wynikami leczenia u pacjentów z CHAD oraz czynności poznawczych zdrowych krewnych I stopnia (ang. first-degree relatives – FDRs) pacjentów z CHAD. Wyniki ich badania sugerują, że bardziej nasilone zaburzenia poznawcze są związane z gorszym poprzedzającym badanie przebiegiem choroby, zwłaszcza z liczbą epizodów manii, liczbą hospitalizacji i długością choroby. Najczęściej obserwowany jest negatywny związek pomiędzy liczbą epizodów manii i wykonaniem zadań werbalnej pamięci deklaratywnej. U zdrowych krewnych I stopnia obserwowano zaburzenia werbalnej pamięci deklaratywnej i niektórych czynności wykonawczych. W opinii Ferrier i Robinson (2006) zaburzenia czynności poznawczych mogą być cechą podatności (ang. trait vulnerability factor) CHAD, obecną przed wystąpieniem choroby i pogarszającą się wraz z postępem choroby. Dysfunkcje poznawcze mogą więc być przejawem fenotypu choroby i nie wykazywać bezpośrednich związków z zaburzeniami nastroju. W badaniach nad czynnościami poznawczymi w CHAD należy brać również pod uwagę inne czynniki, takie jak stosowanie leków, obecność subklinicznych zaburzeń nastroju (Clark i wsp. 2002; Ferrier i wsp. 1999) i możliwość, że pacjenci wykazują zmiany neuroanatomiczne wynikające z poprzednich epizodów (Ali i wsp. 2001; Denicoff i wsp. 1999; Glahn i wsp. 2004). Ograniczenie badania przeprowadzonego przez autorów niniejszej pracy stanowi fakt, że grupa badana jest nieliczna i niejednorodna, obejmuje chorych leczonych litem i innymi lekami. Nie uwzględniono wielu czynników, które mogą wpływać na funkcjonowanie poznawcze chorych. Mimo to, wydaje się, że udało się wykazać istnienie deficytu poznawczego w remisji choroby afektywnej dwubiegunowej. Praca wykonana w ramach grantu KBN No 2PO5B 044 30.
Piśmiennictwo
1. Abrams R, Redfield J, Taylor MA. Cognitive dysfunction in schizophrenia, affective disorder and organic brain disease. Br J Psychiatry 1981; 139: 190-194. 2. Ali SO, Denicoff KD, Altshuler LL, et al. 2001. Relationship between prior course of illness and neuroanatomic structures in bipolar disorder: a preliminary study. Neuropsychiatry Neuropsychol Behav Neurol 2001; 14: 227-232. 3. Altshuler LL, Ventura J, van Gorp WG, et al. Neurocognitive function in clinically stable men with bipolar I disorder or schizophrenia and normal control subjects. Biol Psychiatry 2004; 56: 560-569. 4. Atre-Vaidya N, Taylor MA, Seidenberg M, et al. Cognitive deficits, psychopathology, and psychosocial functioning in bipolar mood disorder. Neuropsychiatry Neuropsychol Behav Neurol 1998; 11: 120-126. 5. Balanza-Martinez V, Rubio C, Selva-Vera G, et al. Neurocognitive endophenotypes (Endophenocognitypes) from studies of relatives of bipolar disorder subjects: A systematic review. Neurosci Biobehav Rev 2008; 32: 1426-38. 6. Bearden CE, Hoffman KM, Cannon TD. The neuropsychology and neuroanatomy of bipolar affective disorder: a critical review. Bipolar Disord 2001; 3: 106-150. 7. Bora E, Yucel M, Pantelis C. Cognitive endophenotypes of bipolar disorder: A meta-analysis of neuropsychological deficits in euthymic patients and their first-degree relatives. J Affect Disord 2008 Aug 4. [Epub ahead of print]. 8. Borkowska A, Rybakowski JK. Neuropsychological frontal lobe tests indicate that bipolar depressed patients are more impaired than unipolar. Bipolar Disord 2001; 3: 88-94. 9. Brzeziński J, Hornowska E. Skala inteligencji Wechslera WAIS-R. PWN, Warszawa 1998. 10. Cavanagh JT, Van Beck M, Muir W, Blackwood DH. Case-control study of neurocognitive function in euthymic patients with bipolar disorder: an association with mania. Br J Psychiatry 2002; 180: 320-326. 11. Clark L, Iversen SD, Goodwin GM. Sustained attention deficit in bipolar disorder. Br J Psychiatry 2002; 180: 313-319. 12. Coffman JA, Bornstein RA, Olson SC, et al. Cognitive impairment and cerebral structure by MRI in bipolar disorder Biol Psychiatry 1990; 27: 1188-1196. 13. Dalby JT, Williams R. Preserved reading and spelling ability in psychotic disorders. Psychol Med 1986; 16: 171-175. 14. Decina P, Kestenbaum CJ, Farber S, et al. Clinical and psychological assessment of children of bipolar probands. Am J Psychiatry 1983; 140: 548-553. 15. Deckersbach T, McMurrich S, Ogutha J, et al. Characteristics of non-verbal memory impairment in bipolar disorder: the role of encoding strategies. Psychol Med 2004a; 34: 823-832. 