Oedema of advanced disease – aetiology, diagnosis, and palliative care management

WSTĘP

W przebiegu zaawansowanych chorób u pacjentów u kresu życia dochodzi do kumulacji wielu objawów będących źródłem cierpienia. Jednym z nich jest obrzęk, występujący u 15–30% pacjentów z nowotworami złośliwymi (także po przebytym radykalnym leczeniu onkologicznym), u ok. 50% chorych z zaawansowaną przewlekłą niewydolnością serca i do ok. 70% z przewlekłą chorobą nerek kwalifikowanych do opieki paliatywnej i hospicyjnej (OPH) [1–3]. Zazwyczaj jest on definiowany jako nadmierny zastój płynu (oraz białek i komórek) w tkankach, jednakże w bardziej przewlekłych postaciach w wyniku procesów zapalnych (dermatolymphangioadenitis) [4] jest także objawem stopniowego przekształcania się płynu w tkankę łączną (obrzęk śluzowaty) lub tłuszczową (obrzęk tłuszczowy lub zaawansowane postacie obrzęku limfatycznego) [5]. Zwykle dotyczy kończyn (częściej dolnych), choć może się lokalizować także w innych okolicach ciała: na tułowiu, genitaliach czy głowie i szyi. Początkowo przemijający, niewielkich rozmiarów, miękki (plastyczny) i ustępujący po odpoczynku lub uniesieniu obrzękniętej kończyny albo zmianie pozycji ciała pacjenta leżącego, z czasem staje się elastyczny, twardnieje, co prowadzi do zaburzeń ukrwienia skóry, jej pogrubienia z przerostem brodawek (papillomatoza). W konsekwencji długo utrzymującego się obrzęku zaawansowanych rozmiarów dochodzi do zaniku naczyń chłonnych, atrofii i osłabienia siły mięśniowej. Znacząco rośnie ryzyko uszkodzeń skóry, zakażeń bakteryjnych i grzybiczych, co przyczynia się do powstawania trudno gojących się owrzodzeń, a w rzadkich przypadkach także naczyniakomięsaka [6]. Obrzękowi zwykle towarzyszy nieprzyjemne uczucie rozpierania tkanek, nadmiernej ciężkości zajętej kończyny, osłabienie, z czasem dołączają parestezje, a w konsekwencji pogarsza się ogólna sprawność i jakość życia chorego [7–9]. U jednej trzeciej chorych z obrzękiem objętych OPH jest on głównym problemem pogarszającym komfort [2]. Nieleczony obrzęk (zwłaszcza wynikający z pierwotnego upośledzenia odpływu chłonki) jest schorzeniem nieuleczalnym, często wikłającym leczenie onkologiczne, z czego wynika tradycyjny związek ośrodków terapii obrzęku z OPH. W Krakowie pierwsza poradnia dla chorych z rozwiniętym obrzękiem (wg wiedzy autora pierwsza w kraju), oferująca rekomendowane wówczas złożone postępowanie fizjoterapeutyczne, głównie kobietom po przebytej mastektomii, powstała w 1993 r. z inicjatywy dr hab. med. J. Kujawskiej-Tenner na wzór podobnych ośrodków w Wielkiej Brytanii [10–12]. Dotychczas objęto w niej opieką ponad 4 tys. chorych, nie tylko z izolowaną niewydolnością limfatyczną.

UWARUNKOWANIA PATOFIZJOLOGICZNE

Zgodnie z hipotezą zaproponowaną pod koniec XIX w. przez E. H. Starlinga tworzenie się płynu tkankowego w przestrzeni międzykomórkowej jest warunkowane wypadkową różnicy ciśnień hydrostatycznych i onkotycznych pomiędzy włośniczkami i środowiskiem tkankowym oraz przepuszczalności naczyń włosowatych. Zakładała ona współistnienie filtracji płynu z kapilar do tkanek oraz jego zwrotnej resorpcji [13]. Późniejsze wprowadzenie i udoskonalanie mikrofizjologicznych metod pomiaru ciśnień we włośniczkach, tkance śródmiąższowej i początkowych naczyniach chłonnych in vivo pozwoliło na zweryfikowanie tej hipotezy [14]. Wykazano, że decydującą rolę w tworzeniu się płynu odgrywa filtracja z włośniczek do śródmiąższowego środowiska o ciśnieniu niższym niż atmosferyczne, skąd płyn jest aktywnie transportowany do naczyń chłonnych i dalej z powrotem do krwiobiegu [15]. Zatem wydolny czynnościowo układ chłonny jest kluczowy dla zabezpieczenia przed wystąpieniem zastoju płynu tkankowego i powstaniem obrzęku. W warunkach prawidłowych układ chłonny charakteryzuje się znaczną rezerwą czynnościową, pozwalającą także dzięki alternatywnym drogom odpływu przez pewien czas odprowadzać z tkanek nawet znacznie zwiększoną ilość tworzącego się płynu [16]. Uszkodzenia (urazowe, jatrogenne, np. w onkologii) lub genetycznie uwarunkowane zaburzenia rozwojowe układu limfatycznego predysponują do powstania obrzęku u znacznej części chorych [17]. Także długotrwałe przeciążenie tego układu (np. w wyniku przewlekłej niewydolności żylnej czy przebytych stanów zapalnych) z czasem prowadzi do zmniejszenia się rezerw, niewydolności czynnościowej, a w konsekwencji także anatomicznej (zwłóknienie) objawiającej się klinicznie obrzękiem. W każdej postaci obrzęku, niezależnie od jego wyjściowej przyczyny, dochodzi więc w końcu do niewydolności układu chłonnego [18].

