Wstęp
W XXI w. zarówno lekarz, jak i pacjent mają swoje prawa i obowiązki. Jednym z praw lekarza jest prawo do odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego [1–3]. Odpowiednie akty prawne dotyczące tej kwestii zostały zapisane w ustawie z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty [3].
Cel pracy
Celem pracy było zapoznanie się z wiedzą pacjentów na temat prawa lekarza do odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego pacjentowi.
Materiał i metody
Sondaż badający wiedzę pacjentów na temat możliwości odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego przez lekarza został przeprowadzony w 2009 r. wśród pacjentów Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala im. dr. Mikołaja Pirogowa w Łodzi.
W celu przeprowadzenia badania przygotowano ankiety. Ich wypełnienie przez pacjenta było dobrowolne i anonimowe. Kwestionariusz ankiety zawierał 6 pytań zamkniętych. Przed rozdaniem ankiet pytano każdego pacjenta, czy wyraża zgodę na udział w badaniu. Po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi, wręczano ankietę do wypełnienia.
Grupę badaną stanowiło 400 pacjentów przebywających na oddziałach i w poradniach Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala im. dr Mikołaja Pirogowa w Łodzi, które wyraziły zgodę na udział w badaniu i poprawnie wypełniły ankietę.
Niezbędne obliczenia przeprowadzone zostały za pomocą pakietów STATISTICA 7.1 i EXCEL 2008.
Wyniki
W badaniu uczestniczyło 400 pacjentów, w tym 296 (74,0%) kobiet i 104 (26,0%) mężczyzn. Dominujący wiek wśród badanych mieścił się w przedziale 45.–65. r.ż. – w tym wieku było 215 (53,7%) ankietowanych pacjentów. W badanej grupie wykształcenie średnie miało 291 (72,7%) respondentów. Wśród 400 ankietowanych 384 (96,0%) pacjentów pochodziło z miasta zamieszkanego przez więcej niż 500 000 mieszkańców (tab. I).
W przeprowadzonym badaniu 377 (94,25%) respondentów odpowiedziało, że nie słyszało o prawie lekarza do odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego pacjentowi (ryc. 1.). Wśród 400 ankietowanych 23 (5,75%) respondentów wiedziało o istnieniu takiego prawa.
W przeprowadzonej za pomocą programu Statistica 7.1 analizie statystycznej nie stwierdzono zależności istotnych statystycznie pomiędzy płcią, wiekiem, wykształceniem, miejscem zamieszkania a wiedzą respondentów na temat prawa lekarza do odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego pacjentowi (p > 0,05).
W badaniu 323 (80,75%) respondentów nie spotkało się z sytuacją, w której lekarz odmówił im udzielenia świadczenia zdrowotnego (ryc. 2.). Spośród 400 ankietowanych 77 (19,25%) respondentów miało inne doświadczenia w tej kwestii.
Omówienie
Zgodnie z zapisami w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r., głównym zadaniem lekarza jest leczenie chorych. Mówi o tym artykuł 2 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty:
„1. Wykonywanie zawodu lekarza polega na udzielaniu przez osobę posiadającą wymagane kwalifikacje, potwierdzone odpowiednimi dokumentami, świadczeń zdrowotnych, w szczególności: badania stanu zdrowia, rozpoznawania chorób i zapobiegania im, leczenia i rehabilitacji chorych, udzielania porad lekarskich, a także wydawania opinii i orzeczeń lekarskich.
2. Wykonywanie zawodu lekarza dentysty polega na udzielaniu przez osobę posiadającą wymagane kwalifikacje, potwierdzone odpowiednimi dokumentami, świadczeń określonych w ust. 1, w zakresie chorób zębów, jamy ustnej, części twarzowej czaszki oraz okolic przyległych.
2a. (uchylony).
3. Za wykonywanie zawodu lekarza uważa się także prowadzenie przez lekarza prac badawczych w dziedzinie nauk medycznych lub promocji zdrowia, nauczanie zawodu lekarza, kierowanie podmiotem leczniczym, o którym mowa w art. 4 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654) lub zatrudnienie w podmiotach zobowiązanych do finansowania świadczeń opieki zdrowotnej ze środków publicznych w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm2) lub urzędach te podmioty obsługujących, w ramach którego wykonuje się czynności związane z przygotowywaniem, organizowaniem lub nadzorem nad udzielaniem świadczeń opieki zdrowotnej”.
