Osobowość typu D a satysfakcja z życia i radzenie sobie z chorobą nowotworową

Wstęp

Choroby nowotworowe stanowią obecnie drugą przyczynę zgonów na świecie. W celu podjęcia odpowiednich działań ukierunkowanych na pomoc chorym i ich bliskim trwają poszukiwania coraz efektywniejszych metod leczenia, ale również poszukiwania cech osobowości warunkujących zachorowanie i adaptację do sytuacji. Badania dotyczące roli osobowości typu D wskazują na jej związek z chorobami somatycznymi, m.in. z chorobą nowotworową [1, 2]. Cechy charakteryzujące osoby o osobowości typu D pozwalają natomiast przypuszczać, że ma ona wpływ na satysfakcję z życia jednostki oraz sposób, w jaki radzi sobie z chorobą [2, 3].

Osobowość typu D

W 1995 r. Denollet wprowadził koncepcję osobowości typu D, na którą składają się dwa wymiary: negatywna emocjonalność oraz hamowanie społeczne, które są uważane za względnie stałe cechy osobowości [4]. Negatywna emocjonalność objawia się odczuwaniem silnych przykrych emocji, takich jak lęk, złość i wrogość [5]. Dla osobowości typu D właściwe jest częste odczuwanie niezadowolenia oraz dystresu, a także postrzeganie świata jako zagrażającego. W związku z tym ludzie ci mają mniej pozytywny obraz siebie i mniejszą satysfakcję z życia [6]. Asendorpf [7] określa hamowanie społeczne jako tendencję do powstrzymywania się od ekspresji emocji oraz zachowań związanych z tymi emocjami w sytuacjach społecznych. Osoby należące do typu D świadomie powstrzymują się od ujawniania emocji, ponieważ obawiają się negatywnej oceny ze strony innych i odtrącenia [3]. W relacjach społecznych odczuwają dyskomfort i unikają konfrontacji [7]. Badania wskazują, że są one bardziej narażone na rozwój choroby wieńcowej, a jeśli zostanie już zdiagnozowana, to występuje u nich większe ryzyko zgonu [1, 8]. Wyniki badań nad rolą osobowości typu D wskazują na jej związek z chorobami somatycznymi, w tym z chorobą nowotworową [1, 2, 9].

Satysfakcja z życia

Satysfakcja z życia jest definiowana jako globalna ocena jakości życia dokonana na podstawie indywidualnych kryteriów danej osoby. Jednostka porównuje warunki swojego życia z wyznaczonym przez siebie standardem i na tej podstawie dokonuje oceny [10]. Nie jest łatwo jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, dlaczego niektóre osoby charakteryzują się wysoką satysfakcją z życia, a inne niską. Badania przeprowadzone w wielu populacjach wykazały, że ludzie dążą do osiągnięcia satysfakcji z życia i na ogół są zadowoleni ze swojego życia [11]. Jednym z warunków dobrego życia wydaje się zdrowie. Wyniki badań [2, 12, 13] potwierdzają, że osoby chore odznaczają się niższą satysfakcją z życia niż osoby zdrowe. Zadowolenie z życia związane jest także z cechami osobowości – przede wszystkim z ekstrawersją i neurotyzmem [14], ale również z osobowością stresową. Osoby wykazujące cechy osobowości typu D (zarówno zdrowe, jak i chore) odznaczają się niższą satysfakcją z życia niż osoby niemające takich cech [4, 15].

Radzenie sobie z chorobą nowotworową

Choroba jest potężnym źródłem stresu, który zgodnie z poznawczo-transakcyjną teorią stresu Lazarusa i Folkman [16] jest relacją z otoczeniem odbieraną przez jednostkę jako zakłócenie (bądź możliwość wystąpienia zakłócenia) między wymaganiami środowiska a perspektywami ich spełnienia [17]. Choroba przyczynia się do obniżenia możliwości poradzenia sobie z codziennymi wymaganiami, a także prowadzi do pojawienia się nowych [18]. Radzeniem sobie nazywamy podejmowane przez jednostkę wysiłki w celu sprostania wymaganiom otoczenia, które są postrzegane jako obciążające zasoby jednostki [16].
Radzenie sobie spełnia dwie główne funkcje – regulacyjną, związaną ze stosowaniem strategii skoncentrowanych na emocjach, oraz instrumentalną, związaną ze stosowaniem strategii zorientowanych na problem. Pierwsza z nich jest ukierunkowana na kontrolę reakcji emocjonalnej w sytuacji stresowej, natomiast druga na opanowanie stresora [16]. Typowe dla osób należących do typu D zahamowanie w kontaktach społecznych i powstrzymywanie się od ekspresji emocji może być rozpatrywane jako sposób radzenia sobie z negatywnymi emocjami oraz stresem [3].