DIAGNOSTYKA OBRZĘKÓW

Podstawą prawidłowego rozpoznania jest skrupulatnie zebrany wywiad z chorym i jego opiekunami oraz badanie fizykalne, dzięki którym z reguły można wskazać schorzenia będące prawdopodobnymi przyczynami obrzęku (tab. 1) [19]. W OPH obrzęk u jednego chorego ma najczęściej kilka (zwykle więcej niż trzy) przyczyn. Do typowych należą osłabienie i unieruchomienie w łóżku lub fotelu (79,8% chorych), przyjmowane leki (58,8%), zastoinowa niewydolność chłonna (51,3%) oraz przewlekła niewydolność serca (28,6%), wątroby (29,4%), nerek (27,7%) czy przewlekła niewydolność żylna (17,6%) [2, 20]. W trakcie oglądania i badania palpacyjnego należy zwrócić uwagę na lokalizację obrzęku, konsystencję skóry (plastyczna, elastyczna, twarda), nieprawidłowe zabarwienie w zajętych obszarach, obecność zgrubień lub rogowacenia, miejscową tkliwość, ocieplenie, objawy zakażenia (np. typowe dla grzybicy ogniska rumieniowo-złuszczające lub typowe dla róży dobrze odgraniczone od zdrowej skóry, wyniesione, lśniąco wygładzone zaczerwienienie z towarzyszącą wysoką gorączką), obecność uszkodzeń skóry, wysięku płynu i owrzodzeń. W niewydolności chłonnej charakterystycznym objawem opisanym przez R. Stemmera jest niemożność ujęcia w fałd skóry u podstawy palców (zwłaszcza II) stopy lub ręki [21]. W badaniu fizykalnym warto ocenić także ruchomość sąsiadujących stawów, siłę mięśniową, z uwzględnieniem pogorszenia się sprawności funkcjonalnej (np. manualnej, połykania czy chodu).
W zależności od rozmiaru wyróżnia się obrzęk niewielki (zwiększenie się objętości kończyny o 5–20%), średni (20–40%) i duży (> 40%) [22, 23]. W praktyce wielkość kończyny określa się za pomocą pomiarów obwodów giętką, nierozciągliwą taśmą co 4–10 cm, z których następnie wylicza się jej objętość, wykorzystując wzory na stożek lub walec. Rzadziej do określenia objętości kończyny wykorzystuje się metodę zanurzeniową w wodzie lub specjalne przyrządy optometryczne (perometry). W przypadku zajęcia jednej kończyny, gdy nie jest możliwe określenie jej wyjściowej (prawidłowej) objętości, kończynę chorą porównuje się z przeciwną (zdrową), a wyliczoną różnicę pomiędzy nimi (objętość obrzęku) podaje się w mililitrach lub procentach. W celu porównania wielkości obrzęku pomiędzy konstytucjonalnie różnymi osobami objętość obrzęku odnosi się do masy lub wskaźnika masy ciała [24]. Cennym uzupełnieniem oceny przyłóżkowej w OPH są badania laboratoryjne, radiologiczne klatki piersiowej, ultrasonografia jamy brzusznej i dopplerowska oraz echokardiografia. Badaniami dodatkowymi, rzadziej wykonywanymi, stosowanymi w celu bardziej dokładnego określenia przyczyn obrzęku są limfoscyntygrafia [25], tomografia komputerowa, limfografia fluoresceinowa [26] czy badania genetyczne.
