Current issue
Archive
Videos
Articles in press
About the journal
Supplements
Editorial board
Reviewers
Abstracting and indexing
Subscription
Contact
Instructions for authors
Publication charge
Ethical standards and procedures
Editorial System
Submit your Manuscript
|
4/2023
vol. 125 Guidelines/recommendations
Position Statement of the Polish Society of Ophthalmology establishing standards for the management of patients with exudative age-related macular degeneration
Marta Misiuk-Hojło
1
,
Alina Bakunowicz-Łazarczyk
2
,
Dariusz Dobrowolski
3
,
Iwona Grabska-Liberek
4
,
Jerzy Mackiewicz
5
,
Ewa Mrukwa-Kominek
6
,
Agnieszka Nowak
7
,
Weronika Pociej-Marciak
7
,
Bożena Romanowska-Dixon
7, 8
,
Marcin Stopa
9
,
Jacek Szaflik
10
,
Jakub Kałużny
11
,
Joanna Adamiec-Mroczek
1
KLINIKA OCZNA 2023, 125, 4: 181-189
Online publish date: 2023/12/22
Get citation
ENW EndNote
BIB JabRef, Mendeley
RIS Papers, Reference Manager, RefWorks, Zotero
AMA
APA
Chicago
Harvard
MLA
Vancouver
WPROWADZENIEZwyrodnienie plamki związane z wiekiem (age-related macular degeneration – AMD) jest jedną z najczęstszych przyczyn nieodwracalnego znacznego pogorszenia widzenia u osób powyżej 50. roku życia w krajach wysoko rozwiniętych. W 2040 roku szacunkowo 288 mln osób na świecie będzie chorowało na starcze zwyrodnienie plamki, co jest następstwem postępującego starzenia się populacji oraz wydłużenia średniego czasu życia. Obserwowany w grupie pacjentów z AMD spadek ostrości wzroku pozostaje istotnym problemem socjoekonomicznym. Zwyrodnienie plamki związane z wiekiem jest jednostką chorobową o złożonym wieloczynnikowym patomechanizmie, prowadzącą do trwałego uszkodzenia obszaru siatkówki odpowiadającego za centralne ostre i barwne widzenie. Zidentyfikowano szereg heterogennych czynników prowadzących do rozwoju tej jednostki chorobowej ze szczególnym wskazaniem na procesy starzenia się. Zwraca się również uwagę na znaczenie synergistycznego oddziaływania czynników środowiskowych z określonymi predyspozycjami genetycznymi oraz procesami zapalnymi. Zidentyfikowano ponad 50 loci genów mających odgrywać istotną rolę w procesie rozwoju AMD ze szczególnym wskazaniem na CFH oraz ARMS2. Najważniejszymi modyfikowalnymi czynnikami ryzyka wystąpienia AMD są palenie papierosów oraz dieta uboga w antyoksydanty. Skutkiem choroby jest trwałe uszkodzenie warstw zewnętrznych siatkówki oraz przylegającej naczyniówki.Obraz chorobowy AMD uzależniony jest od stopnia zaawansowania choroby oraz charakteru obserwowanych w późniejszych stadiach zmian. We wczesnych etapach starczego zwyrodnienia plamki dochodzi do kumulacji depozytów białkowo-lipidowych pomiędzy nabłonkiem barwnikowym siatkówki (retinal pigment epithelium – RPE) a błoną Brucha. To nagromadzenie patologicznego materiału nazywane jest druzami. W badaniu oftalmoskopowym druzy widoczne są w postaci jasnożółtych ognisk o zróżnicowanej wielkości. Opisywanym zmianom często towarzyszą patologie w obszarze nabłonka barwnikowego siatkówki o charakterze ogniskowego zaniku lub hiperplazji RPE widoczne w badaniu klinicznym w postaci hipo- i/lub hiperpigmentacji. Druzy