Materiał i metody

Celem badania była ocena natężenia cech osobowości typu D, poziomu satysfakcji z życia, a także stosowanych strategii radzenia sobie i powiązań między tymi zmiennymi u chorych w sytuacji silnego natężenia stresu (w trakcie chemioterapii nowotworu).
Badaniem objęto 40 pacjentów (27 kobiet i 13 mężczyzn) przebywających na Oddziale Chemioterapii Dziennej w Wojewódzkim Centrum Onkologii w Gdańsku. Średnia wieku w badanej grupie wynosiła M = 57,8 (SD = 12,29). Charakterystykę badanej grupy przedstawiono w tabeli 1.
W badaniu wykorzystano następujące narzędzia:
• Skalę do pomiaru typu D – DS-14 autorstwa Denolleta, w polskiej adaptacji Ogińskiej-Bulik oraz Juczyńskiego. Arkusz składa się z 14 twierdzeń, po 7 dla hamowania społecznego i negatywnej emocjonalności. Badany każde twierdzenie ocenia w 5-stopniowej skali [19].
• Skalę satysfakcji z życia – SWLS, której autorami są Diener, Larsen, Emmons oraz Griffin (adaptacja Juczyński). Badany określa na skali od 1 do 7, czy zgadza się z danym stwierdzeniem [20].
• Skalę przystosowania psychicznego do choroby nowotworowej – Mini-MAC. Jej autorami są Watson, dos Santos, Law, Boruch, Blis i Greer (adaptacja Juczyński). W Polsce wykorzystywana jest skala składająca się z 29 stwierdzeń mierzących cztery strategie radzenia sobie: zaabsorbowania lękowego, bezradności-beznadziejności, ducha walki oraz pozytywnego przewartościowania [20].

Wyniki

Analiza statystyczna została przeprowadzona za pomocą programu SPSS STATISCTICS 22. Za istotne statystycznie uznano wyniki spełniające warunek p < 0,05.
Badanie wykazało, że cechy osobowości typu D występują częściej u osób chorych na nowotwory niż u osób zdrowych. Osobowość stresową stwierdzono u 20% badanych chorych, natomiast zgodnie z badaniami Ogińskiej-Bulik i Juczyńskiego [9] występuje ona u 9,3% osób zdrowych oraz u 19% pacjentów onkologicznych. Analiza przeprowadzona za pomocą testu 2 wykazała, że różnica w występowaniu osobowości typu D u pacjentów onkologicznych i osób zdrowych jest istotna (p = 0,020).
Analiza przeprowadzona za pomocą testu t dla jednej próby wykazała, że istnieje istotna różnica w poziomie satysfakcji z życia u osób z chorobą nowotworową i osób zdrowych (p < 0,001). Średni wynik grupy osób chorych kształtuje się na poziomie 7. stena (M = 24,18, SD = 5,82). Juczyński w swoich badaniach wykazał [20], że satysfakcja z życia w grupie osób zdrowych kształtuje się na poziomie 5. stena (M = 20,37, SD = 5,32). Wyniki porównania poziomu satysfakcji z życia pacjentów onkologicznych oraz osób zdrowych przedstawiono w tabeli 2.
Badani pacjenci najczęściej stosowali strategie ducha walki oraz pozytywnego przewartościowania. Średnie wyniki dla poszczególnych strategii radzenia sobie zostały zamieszczone w tabeli 3. Zaobserwowana korelacja między stylami radzenia sobie (r = –0,14; p = 0,37) wskazuje, że stosowanie strategii konstruktywnych nie jest sprzeczne z jednoczesnym stosowaniem strategii destrukcyjnych.
Osoby należące do typu D wykazują tendencję do częstszego stosowania strategii destrukcyjnych (M = 29,38, SD = 8,54) niż osoby niewykazujące cech osobowości stresowej (M = 25,59, SD = 6,12). Nie stwierdzono natomiast istotnej różnicy w stosowaniu strategii konstruktywnych. Średni wynik stylu konstruktywnego dla osób typu D wynosi: M = 44,38 (SD = 7,09), natomiast dla osób niewykazujących takich cech: M = 45,75 (SD = 5,26).
Zaobserwowano występowanie różnic w poziomie satysfakcji z życia osób typu D i nie-D. Osoby należące do typu D odznaczają się niższą satysfakcją z życia (M = 20,50, SD = 7,86), natomiast średni wynik dla osób niewykazujących cech osobowości stresowej wyniósł: M = 25,09 (SD = 4,93). Różnica ta jest istotna statystycznie (p = 0,022).
W badaniu stwierdzono istnienie korelacji między stosowanymi strategiami radzenia sobie z chorobą nowotworową a poziomem satysfakcji z życia. Podejmowanie konstruktywnych zmagań koreluje z poziomem satysfakcji z życia dodatnio, co oznacza, że im wyższe jest nasilenie stosowania takich strategii, jak pozytywne przewartościowanie i duch walki, tym wyższy poziom satysfakcji z życia. Ponadto wyniki badania ukazują tendencję wskazującą na ujemną korelację destrukcyjnych strategii z satysfakcją z życia. Oznacza to, że wyższy poziom bezradności-beznadziejności oraz zaabsorbowania lękowego wiąże się z niższym poziomem satysfakcji z życia. Analiza przeprowadzona za pomocą testu Sobela wykazała, że strategie destrukcyjne są mediatorem zależności między osobowością i satysfakcją z życia (Z = 1,31, SE = 1,14, p = 0,95).