W OPH, podobnie jak w przypadku innych często występujących objawów, skrining obrzęku powinien być prowadzony systematycznie z wykorzystaniem narzędzi oceny jego rozmiarów, monitorowania natężenia typowych objawów towarzyszących [w skalach słownej, numerycznej (numeric rating scale – NRS) czy wizualno-analogowej (visual analogue scale – VAS)] oraz jakości życia. W praktyce nie zawsze stwierdza się znaczące korelacje pomiędzy rozmiarami obrzęku a natężeniem objawów czy jakością życia. Brakuje także narzędzi przeznaczonych do oceny jakości życia chorych z obrzękiem obejmowanych OPH. Można wprawdzie wykorzystywać pytania obejmujące dodatkowy objaw (np. w skalach Integrated Palliative Outcome Scale – IPOS, lub Edmonton Symptom Assessment Schedule – ESAS), jednak pozostawienie choremu możliwości wyboru objawu zamiast korzystania z listy typowych dla obrzęku dolegliwości wydaje się niewystarczające [27].

POSTĘPOWANIE LECZNICZE

Podstawowym postępowaniem terapeutycznym w obrzęku o złożonej etiologii pozostaje fizjoterapia, jednak u każdego pacjenta należy równolegle określić wskazania do uzupełniającej farmakoterapii zastoinowej niewydolności serca, profilaktyki lub leczenia żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej, wyrównania poziomu hormonów tarczycy, wdrożenia miejscowego i systemowego leczenia uszkodzeń skóry i zakażeń, ewentualnej paracentezy napiętego wodobrzusza oraz zapewnić odpowiednią analgezję umożliwiającą rozpoczęcie właściwej terapii. Dodatkowo warto przeanalizować przyjmowane przez chorego leki (także wydawane bez recepty) pod kątem ich działań nasilających lub wyzwalających obrzęk, a u osób niestosujących przewlekle leków steroidowych rozważyć jednorazowe lub kilkudniowe wprowadzenie steroidu (deksametazon 4–16 mg/dobę) mającego działanie przeciwobrzękowe [28]. W trakcie prowadzenia terapii należy monitorować jej efekty obiektywne (rozmiary obrzęku), subiektywne (objawy, jakość życia), objawy niepożądane (miejscowe i ogólnoustrojowe) oraz tolerancję leczenia.
Zasadniczą metodą fizjoterapii o najlepiej udokumentowanym korzystnym działaniu redukującym obrzęk jest kompresjoterapia. Wyróżnia się wielowarstwowe bandażowanie kończyn oraz noszenie właściwie dobranych produktów uciskowych. Leczenie uciskowe rozpoczyna się od kilku, kilkunastu dni codziennego bandażowania zajętej kończyny. Pod bandaż, na skórę kończyny zakłada się rękaw bawełniany, następnie warstwę sprasowanej waty (czasem dodatkowo także gąbki). Stosuje się 2–3 warstwy bandaża o małej (< 100%) rozciągliwości (short streth), dzięki czemu uzyskuje się stopniowo malejący proksymalnie ucisk (zgodnie z prawem Laplace’a). Tak zaopatrzoną kończynę przebandażowuje się 1–2 razy w ciągu dnia, kompresję pozostawia się także na noc. Po uzyskaniu zadowalającego zmniejszenia objętości kończyny w wyniku wstępnego intensywnego leczenia nadal stosuje się bandażowanie z mniejszą siłą aplikacji w celu podtrzymania osiągniętego efektu lub też (u chorych z dłuższym prognozowanym przeżyciem, odznaczających się lepszą sprawnością) bandażowanie zastępuje się zakładaniem na kilkanaście godzin w ciągu dnia indywidualnie dopasowanych produktów uciskowych (rękawy, rękawiczki, podkolanówki, nogawki, rajstopy) – zwykle w drugim (23–32 mm Hg) lub pierwszym (18–21 mm Hg) stopniu kompresji, rzadziej (np. w obrzęku chłonnym kończyn dolnych) w stopniu trzecim (36–46 mm Hg) z uwagi na gorszą tolerancję większego ucisku [29]. W długotrwałej terapii podtrzymującej dopuszcza się także łączenie stosowania produktów uciskowych w ciągu dnia z bandażowaniem kończyny w nocy. Błędem jest natomiast rozpoczynanie leczenia obrzęku (z wyjątkiem postaci przemijających lub o minimalnych rozmiarach) od noszenia produktów uciskowych (bez wstępnego bandażowania). Systematycznie noszone produkty uciskowe powinny być zastępowane nowymi po ok. 6–12 miesiącach używania (w Polsce częściowej refundacji raz do roku podlegają obecnie jedynie produkty płaskodziane, ze szwem, o co najmniej średniej kompresji). Kompresja powoduje przemieszczanie się płynu międzykomórkowego w kierunku dośrodkowym z kończyny, zmniejszając jednocześnie jego filtrację z kapilar i wpływając korzystnie na poprawę perfuzji i odżywienia tkanek (co jest wykorzystywane w leczeniu owrzodzeń towarzyszących obrzękowi). W