i zmiany morfologii RPE zwykle nie są przyczyną pogorszenia widzenia centralnego i są zaliczane do grupy zmian łagodnych. W miarę progresji choroby obserwowane są również nieprawidłowości w zakresie warstwy komórek fotoreceptorowych oraz błony Brucha. Pacjent zaczyna zgłaszać metamorfopsje, drobne mroczki. U części pacjentów, u których stwierdzono początkowe zmiany, z czasem dochodzi do progresji do zaniku geograficznego i/lub wysiękowej postaci AMD, co wiązać się będzie ze znacznym pogorszeniem widzenia. Zanik geograficzny (geographic atrophy – GA) jest ostro ograniczonym obszarem depigmentacji związanej z częściowym lub całkowitym zanikiem RPE oraz wtórnie zewnętrznych warstw siatkówki sensorycznej z widocznymi dużymi naczyniami naczyniówki. Stwierdzane w badaniu oftalmoskopowym plamki zmiany są podstawą klasyfikacji według Age-Related Eye Disease Study (AREDS), która pozwala oszacować ryzyko progresji choroby (tabela I). Czynniki ryzyka progresji do późnej postaci AMD:
Zaawansowana postać sucha AMD to rozległy zanik geograficzny obejmujący centrum dołka prowadzący do postępującej trwałej utraty widzenia centralnego. Stwierdzany w badaniu oftalmoskopowym zanik obejmować może RPE, warstwę komórek fotoreceptorowych, błonę Brucha czy też warstwę choriokapilarów. W 10–15% przypadków dochodzi do progresji zmian z postaci suchej w postać wysiękową AMD z wytworzeniem wtórnej neowaskularyzacji na brzegu zaniku. Obecnie w Europie brak jest skutecznych metod leczenia postaci suchej AMD. W stadiach początkowych zaleca się suplementację diety antyoksydantami (badanie AREDS2). W Stanach Zjednoczonych w lutym 2023 roku zyskał akceptację Agencji ds. Żywności i Leków (Food and Drug Administration – FDA) lek pegacetoplan (Syfovre). Preparat ma spowalniać progresję zaniku geograficznego i jest na ten moment jedynym lekiem zatwierdzonym w tym wskazaniu. Postać wysiękowa AMD nazywana jest również neowaskularną. W tym typie starczego zwyrodnienia plamki dochodzi do rozrostu nowych naczyń (MNV/CNV – macular neovascularization/choroidal neovascularization) pochodzących z naczyniówki i lokalizujących się pod nabłonkiem barwnikowym siatkówki i/lub w przestrzeni podsiatkówkowej. W ten sposób powstają najczęściej spotykane postaci neowaskularyzacji – typ 1. MNV (postać ukryta), typ 2. MNV (postać klasyczna) lub ich połączenie (typ dominująco lub minimalnie klasyczny). Inne, rzadziej stwierdzane typy neowaskularyzacji to typ 3. MNV (siatkówkowe proliferacje naczyniowe; retinal angiomatous proliferation – RAP) i PCV (polypoidal choroidal vasculopathy; polipoidalna waskulopatia naczyniówkowa). W typie 3. MNV neowaskularyzacja dotyczy zarówno siatkówki sensorycznej, jak i naczyniówki. Sformułowano dwie koncepcje rozwoju tej postaci AMD. Według pierwszej z nich obserwowana neowaskularyzacja ma swój początek w siatkówkowym głębokim splocie kapilarnym, a progresja schorzenia powoduje proliferację naczyń podsiatkówkowo w stronę naczyniówki. Druga teoria zakłada początek neowaskularyzacji w naczyniówce (CNV) i późniejszą proliferację naczyń w kierunku siatkówki sensorycznej. Nowo powstałe naczynia mają fenestracje, przez które krew i elementy morfotyczne mogą przedostawać się do otaczających tkanek, powodując ich separację, pogrubienie, obrzęk i tworzenie cystowatych przestrzeni. Inny wariant AMD to idiopatyczna poliploidalna choroidopatia (PCV), w której pierwotnie powstają rozdęcia drobnych naczyń naczyniówki z wtórnym rozwojem neowaskularyzacji w przestrzeni pod nabłonkiem barwnikowym. Oftalmoskopowe objawy wysiękowego AMD:
CEL LECZENIA WYSIĘKOWEGO ZWYRODNIENIA PLAMKI ZWIĄZANEGO Z WIEKIEMCelem leczenia jest długoterminowa poprawa lub stabilizacja ostrości wzroku pacjenta uzyskana poprzez ograniczenie aktywności choroby wyrażonej normalizacją jej parametrów anatomicznych, tj. wycofaniem się całkowitym/częściowym płynu śród- lub podsiatkówkowego, redukcją PED oraz wchłonięciem wynaczynień pod- i/lub śródsiatkówkowych.METODY LECZENIA WYSIĘKOWEGO ZWYRODNIENIA PLAMKI ZWIĄZANEGO Z WIEKIEMTerapia anty-VEGFTerapia anty-VEGF polega na doszklistkowym podawaniu leków obniżających wewnątrzgałkowe stężenie VEGF – czynnika o działaniu proangiogennym oraz zwiększającego przepuszczalność naczyń, który odgrywa kluczową rolę w procesie tworzenia patologicznych neowaskularyzacji w przebiegu wysiękowej postaci AMD.Terapia anty-VEGF jest uważana obecnie za złoty standard w leczeniu wysiękowej postaci AMD i traktowana jako leczenie z wyboru w tym schorzeniu. Szybkie wdrożenie terapii (do 14 dni) od daty rozpoznania choroby istotnie korzystnie wpływa na końcowe efekty leczenia. Obecnie, na podstawie analizy wyników rejestracyjnych badań klinicznych, zastosowanie w terapii wysiękowej postaci AMD znalazły następujące preparaty:
Niestety, nie opublikowano dotychczas wieloośrodkowych badań klinicznych z randomizacją porównujących bezpośrednio skuteczność wszystkich dostępnych preparatów anty-VEGF, także w odniesieniu do różnych schematów stosowania leczenia. Obok opisanych powyżej preparatów oryginalnych zarejestrowano biosymilary ranibizumabu (Byooviz, Ranivisio, Ximluci). Terapia fotodynamiczna z użyciem verteporfinyTerapia fotodynamiczna (PDT) z użyciem verteporfiny (Visudyne) jest zarejestrowana w leczeniu dorosłych pacjentów z wysiękową postacią AMD, ale wyłącznie z dominująco klasyczną postacią CNV. Kontrole (za każdym razem należy wykonać angiografię fluoresceinową, która pozwala precyzyjnie ocenić granice CNV) i ewentualne zabiegi wykonuje się w odstępach 3 miesięcy zgodnie z oceną aktywności choroby. W leczeniu wysiękowej postaci AMD terapia fotodynamiczna może być alternatywą do terapii anty-VEGF w przypadku pacjentów, u których z różnych powodów niemożliwe jest wykonanie iniekcji doszklistkowej. Terapia fotodynamiczna może być stosowana również u pacjentów z idiopatyczną poli- ploidalną waskulopatią w monoterapii lub leczeniu skojarzonym. Dostępność PDT jest obecnie ograniczona z powodu zaniechania jej stosowania w wielu ośrodkach, gdyż leczenie anty-VEGF ma znacznie szersze zastosowanie.Zabiegi chirurgiczneZabiegi chirurgiczne nie są stosowane rutynowo w codziennej praktyce klinicznej ze względu na ograniczone wskazania.Wyjątkami są