Dyskusja

Porównanie częstości występowania cech osobowości typu D u badanych pacjentów onkologicznych oraz u osób zdrowych pozwala wnioskować, że występuje ona częściej u osób chorych. Większe ryzyko zachorowania u osób z osobowością stresową wiąże się ze zwiększoną reaktywnością na stres. Istnienie tego mechanizmu potwierdzają badania przeprowadzone wśród zdrowych, młodych ludzi, w których potwierdzono, że hamowanie społeczne jest skorelowane z wyższym ciśnieniem krwi. Ponadto obydwa wymiary osobowości typu D były powiązane z większym wydzielaniem kortyzolu u mężczyzn [21]. Według Pennebakera i Traue [22] powstrzymywanie się od okazywania negatywnych emocji, związane z procesami hamowania, prowadzi do stanu dystresu i co za tym idzie – do obniżenia odporności organizmu.
W badaniu nie potwierdzono niższej satysfakcji z życia u pacjentów onkologicznych. Wynik ten może być spowodowany wpływem zmiennych, które nie były analizowane w badaniu, a które mogą oddziaływać na poziom satysfakcji z życia, takich jak samoocena, optymizm lub poczucie własnej wartości [23].
Teoretyczne wyjaśnienie wysokiej satysfakcji z życia możemy odnaleźć w teorii „góra-dół”, zgodnie z którą jednostka charakteryzuje się stałą wysoką lub niską satysfakcją z życia będącą podstawą do oceny zdarzeń [24]. W związku z tym osoby, które odznaczają się wysoką satysfakcją z życia, bardziej pozytywnie oceniają zdarzenia. Może to wyjaśniać wysoki poziom satysfakcji z życia pacjentów onkologicznych, którzy szukają pozytywnych stron swojej choroby. Badania Ogińskiej-Bulik oraz Juczyńskiego [12] dowodzą, że zarówno osoby zdrowe, jak i chore mogą być zadowolone z życia, aczkolwiek różne są źródła ich satysfakcji. U osób zdrowych poziom satysfakcji z życia jest związany z ekstrawersją i negatywną emocjonalnością, natomiast w grupie osób chorych predyktorami satysfakcji są hamowanie społeczne i sumienność. Oznacza to, że źródłem satysfakcji dla osób zdrowych jest aktywność własna oraz kontakty z innymi, a dla chorych pełnienie ról społecznych i zawodowych.
Wysoka satysfakcja z życia może być spowodowana tym, że choroba nowotworowa również może prowadzić do pozytywnych zmian, co wiąże się ze zjawiskiem znajdowania korzyści [25]. Według niektórych badań korzyści takie dostrzega nawet 76% chorych [26]. O występowaniu tego zjawiska świadczą również wysokie wyniki uzyskane przez badanych pacjentów w zakresie pozytywnego przewartościowania.
Można przypuszczać, że zadowolenie z życia oraz dobre radzenie sobie z chorobą przejawiające się stosowaniem strategii ducha walki i pozytywnego przewartościowania jest związane z pojawianiem się pozytywnych emocji w sytuacji choroby.
Folkman i Moskowitz [27] wyróżniły radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu. ródłem pozytywnych emocji w sytuacji stresu może być wzmacnianie pozytywnego afektu, nadawanie zwyczajnym zdarzeniom pozytywnego znaczenia, znajdowanie korzyści w sytuacji stresowej, ukonkretnienie i uwiarygodnienie priorytetów oraz adaptacyjne przekształcenie celów [28]. Osoby stosujące strategie oparte na poszukiwaniu pozytywnych stron zdarzeń dokonują przewartościowania swojego życia, co w konsekwencji może zwiększać satysfakcję z życia.
Różnice w stosowaniu strategii radzenia sobie z chorobą oraz satysfakcji z życia między osobami należącymi do typu D i osobami niewykazującymi takich cech mogą być związane z charakterystycznym dla osób z osobowością stresową brakiem ekspresji emocjonalnej, zamartwianiem się, pesymizmem i ograniczeniem relacji z innymi. Brak ekspresji emocjonalnej jest nie tylko cechą osobowości, lecz także może być traktowany jako strategia radzenia sobie. Wymiar negatywnej emocjonalności również nie sprzyja procesowi radzenia sobie [20]. Osoby charakteryzujące się wysokim natężeniem negatywnej emocjonalności mają trudności w regulacji emocji i stosują strategie skoncentrowane na emocjach, co ma służyć zmniejszeniu napięcia emocjonalnego [3].
Ważnym wynikiem jest rola destrukcyjnego radzenia sobie jako mediatora między cechami osobowości typu D a satysfakcją z życia. Osobowość typu D istotnie wiąże się z satysfakcją z życia – osoby z tego typu osobowością mają niższą satysfakcję z życia średnio o 4,59 punktu. Jednakże zależność ta może być pośredniczona przez styl destrukcyjny (choć test Sobela dla istotności mediatora okazał się statystycznie nieistotny). Osobowość typu D sprzyja większemu natężeniu strategii destrukcyjnych, a te z kolei wiążą się z obniżoną satysfakcją z życia. Innymi słowy – osobowość typu D oddziałuje na satysfakcję z życia poprzez to, że wiąże się z większym natężeniem stylu destrukcyjnego. Taki wynik przekłada się na praktyczne implikacje pracy psychoonkologa. Doświadczanie bezradności-beznadziejności czy lękowego zaabsorbowania jest spodziewanym doświadczeniem w sytuacji zmagania się z chorobą i jej leczeniem. W związku z tym praca psychologiczna polegająca na opracowywaniu stanów bezradności-beznadziejności i przeżywanych lęków mogłaby pomagać w uzyskiwaniu większego zadowolenia z życia.