porównaniu z bandażem o dużej rozciągliwości bandaż o małej rozciągliwości wywołuje niższe (i szybko zmniejszające się w ciągu pierwszych godzin po nałożeniu) ciśnienia spoczynkowe wywierane na tkanki (co jest bezpieczniejsze w przypadku stosowania pod nadzorem w niedokrwieniu średniego stopnia, przy wskaźniku kostka–ramię – ABI > 0,5) oraz krótko trwające wzrosty ciśnień wyzwalane skurczem pracujących mięśni w trakcie ćwiczeń. Bandaż o małej rozciągliwości jest niejednokrotnie lepiej tolerowany przez pacjentów, można go stosować u chorych leżących, choć jest trudniejszy do nałożenia dla osób bez odpowiedniego przeszkolenia. Bandażowanie jest przeciwwskazane w przypadku nieopanowanego bólu kończyny, zaburzeń czucia (np. w zaawansowanej polineuropatii cukrzycowej lub indukowanej chemioterapią), znacznego niedokrwienia (ABI < 0,5), w ostrej fazie zakrzepicy żylnej oraz ciężkiej, zdekompensowanej niewydolności serca. U pacjentów z wieloma chorobami i obrzękiem kończyn o złożonej etiologii w wyniku bandażowania (połączonego niekiedy z dodatkowym odwodnieniem) można w ramach OPH uzyskać zmniejszenie rozmiarów obrzęku i natężenia objawów towarzyszących przy zadowalającej tolerancji terapii [2]. Szczególnym wyzwaniem pozostaje leczenie uszkodzeń skóry i owrzodzeń powstałych na podłożu obrzęku. W takich przypadkach skutecznym rozwiązaniem przyspieszającym gojenie może być połączenie bandażowania z terapią podciśnieniową (negative pressure wound therapy – NPWT) [30].
W celu poprawy tolerancji bandażowania kompresję można połączyć z kilkudniowym, intensywnym odwodnieniem pacjenta poprzez podanie diuretyku pętlowego dożylnie w hipertonicznej soli [31, 32]. Stosowanie odwadniania jako jedynej metody leczenia w izolowanej niewydolności chłonnej – niestety wciąż często obserwowane – nie jest skuteczne. Co więcej, może być szkodliwe nie tylko z powodu możliwych działań niepożądanych diuretyków, lecz także z uwagi na ryzyko odprowadzenia z tkanek jedynie płynu, bez usunięcia elementów morfotycznych i białkowych, co zwiększa możliwość organizowania się w tym miejscu tkanki łącznej i pogorszenia się konsystencji obrzęku (z plastycznej na elastyczną i w końcu twardą). Przy nadmiernym gromadzeniu się płynów w ustroju towarzyszącym obrzękom (typowo w hiperwolemicznej hiponatremii [33] w przebiegu wielochorobowości) odwadnianie jako uzupełnienie kompresji działa synergistycznie: kompresja podnosi ciśnienie hydrostatyczne i zwiększa skuteczność diuretyków, zabezpieczając jednocześnie przed hipotensją, odwadnianie natomiast poprawia efekty kompresji i tolerancję fizjoterapii. Aby leczenie odwadniające było bezpieczne, konieczne jest systematyczne monitorowanie klinicznych cech stanu nawodnienia (np. wypełnienie żył szyjnych), ciśnienia tętniczego, poziomu elektrolitów, profilu nerkowego i hematokrytu [34].
Najczęściej proponowanym postępowaniem fizjoterapeutycznym uzupełniającym kompresję jest kilkudziesięciominutowy ręczny drenaż limfatyczny (manual lymphatic drainage – MLD). Zaproponowany przez A. R. von Winiwartera, następnie E. Voddera, później kilkukrotnie modyfikowany, MLD zasadniczo odróżnia się od masażu klasycznego, ponieważ wykonywane rękoczyny są bardziej delikatne, wolniejsze, obejmują najpierw obszary ciała niezajęte obrzękiem, leżące centralnie na szyi i tułowiu, schodząc w dalszej kolejności na kończyny objęte obrzękiem coraz bardziej obwodowo [35]. Warunkiem prawidłowego wykonania drenażu jest odpowiednie przeszkolenie terapeutów. MLD krótkotrwale poprawia przepływ płynu w sprawnie działających naczyniach chłonnych [36], co może mieć znaczenie w profilaktyce oraz terapii obrzęków z czynnościową niewydolnością zachowanych naczyń chłonnych [37]. W OPH ma on działanie głównie relaksujące i zmniejszające objawy bólu czy duszności [38], natomiast jego efekt zmniejszający rozmiary utrwalonego obrzęku jest mniej wyraźny [39, 40] – podobną redukcję obrzęku można uzyskać samym bandażowaniem w połączeniu z odpowiednimi ćwiczeniami [41]. Głównymi przeciwwskazaniami do rozpoczęcia MLD są nieopanowany ból masowanej okolicy, zakażenia skóry, podejrzenie żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej oraz zdekompensowana niewydolność serca. Nie potwierdzono możliwego negatywnego wpływu MLD na rozwój choroby nowotworowej [22].