16. Deckersbach T, Savage CR, Reilly-Harrington N, et al. Episodic memory impairment in bipolar disorder and obsessive-compulsive disorder: the role of memory strategies Bipolar Disord 2004b; 6: 233-244. 17. Denicoff KD, Ali SO, Mirsky AF, et al. Relationship between prior course of illness and neuropsychological functioning in patients with bipolar disorder. J Affect Disord 1999; 56: 67-73. 18. Depp CA, Moore DJ, Sitzer D, et al. Neurocognitive impairment in middle-aged and older adults with bipolar disorder: comparison to schizophrenia and normal comparison subjects. J Affect Disord 2007; 101: 201-209. 19. Donaldson S, Goldstein LH, Landau S, et al. The Maudsley Bipolar Disorder Project: the effect of medication, family history, and duration of illness on IQ and memory in bipolar I disorder. J Clin Psychiatry 2003; 64: 86-93. 20. Donnelly EF, Murphy DL, Goodwin FK, et al. Intellectual function in primary affective disorder. Br J Psychiatry 1982; 140: 633-636. 21. El-Badri SM, Ashton CH, Moore PB, et al. Electro-physiological and cognitive function in young euthymic patients with bipolar affective disorder. Bipolar Disord 2001; 3: 79-87. 22. Ferrier IN, Stanton BR, Kelly TP, et al. Neuropsychological function in euthymic patients with bipolar disorder. Br J Psychiatry 1999; 246-251. 23. First M, Spitzer R, Gibbon M, et al. Structured Clinical Interview for DSM-IV Axis I Disorders Research Version. Biometrics Research, New York 1997. 24. Flor-Henry P, Yeudall LT. Neuropsychological investigations of schizophrenia and manic-depressive psychoses. In: Gruzelier J and Flor-Henry P (eds) Hemisphere Asymmetries of Function in Psychopathology Elsevier/North-Holland Biomedical Press, Amsterdam the Netherlands 1979; 341-362. 25. Frangou S. The Maudsley Bipolar Disorder Project. Epilepsia 2005; 46 Suppl 4: 19-25. 26. Glahn DC, Bearden CE, Niendam TA, et al. The feasibility of neuropsychological endophenotypes in the search for genes associated with bipolar affective disorder. Bipolar Disord 2004; 6: 171-182. 27. Goodwin FK, Jamison KR. Manic Depressive Illness. Oxford University Press Oxford 1990. 28. Gruzelier J, Seymour K, Wilson L, et al. Impairments on neuropsychologic tests of temporohippocampal and frontohippocampal functions and word fluency in remitting schizophrenia and affective disorders. Arch Gen Psychiatry 1988; 45: 623-629. 29. Hamilton M. A rating scale for depression. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1960; 23: 56-62. 30. Hawkins KA, Hoffmann RE, Quinlan DM, et al. Cognition negative symptoms and diagnosis: a comparison of schizophrenic bipolar and control Samales. J Neuropsychiatry Clin Neurosci 1997; 9: 81-89. 31. Henry GM, Weingartner H, Murphy DL. Influence of affective states and psychoactive drugs on verbal learning and memory. Am J Psychiatry 1973; 130: 966-971. 32. Inoue Y, Tonooka Y, Yamada K, et al. Deficiency of theory of mind in patients with remitted mood disorder. J Affect Disord 2004; 82: 403-409. 33. Iverson GL, Woodward TS, Green P. Base rates of WAIS-R VIQ-PIQ differences in 1593 psychiatric inpatients. J Clin Psychol 2001; 57: 1579-1587. 34. Jones BP, Duncan CC, Mirsky AF, et al. Neuropsychological profiles in bipolar affective disorder and complex partial seizure disorder. Neuropsychology 1994; 8: 55-64. 35. Kessing LV. Cognitive impairment in the euthymic phase of affective disorder. Psychol Med 1998; 28: 1027-1038. 36. Kieseppa T, Tuulio-Henriksson A, Haukka J, et al. Memory and verbal learning functions in twins with bipolar- I disorder and the role of information-processing speed. Psychol Med 2005; 35: 205-215. 37. Kluger A Goldberg E. IQ patterns in affective disorder lateralized and diffuse brain damage J Clin Exp Neuropsychol 1990; 12: 182-194. 38. Krabbendam L, Honig A, Wiersma J, et al. Cognitive dysfunctions and white matter lesions in patients with bipolar disorder in remission. Acta Psychiatr Scand 2000; 10: 274-280. 39. Kraepelin E. Manic depressive insanity and paranoia. Edinburgh 1913. 40. MacQueen GM, Young LT, Galway TM, et al. Backward masking task performance in stable euthymic out-patients with bipolar disorder. Psychol Med 2001; 31: 1269-1277. 41. Malhi GS, Ivanovski B, Hadzi-Pavlovic D, et al. Neuropsychological deficits and functional impairment in bipolar depression hypomania and eutymia. Bipolar Disord 2007; 9: 114-125. 