Wnioski

Wyniki uzyskane w badaniu pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków:
• badani chorzy odznaczają się wysoką satysfakcją z życia,
• badani chorzy częściej adaptują się do sytuacji, stosując konstruktywne strategie radzenia sobie z chorobą,
• osobowość typu D stwierdzono u 1/5 badanych,
• osoby należące do typu D częściej stosują strategie destrukcyjne i cechują się niższą satysfakcją z życia,
• im wyższa jest satysfakcja z życia badanych osób, tym częściej stosują one strategie konstruktywne, im niższa satysfakcja, tym częściej stosują strategie destrukcyjne,
• zależność między osobowością typu D a satysfakcją z życia jest pośredniczona przez styl destrukcyjny.
Ocena wpływu cech osobowości typu D na zachorowanie na nowotwór stwarza możliwość podjęcia działań profilaktycznych, a także zwiększenia efektywności rehabilitacji. Wyniki badania wskazują również kierunki terapii pacjentów onkologicznych, zwłaszcza osób z cechami osobowości stresowej. Należy zaznaczyć, że z uwagi na wpływ innych czynników, które nie były analizowane w badaniu, oraz małą liczbę osób badanych wyniki powinny być interpretowane z dużą ostrożnością. Badania w tym kierunku powinny być kontynuowane w charakterze podłużnym, co umożliwi określenie kierunku zależności między osobowością stresową a zachorowaniem na nowotwory, a także z udziałem większej liczby pacjentów.