W praktyce leczenia obrzęku chłonnego dobrze ugruntowaną pozycję ma połączenie kompresji z MLD, staranną pielęgnacją skóry oraz odpowiednio dobranymi ćwiczeniami aerobowymi i oddechowymi w kompleksową fizjoterapię przeciwobrzękową (complex decongestive therapy – CDT, lub combined physical therapy). W jej pierwszym etapie – intensywnym (kilka dni do kilku tygodni) – w kompresji wykorzystuje się wielowarstwowe bandażowanie, a czasem dodatkowo kilkudziesięciominutową przerywaną kompresję pneumatyczną z użyciem cyklicznie napełnianych powietrzem mankietów przez automatycznie sterowane przenośne pompy [42]. W drugim, przewlekłym etapie CDT, pozwalającym utrzymać osiągnięte początkowo efekty, bandażowanie zastępuje się zwykle noszeniem dopasowanych produktów uciskowych. U pacjentów gorzej tolerujących CDT można zastosować tylko wybrane elementy, np. jedynie bandażowanie [43], MLD lub metody o mniej udokumentowanych korzyściach terapeutycznych w zaawansowanych postaciach obrzęku, jak kinezjotaping [44, 45].
W przypadku bardzo zaawansowanych, opornych na leczenie obrzęków zaleca się uniesienie kończyny (ułożenie na miękkiej poduszce lub klinie nieco powyżej poziomu serca) oraz zastosowanie drenażu podskórnego (lymphacentesis), aby nie dopuścić do powstania niekontrolowanych uszkodzeń skóry [46–48]. Zabieg ten polega na aseptycznym wykonaniu w miejscowym znieczuleniu nakłuć igłą (zwykle kilku) zajętej tkanki podskórnej. W zależności od techniki albo usuwa się igły i miejsce wkłucia zabezpiecza woreczkami stomijnymi na czas wypływu płynu, albo pozostawia się je na kilka godzin, łączy z drenami odprowadzającymi płyn tkankowy, po czym usuwa i zabezpiecza jałowymi opatrunkami absorpcyjnymi. Wskazane jest rozważenie antybiotykowej profilaktyki infekcji skóry, choć w praktyce zwykle nie jest to konieczne. Po zakończeniu drenażu należy rozważyć zastosowanie bandażowania podtrzymującego, aby uniknąć nawrotu obrzęku. Przynoszące korzyści zabiegi limfacentezy mogą być także powtarzane co kilka, kilkanaście dni.

WYBÓR POSTĘPOWANIA U CHORYCH U KRESU ŻYCIA

Nieleczony obrzęk jest częstym źródłem cierpienia chorych będących u kresu życia. W praktyce niestety jedynie sporadycznie pacjenci otrzymują skuteczne leczenie fizjoterapeutyczne, zwykle są jedynie odwadniani farmakologicznie. W efekcie większość chorych jest przyjmowanych do OPH z zaawansowanym, powikłanym obrzękiem, gdy skuteczne postępowanie jest trudne [2]. Zasadniczym celem u chorego z obrzękiem jest polepszenie komfortu i jakości życia dzięki łagodzeniu dokuczliwych objawów oraz, o ile to możliwe, poprawie funkcjonowania. Dla takiego pacjenta często największym problemem nie jest widoczna asymetria ciała, ale objawy związane z obrzękiem czy ograniczenie sprawności. W postępowaniu leczniczym należy więc uwzględnić oczekiwania chorego oraz jego system wartości, zwracając szczególną uwagę na unikanie tych interwencji, w przypadku których działania niepożądane mogą przeważać nad korzyściami w przewidywanym krótkim okresie życia [49, 50]. Kompleksowa fizjoterapia przeciwobrzękowa (lub jej indywidualnie dobrane składowe) istotnie redukuje obrzęk związany z zaawansowanymi schorzeniami oraz łagodzi towarzyszące objawy, co wpływa na poprawę jakości życia chorych [51–53]. Nawet u chorych z bardzo zaawansowanym i zaniedbanym pierwotnym obrzękiem limfatycznym CDT może się okazać skuteczna [54]. W literaturze przeważa pogląd o potrzebie indywidualnego doboru metod opisanych w niniejszej pracy. Pacjentom z wczesnymi, przemijającymi postaciami obrzęku, o niewielkich rozmiarach można