O powołaniu lekarza mówi także art. 2 Kodeksu etyki lekarskiej:
„1. Powołaniem lekarza jest ochrona życia i zdrowia ludzkiego, zapobieganie chorobom, leczenie chorych oraz niesienie ulgi w cierpieniu; lekarz nie może posługiwać się wiedzą i umiejętnością lekarską w działaniach sprzecznych z tym powołaniem.
2. Najwyższym nakazem etycznym lekarza jest dobro chorego – salus aegroti suprema lex esto. Mechanizmy rynkowe, naciski społeczne i wymagania administracyjne nie zwalniają lekarza z przestrzegania tej zasady”.
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zapisano, że każdy obywatel Polski ma prawo do opieki zdrowotnej. Mówi o tym artykuł 68 Konstytucji:
„1. Każdy ma prawo do ochrony zdrowia.
2. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa.
3. Władze publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku.
4. Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska.
5. Władze publiczne popierają rozwój kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży”.
Obowiązkiem lekarza jest udzielenie pomocy choremu w każdym przypadku, gdy zagrożone jest życie ludzkie i gdy zwłoka w udzieleniu pomocy mogłaby spowodować utratę życia. Mówi o tym artykuł 30 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty: „Lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki”. Podobne zapisy odnoszące się do zakładu opieki zdrowotnej zostały zapisane w artykule 15 ustawy o działalności leczniczej z dnia 15 kwietnia 2011 r.: „Podmiot leczniczy nie może odmówić udzielenia świadczenia zdrowotnego osobie, która potrzebuje natychmiastowego udzielenia takiego świadczenia ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia”.
Istnieją sytuacje, w których lekarz może powstrzymać się od udzielenia świadczenia zdrowotnego choremu. Należy zaznaczyć, że lekarz może odstąpić od udzielenia świadczenia medycznego tylko wtedy, gdy nie ma bezpośredniego zagrożenia życia ludzkiego zgodnie z artykułem 30 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty.
Lekarz ma prawo powstrzymać się od wykonania świadczenia medycznego niezgodnego ze swoim sumieniem, jednak wcześniej powinien poinformować o tym pisemnie swojego przełożonego, a choremu wskazać inną placówkę medyczną, w której może wykonać daną procedurę medyczną. Fakt odmowy udzielenia świadczenia medycznego powinien być odnotowany i uzasadniony w dokumentacji medycznej chorego. Mówi o tym artykuł 39 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty: „Lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w innym zakładzie opieki zdrowotnej oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby ma ponadto obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego”. Także w artykule 7 Kodeksu etyki lekarskiej znajduje się zapis mówiący, że: „W szczególnie uzasadnionych wypadkach lekarz może nie podjąć się lub odstąpić od leczenia chorego, z wyjątkiem przypadków niecierpiących zwłoki. Nie podejmując albo odstępując od leczenia, lekarz winien wskazać choremu inną możliwość uzyskania pomocy lekarskiej”.
Lekarz ma prawo nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta, gdy nie ma miejsca sytuacja opisana w artykule 30 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. Lekarza obowiązują podobne procedury, jak zapisane w artykule 39 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty, które są związane z wpisem i uzasadnieniem tego faktu do dokumentacji medycznej, przesłaniem pisemnej informacji na ten temat do przełożonego, a także obowiązkiem wskazania choremu nowego miejsca leczenia. Mówi o tym artykuł 38 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty:
„1. Lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta, o ile nie zachodzi przypadek, o którym mowa w art. 30, z zastrzeżeniem ust. 3.
2. W przypadku odstąpienia od leczenia, lekarz ma obowiązek dostatecznie wcześnie uprzedzić o tym pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego i wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w innym zakładzie opieki zdrowotnej.
3. Jeżeli lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jeżeli istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego przełożonego.
4. W przypadku odstąpienia od leczenia lekarz ma obowiązek uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej”.
Bezpośrednio do artykułu 38 ust. 1 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty odnosi się artykuł 10 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, w którym zapisano, że: „W przypadku, o którym mowa w art. 38 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, pacjent, jego przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny mają prawo do dostatecznie wczesnej informacji o zamiarze odstąpienia przez lekarza od leczenia pacjenta i wskazania przez tego lekarza możliwości uzyskania świadczenia zdrowotnego u innego lekarza lub podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych”.