Piśmiennictwo

1. Pedersen SS, Denollet J. Type D personality, cardiac events and impaired quality of life: a review. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2003; 10: 241-248.
2. Juczyński Z, Ogińska-Bulik N, Kozak G. Wyznaczniki satysfakcji z życia chorych onkologicznie. W: Aktualności psychosomatyki okresu rozwojowego i dorosłości. Szewczyk L, Kulik A (red.). Wydawnictwo Proqurat, Lublin 2006; 17-29.
3. Ogińska-Bulik N. Osobowość typu D. Teoria i badania. Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2011.
4. Denollet J. Personality and coronary heart disease: The Type-D Scale-16 (DS16). Ann Behav Med 1998; 20: 209-215.
5. Denollet J. DS14: standard assessment of negative affectivity, social inhibition, and Type D personality. Psychosom Med 2005; 67: 89-97.
6. Watson D, Pennebaker JW. Health complaints, stress and distress: exploring the central role of negative affectivity. Psychol Rev 1989; 96: 234-254.
7. Asendorpf JB. Social inhibition: A general-developmental perspective. W: Emotion inhibition and health. Traue HC, Pennebaker JW (red.). Hogrefe & Huber Publishers, Seattle 1993; 80-99.
8. Denollet J, Sys SU, Stroobant N, Rombouts H, Gillebert TC, Brutsaert DL. Personality as independent predictor of long-term mortality in patients with coronary heart disease. Lancet 1996; 347: 417-421.
9. Ogińska-Bulik N, Juczyński Z. Osobowość, stres a zdrowie. Difin, Warszawa 2008.
10. Shin DC, Johnson DM. Avowed happiness as an overall assessment of the quality of life. Soc Indic Res 1978; 5: 475-492.
11. Diener E, Diener C. Most people are happy. Psychol Sci 1996; 7: 181-185.
12. Ogińska-Bulik N, Juczyński Z. Osobowościowe wyznaczniki satysfakcji z życia. W: Psychologia zdrowia w poszukiwaniu pozytywnych inspiracji. Heszen I, Życińska J (red.). Wydawnictwo SWPS, Warszawa 2008; 117-134.
13. Krause JS, Sternberg M, Lottes S, Maides J. Mortality after spinal cord injury: an 11-year prospective study. Arch Phys Med Rehabil 1997; 78: 815-821.
14. Czapiński J. Osobowość szczęśliwego człowieka. W: Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Czapiński J (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008; 359-379.
15. Denollet J, Vaes J, Brutsaert DL. Inadequate response to treatment in coronary heart disease: adverse effects of type D personality and younger age on 5-year prognosis and quality of life. Circulation 2000; 102: 630-635.
16. Lazarus RS, Folkman S. Stress, appraisal and coping. Springer Publishing Company, Nowy Jork 1984.
17. Heszen I. Psychologia stresu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
18. Heszen I. Problemy zdrowotne i radzenie sobie z nimi – od zaprzeczania do emocji pozytywnych. W: Zdrowie w cyklu życia człowieka. Ogińska-Bulik N (red.). Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012; 179-194.
19. Juczyński Z, Ogińska-Bulik N. Narzędzia Pomiaru Stresu i Radzenia Sobie ze Stresem. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2009.
20. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2001.
21. Habra ME, Linden W, Anderson JC, Weinberg J. Type D personality is related to cardiovascular and neuroendocrine reactivity to acute stress. J Psychosom Res 2003; 55: 235-245.
22. Pennebaker JW, Traue HC. Inhibition and psychosomatic processes. W: Emotion, inhibition and health. Traue HC, Pennebaker JW (red.). Hogrefe & Huber Publishers, Seattle 1993; 146-163.
23. Roysamb E. Personality and well-being. W: Handbook of Personality and Health. Vollrath M (red.). Wiley, Chichester 2006; 115-134.
24. Czapiński J. Psychologiczne teorie szczęścia. W: Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Czapiński J (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004; 51-102.
25. Izdebski P. Psychologiczne aspekty przebiegu choroby nowotworowej piersi. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2007.
26. Rieker PP, Edbril SD, Garnick MB. Curative testis cancer therapy: Psychosocial sequelae. J Clin Oncol 1985; 3: 1117-1126.
27. Folkman S, Moskowitz JT. Positive affect and meaning-focused coping during significant psychological stress. W: The scope of social psychology: Theory and application. Hewstone M, Schut H, de Wit J, van den Bos K, Stroebe M (red.). Psychology Press, Hove 2006; 193-208.
28. Folkman S. The case for positive emotions in the stress process. Anxiety Stress Coping 2008; 21: 3-14.