zalecić unoszenie kończyny, dostosowane ćwiczenia, kinezjotaping, ewentualnie stosowanie produktów kompresyjnych (nawet w pierwszym stopniu kompresji). U chorych z prognozowanym dłuższym przeżyciem i bardziej nasilonym obrzękiem (z możliwą progresją i narastaniem uciążliwych powikłań) warto w pierwszej kolejności rozważyć zastosowanie metod mających udowodnioną skuteczność w redukcji obrzęku (i objawów towarzyszących), a więc kompresjoterapię bandażem, połączoną niekiedy z odwodnieniem i steroidoterapią, ewentualnie MLD. U pacjentów z mniej nasiloną chorobą lub prognozowanym krótszym przeżyciem wystarczająco skuteczne w poprawie jakości życia może się okazać ograniczenie postępowania wyłącznie do MLD, kinezjotapingu i/lub tylko unoszenia kończyny [2] (tab. 2). Masywne obrzęki występujące u chorych w ostatnich dniach życia, przy nietolerancji nawet lekkiej kompresji, mogą się kwalifikować do zabiegu drenażu podskórnego. Z uwagi na brak specyficznych narzędzi do monitorowania terapii należy wykorzystywać ocenę natężenia występujących objawów w połączeniu z prostymi skalami jakości życia, dostosowanymi do stanu zdrowia i możliwości komunikacji chorego.
Obrzęk związany z zaawansowaną chorobą, nie tylko nowotworową, zwykle zaniedbywany w praktyce, stanowi częste źródło cierpienia pacjentów i może być skutecznie leczony w ramach OPH. Warunkiem jest jednak poszerzenie zakresu świadczeń gwarantowanych o to schorzenie (I89 wg klasyfikacji ICD-10), zwiększenie refundacji materiałów kompresyjnych (np. zestawów do bandażowania) [55] i szeroka edukacja zespołów opieki paliatywnej.

Autor deklaruje brak konfliktu interesów.

PIŚMIENNICTWO

1. Lau KS, Tse DM, Tsan Chen TW i wsp. Comparing noncancer and cancer deaths in Hong Kong: a retrospective review. J Pain Symptom Manage 2010; 40: 704-714.
2. Grądalski T. Edema of advanced cancer: prevalence, etiology, and conservative management – a single hospice cross-sectional study. J Pain Symptom Manage 2019; 57: 311-318.
3. O’Connor NR, Kumar P. Conservative management of end-stage renal disease without dialysis: a systematic review. J Palliat Med 2012; 15: 228-235.
4. Olszewski WL. Episodic dermatolymphangioadenitis (DLA) in patients with lymphedema of the lower extremities before and after administration of benzathine penicillin: a preliminary study. Lymphology 1996; 29: 126-131.
5. Bogusz AM, Hussley SM, Kapur P i wsp. Massive localized lymphedema with unusual presentations: report of 2 cases and review of the literature. Int J Surg Pathol 2011; 19: 212-216.
6. Co M, Lee A, Kwong A. Cutaneous angiosarcoma secondary to lymphoedema or radiation therapy – a systematic review. Clin Oncol 2019; 31: 225-231.
7. Keeley V. Oedema in advanced cancer. W: Twycross R, Jenns K, Todd J (red.). Lymphoedema. Radcliffe Medical Press, Oxford 2000; 338e358.
8. Cemal Y, Jewell S, Albornoz CR i wsp. Systematic review of quality of life and patient reported outcomes in patients with oncologic related lower extremity lymphedema. Lymphatic Res Biol 2013; 11: 14-19.
9. Chachaj A, Małyszczak K, Pyszel K i wsp. Physical and psychological impairments of women with upper limb lymphedema following breast cancer treatment. Psychooncology 2010; 19: 299-305.
10. Kujawska-Tenner J. Hospicjum św. Łazarza Towarzystwa Przyjaciół Chorych w Krakowie. Nowa Medycyna 2000; 1.
11. Grądalski T. Leczenie zachowawcze obrzęku limfatycznego po operacjach raka sutka. Nowotwory 1997; 47: 642-644.
12. Grądalski T. Kompleksowe leczenie zachowawcze w obrzęku limfatycznym po operacjach raka sutka. Postęp Rehabil 1997; 11: 59-67.