W ustawie o działalności leczniczej z dnia 15 kwietnia 2011 r. (Dz. U. z dnia 1 czerwca 2011 r. Nr 112, poz. 654) w artykule 29 pkt 1 ust. 3 zapisano, że: „1. Wypisanie, jeżeli przepisy odrębne nie stanowią inaczej, następuje: 3) gdy pacjent w sposób rażący narusza porządek lub przebieg procesu udzielania świadczeń zdrowotnych, a nie zachodzi obawa, że odmowa lub zaprzestanie udzielania świadczeń zdrowotnych może spowodować bezpośrednie niebezpieczeństwo dla jego życia lub zdrowia albo życia lub zdrowia innych osób”.
Do przykładowych powodów, w wyniku których lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia chorego, zalicza się:
- niestosowanie się pacjenta do zaleceń lekarskich;
- agresywne i obraźliwe zachowanie pacjenta wobec lekarza;
- brak doświadczenia i wiedzy pozwalających skutecznie leczyć chorego;
- zły stan fizyczny i/lub psychiczny lekarza.
Należy pamiętać, że lekarzowi nie wolno odmówić lub odstąpić od udzielenia świadczenia medycznego choremu tylko dlatego, że ma inną narodowość, przynależność społeczną, rasę, płeć czy poglądy polityczne. Odmowa udzielenia świadczenia medycznego nie może mieć charakteru dyskryminacyjnego. Zgodnie z artykułem 3 Kodeksu etyki lekarskiej: „Lekarz powinien zawsze wypełniać swoje obowiązki z poszanowaniem człowieka bez względu na wiek, płeć, rasę, wyposażenie genetyczne, narodowość, wyznanie, przynależność społeczną, sytuację materialną, poglądy polityczne lub inne uwarunkowania”.
W przypadku, gdy lekarz nie udzieli pacjentowi znajdującemu się w niebezpieczeństwie utraty życia pomocy, może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej, zgodnie z artykułem 162 Kodeksu karnego § 1: „Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.
W przypadku odmowy udzielenia świadczenia medycznego przez lekarza bez poważnych powodów, gdy dochodzi u chorego do szkody na jego zdrowiu, sąd może zasądzić na rzecz poszkodowanego odszkodowanie zgodnie z zapisami wyroku Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2002 r.; I CKN 1386/00.
Podsumowanie
Z przeprowadzonego przez autorów artykułu badania wynika, że zdecydowana większość osób badanych nie wiedziała o prawie lekarza do odmowy świadczenia medycznego na rzecz chorego (ryc. 1.). Wyniki te świadczą o braku wiedzy pacjentów na temat aspektów prawnych związanych z przebywaniem w szpitalu. Wydaje się, że rolą każdego lekarza i zakładu opieki zdrowotnej powinno być uświadamianie pacjentom ich praw i obowiązków, ale także informacja dla pacjentów o prawach przysługujących personelowi medycznemu pracującemu zarówno w publicznych, jak i niepublicznych zakładach opieki zdrowotnej. Znajomość tych praw tak przez personel medyczny, jak i pacjentów wpływa na poprawę jakości usług medycznych i sprawia, że personel medyczny nie musi obawiać się np. agresywnych i wulgarnych pacjentów, gdyż ma prawne instrumenty pozwalające bronić się przed takimi osobami (np. odmowa świadczenia usługi medycznej).
Lekarz może skorzystać z prawa do odstąpienia od leczenia lub odmowy udzielenia świadczenia medycznego pacjentowi w sytuacji, gdy „istnieją poważne ku temu powody” i nie ma bezpośredniego zagrożenia życia i zdrowia. Należy pamiętać, że odmawiając udzielenia świadczenia, lekarz powinien ten fakt dokładnie udokumentować w historii choroby pacjenta, a także poinformować chorego o miejscu, w którym może kontynuować leczenie.
Lekarzowi nie wolno odmówić lub odstąpić od udzielenia świadczenia medycznego osobie, która znajduje się w bezpośrednim zagrożeniu życia lub zdrowia. W takiej sytuacji lekarz niepodejmujący działań leczniczych może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej.
Piśmiennictwo
1. Wroński K. Prawa pacjenta. Nowotwory 2007; 3: 326-332.
2. Nesterowicz M. Prawo medyczne. Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2000.
3. Zielińska E. Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008.
Wykaz wykorzystanych aktów prawnych
I. Ustawa o działalności leczniczej z dnia 15 kwietnia 2011 r.
II. Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r. z późniejszymi zmianami.
III. Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta z dnia 6 listopada 2008 r.
IV. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
V. Kodeks etyki lekarskiej.
VI. Kodeks karny.
VII. Wyrok Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2002 r.; I CKN 1386/00.