42. Martinez-Aran A, Penades R, Vieta E, et al. Executive function in patients with remitted bipolar disorder and schizophrenia and its relationship with functional outcome. Psychother Psychosom 2002; 71: 39-46. 43. Martinez-Aran A, Vieta, E, Colom, F, et al. Cognitive impairment in euthymic bipolar patients: implications for clinical and functional outcome. Bipolar Disord 2004a; 6: 224-232. 44. Martinez-Aran A, Vieta E, Reinares M, et al. Cognitive function across manic or hypomanic depressed and euthymic states in bipolar disorder. Am J Psychiatry 2004b; 161: 262-270. 45. Martinez-Aran A, Vieta E, Torrent C, et al. Functional outcome in bipolar disorder: the role of clinical and cognitive factors. Bipolar Disord 2007; 9: 103-113. 46. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych, rewizja 10 Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne (tłumaczenie polskie). Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków, Warszawa 1998. 47. McGrath J, Scheldt S, Welham J, et al. Performance on tests sensitive to impaired executive ability in schizophrenia mania and well controls: acute and subacute phases. Schizophr Res 1997; 26: 127-137. 48. Morice R. Cognitive inflexibility and pre-frontal dysfunction in schizophrenia and mania. Br J Psychiatry 1990; 157: 50-54. 49. Paradiso S, Lamberty GJ, Garvey MJ, Robinson RG. Cognitive impairment in the euthymic phase of chronic unipolar depression. J Nerv Ment Dis 1997; 185: 748-754. 50. Pawełczyk A, Pawełczyk T. Metody neuropsychologicznej oceny deficytów poznawczych w schizofrenii – przegląd narzędzi oraz wybrane aspekty metodologiczne ich zastosowania. Psychiatr Psychol Klin 2007; 7: 182-197. 51. Pąchalska M. Neuropsychologia kliniczna. PWN, Warszawa 2007. 52. Quraishi S, Frangou S. Neuropsychology of bipolar disorder: a review. J Affect Disord 2002; 72: 209-226. 53. Robertson G, Taylor PJ. Some cognitive correlates of affective disorders Psychol Med 1985; 15: 297-309. 54. Robinson LJ, Ferrier IN. Evolution of cognitive impairment in bipolar disorder: a systematic review of cross-sectional evidence. Bipolar Disord 2006; 8: 103-116. 55. Robinson LJ, Thompson JM, Gallagher P, et al. A meta-analysis of cognitive deficits in euthymic patients with bipolar disorder. J Affect Disord 2006; 93: 105-115. 56. Rubinsztein JS, Michael A, Paykel ES, et al. Cognitive impairment in remission in bipolar affective disorder. Psychol Med 2000; 30: 1025-1036. 57. Rybakowski JK, Permoda-Osip A, Borkowska A. Response to prophylactic lithium may be associated with an improvement of executive cognitive functions. Wysłane do Eur Neuropsychopharmacol. 58. Sapin LR, Berrettini WH, Nurnberger JI Jr., et al. Mediational factors underlying cognitive changes and laterality in affective illness. Biol Psychiatry 1987; 22: 979-986. 59. Thompson JM, Gallagher P, Hughes JH, et al. Neurocognitive impairment in euthymic patients with bipolar affective disorder. Br J Psychiatry 2005; 186: 32-40. 60. van Gorp WG, Altshuler L, Theberge DC, et al. Cognitive impairment in euthymic bipolar patients with and without prior alcohol dependence. A preliminary study. Arch Gen Psychiatry 1998; 55: 41-46. 61. Waddington JL, Brown K, O'Neill J, et al. Cognitive impairment, clinical course and treatment history in out-patients with bipolar affective disorder: relationship to tardive dyskinesia. Psychol Med 1989; 19: 897-902. 62. Wechsler DA. Wechsler Adult Intelligence Scale-Revised. Test manual. Psychological Corporation, New York 1981. 63. Wilder-Willis KE, Sax KW, Rosenberg HL, et al. Persistent attentional dysfunction in remitted bipolar disorder. Bipolar Disord 2001; 3: 58-62. 64. Wolfe J, Granholm E, Butters N, et al. Verbal memory deficits associated with major affective disorders: a comparison of unipolar and bipolar patients. J Affect Disord 1987; 13: 83-92. 65. Worland J, Lander H, Hesselbrock V. Psychological evaluation of clinical disturbance in children at risk for psychopathology. J Abnorm Psychol 1979; 88: 13-26. 66. Young R, Biggs J, Ziegler V, et al. A rating scale for mania: Reliability, validity, and sensitivity. Br J Psychiatry 1978; 429-435. 67. Zarate CA Jr, Tohen M, Land M, Cavanagh S. Functional impairment and cognition in bipolar disorder. Psychiatr Q 2000; 71: 309-329. 68. Zubieta JK, Huguelet P, O'Neil RL, et al. Cognitive function in euthymic bipolar I disorder. Psychiatry Res 2001; 102: 9-20.