13. Landis EM. Micro-injection studies of capillary blood pressure in human skin. Heart 1930; 30: 209-228.
14. Bates DO, Levick JR, Mortimer PS. Starling pressures in the human arm and their alteration in postmastectomy oedema. J Physiol 1994; 477 (Pt 2): 355-363.
15. Jamalian S, Jafarnejad M, Zawieja SD i wsp. Demonstration and analysis of the suction effect for pumping lymph from tissue beds at subatmospheric pressure. Sci Rep 2017; 7: 12080.
16. Suami H, Pan WR, Taylor GI. Changes in the lymph structure of the upper limb after axillary dissection: radiographic and anatomical study in a human cadaver. Plast Reconstr Surg 2007; 120: 982-991.
17. Szuba A, Rockson SG. Lymphedema: classification, diagnosis and therapy. Vasc Med 1998; 3: 145-156.
18. Moffatt CJ, Doherty DC, Franks PJ i wsp. Community-based treatment for chronic edema: an effective service. Model Lymphatic Res Biol 2018; 16: 92e99.
19. Cho S, Atwood E. Peripheral edema. Am J Med 2002; 113: 580-586.
20. Real S, Cobbe S, Slattery S. Palliative care edema: patient population, causal factors, and types of edema referred to a specialist palliative care edema service. J Palliat Med 2016; 19: 771-777.
21. Stemmer R. A clinical symptom for the early and differen­tial diagnosis of lymphedema. Vasa 1976; 5: 261-262.
22. The diagnosis and treatment of peripheral lymphedema: 2016 Consensus Document of the International Society of Lymphology. Lymphology 2016; 49: 170-184.
23. Armer J M, Ballman KV, McCall L i wsp. Lymphedema symptoms and limb measurement changes in breast cancer survivors treated with neoadjuvant chemotherapy and axillary dissection: results of American College of Surgeons Oncology Group (ACOSOG) Z1071 (Alliance) substudy. Support Care Cancer 2019; 27: 495-503.
24. Ancukiewicz M, Miller CL, Skolny MN i wsp. Comparison of relative versus absolute arm size change as criteria for quantifying breast cancer-related lymphedema: the flaws in current studies and need for universal methodology. Breast Cancer Res Treat 2012; 135: 145-152.
25. Stępień A, Pawlus J, Dziekiewicz M i wsp. Ocena przydatności scyntygrafii ludzką poliklonalną immunoglobuliną G znakowaną 99mTc w diagnostyce obrzęku limfatycznego kończyn. Acta Angiol 2003; 9: 25-30.
26. Yamamoto. T, Yamamoto N, Yoshimatsu H i wsp. Factors associated with lower extremity dysmorphia caused by lower extremity lymphoedema. Eur J Vasc Endovasc Surg 2017; 54: 69-77.
27. White C, McMullan D, Doyle J. “Now that you mention it, doctor ...”: symptom reporting and the need for systematic questioning in a specialist palliative care unit. J Palliat Med 2009; 12: 447-450.
28. Semper-Hogg W, Fuessinger MA, Dirlewanger TW i wsp. The influence of dexamethasone on postoperative swelling and neurosensory disturbances after orthognathic surgery: a randomized controlled clinical trial. Head Face Med 2017; 13: 19.
29. Mosti G, Cavezzi A. Compression therapy in lymphedema: Between past and recent scientific data. Phlebology 2019; doi: 10.1177/0268355518824524.
30. Grądalski T, Kurpiewska J, Ochałek K i wsp. The application of negative pressure wound therapy combined with compression bandaging for the decubitus ulcer of an advanced primary lower limb lymphedema. Int J Dermatol 2017; 56: e144-e147.
31. Mercadante S, Villari P, Ferrera P i wsp. High-dose furosemide and small-volume hypertonic saline solution infusion for the treatment of leg edema in advanced cancer patients. J Pain Symptom Manage 2009; 37: 419-423.
32. Grądalski T. Diuretics combined with compression in resistant limb edema of advanced disease. A case series report. J Pain Symptom Manage 2018; 55: 1179-1183.
33. Davila CD, Udelson JE. Hypervolemic hyponatremia in heart failure. W: Peri A, Thompson CJ, Verbalis JG (red.). Disorders of fluid and electrolyte metabolism. Focus on hyponatremia. Front Horm Res. Basel, Karger 2019; 52: 113-129.
34. Marenzi GC, Lauri G, Grazi M i wsp. Circulatory response to fluid overload removal by extracorporeal ultrafiltration in refractory congestive heart failure. J Am Coll Cardiol 2001; 38: 963e968.
35. Ochałek T, Grądalski T. Zastosowanie ręcznego drenażu limfatycznego w chorobach naczyń. Acta Angiol 2011; 17: 1-10.
36. Lopera C, Worsley PR, Bader DL i wsp. Investigating the short-term effects of manual lymphatic drainage and compression garment therapies on lymphatic function using near-infrared imaging. Lymphatic Res Biol 2017; 15: 235-240.
37. McNeely ML, Magee DJ, Lees AW i wsp. The addition of manual lymph drainage to compression therapy for breast cancer related lymphedema: a randomized controlled trial. Breast Cancer Res Treat 2004; 86: 95-106.
38. Clemens KE, Jaspers J, Klaschik E i wsp. Evaluation of the clinical effectiveness of physiotherapeutic management of lymphoedema in palliative care patients. Jpn J Clin Oncol 2010; 40: 1069-1072.
39. Muller M, Klingberg K, Wertll MM i wsp. Manual lymphatic drainage and quality of life in patients with lymphoedema and mixed oedema: a systematic review of randomised controlled trials. Qual Life Res 2018; 27: 1403-1414.
40. Tambour M, Holt M, Speyer A i wsp. Manual lymphatic drainage adds no further volume reduction to complete decongestive therapy on breast cancer-related lymphoedema: a multicentre, randomised, single-blind trial. Br J Cancer 2018; 119: 1215-1222.
41. Grądalski T, Ochałek K, Kurpiewska J. Complex decongestive lymphatic therapy with or without vodder ii manual lymph drainage in more severe chronic postmastectomy upper limb lymphedema: a randomized noninferiority prospective study. J Pain Symptom Manage 2015; 50: 750-756.
42. Rogan S, Taeymans J, Luginguchl H i wsp. Therapy modalities to reduce lymphoedema in female breast cancer patients: a systematic review and meta-analysis. Breast Cancer Res Treat 2016; 159: 1-14.
43. Pyszora A, Graczyk M, Krajnik M i wsp. Implementation of modified manual lymphoedema treatment – complex physical therapy (MLT-CPT) in terminally ill patient. Adv Pall Med 2007; 6: 93-96.
44. Taradaj J, Halski T, Rosińczuk J i wsp. The influence of kinesiology taping on the volume of lymphoedema and manual dexterity of the upper limb in women after breast cancer treatment. Eur J Cancer 2016; 25: 647-660.
45. Pyszora A, Krajnik M. Is kinesio taping useful for advanced cancer lymphoedema treatment? A case report. Adv Pall Med 2010; 9: 141-144.
46. Clein LJ, Pugachev E. Reduction of edema of lower extremities by subcutaneous, controlled drainage: eight cases. Am J Hosp Palliat Care 2004; 21: 228-232.
47. Jacobsen J, Blinderman CD. Subcutaneous lymphatic drainage (lymphcentesis) for palliation of severe refractory lymphedema in cancer patients. J Pain Symptom Manage 2011; 41: 1094-1097.
48. Landers A, Thomson M. Quantitative study of the subcutaneous needle drainage of lymphoedema in advanced malignancy. J Lymphoedema 2017; 12: 22e26.
49. Beck M, Wanchai A, Steward BR i wsp. Palliative care for cancer-related lymphedema: a systematic review. J Palliat Med 2012; 15: 1-7.
50. Hiu D, dos Santos R, Chishholm GB i wsp. Symptom expression in the last seven days of life among cancer patients admitted to acute palliative care units. J Pain Symptom Manage 2015; 50: 488-494.
51. Gradalski T, Rybak D. The effect of complex decongestive therapy (CDT) on advanced cancer patients with lymphoedema. Presented in abstracts at 9th Congress of the European Association for Palliative Care. Eur J Palliat Care 2005; 131.
52. Pinell XA, Kirkpatrick SH, Hawkins K i wsp. Manipulative therapy of secondary lymphedema in the presence of locoregional tumors. Cancer 2008; 112: 950-954.
53. Cobbe S, Nugent K, Real S. Pilot study: the effectiveness of complex decongestive therapy for lymphedema in palliative care patients with advanced cancer. J Palliat Med 2018; 21: 473-478.
54. Kurpiewska J, Grądalski T, Ochałek T. Fizjoterapia w dalece zaawansowanym pierwotnym obrzęku chłonnym kończyny dolnej: opis przypadku i przegląd literatury. Med Paliat 2017; 9: 42-46.
55. Grądalski T. Ochałek K. W stronę systemu opieki medycznej w zastoinowej niewydolności chłonnej – głos w dyskusji. Acta Angiol 2013; 19: 46-49.