zabiegi witrektomii u chorych z rozległym masywnym krwotokiem podsiatkówkowym lub przedplamkowym obejmującym dołek w celu podania podsiatkówkowo lub do komory ciała szklistego tkankowego aktywatora plazminogenu (off-label), często w połączeniu z preparatem anty-VEGF. Zabieg uzupełnia wstrzyknięcie gazu (20% SF6, 14% C3F8) do komory ciała szklistego. Innym możliwym zabiegiem jest usunięcie krwotoku z przestrzeni podsiatkówkowej połączone z wykonaniem przeszczepu autologicznego naczyniówki i RPE. Dalsza część wytycznych poświęcona jest wyłącznie powszechnie stosowanej terapii anty-VEGF. DIAGNOSTYKA WYSIĘKOWEGO ZWYRODNIENIA PLAMKI ZWIĄZANEGO Z WIEKIEM PRZED TERAPIĄ I W TRAKCIE TERAPII ANTY-VEGF
KRYTERIA WŁĄCZENIA PACJENTA DO LECZENIA ANTY-VEGF
KRYTERIA WYŁĄCZENIA PACJENTA Z LECZENIA ANTY-VEGFA. Bezwzględne
PROCEDURA INIEKCJI DOSZKLISTKOWEJ
FAZA WSTĘPNA LECZENIA
KONTYNUACJA LECZENIA I MONITOROWANIE PACJENTA PO FAZIE WSTĘPNEJ TERAPIINa każdej wizycie kontrolnej należy wykonać następujące badania:
Ranibizumab (Lucentis)Po podaniu fazy wstępnej leczenia, terapię należy kontynuować do czasu uzyskania maksymalnej ostrości wzroku i/lub braku cech aktywności choroby, tj. braku zmian w ostrości wzroku oraz innych objawów przedmiotowych typowych dla wysiękowej postaci AMD. Następnie odstępy w leczeniu i badaniach kontrolnych powinny być ustalane przez lekarza w zależności od aktywności choroby, ocenianej na podstawie ostrości wzroku i/lub parametrów anatomicznych.U części pacjentów można zastosować schemat treat-and- -extend („lecz i wydłużaj odstępy pomiędzy dawkami”), w którym po osiągnięciu maksymalnej ostrości wzroku i/lub braku cech aktywności choroby odstępy pomiędzy dawkami można stopniowo wydłużać, aż do momentu określenia czasu nawrotu aktywności choroby lub pogorszenia widzenia. U pacjentów z AMD interwały między dawkami należy jednorazowo wydłużać o nie więcej niż 2 tygodnie. Jeśli aktywność choroby nawróci wcześniej niż po szacunkowym okresie – odstępy pomiędzy dawkami należy odpowiednio skracać. Jeśli lekarz stwierdzi na podstawie ocenianej ostrości wzroku oraz parametrów anatomicznych, że kontynuacja leczenia nie przynosi poprawy stanu pacjenta, leczenie produktem leczniczym Lucentis powinno być przerwane lub należy zmienić lek. Aflibercept (Eylea)Po trzech inicjujących terapię comiesięcznych iniekcjach, następnie podaje się jedno wstrzyknięcie w schemacie stałym co 2 miesiące. Na podstawie oceny przez lekarza parametrów wzrokowych i/lub anatomicznych odstęp pomiędzy dawkami może pozostać dwumiesięczny lub może zostać bardziej wydłużony według zasady dawkowania treat-and-extend. W tym schemacie leczenia interwały pomiędzy kolejnymi dawkami wydłuża się o 2 lub 4 tygodnie, na tyle, aby podtrzymać odpowiedź w zakresie parametrów wzrokowych i/lub anatomicznych. W przypadku pogorszenia się parametrów wzrokowych i/lub anatomicznych należy odpowiednio skrócić odstęp między kolejnymi dawkami. Nie ma wymogu monitorowania pomiędzy wstrzyknięciami. Na podstawie opinii lekarza harmonogram monitorowania może być częstszy niż harmonogram wstrzyknięć. Nie przeprowadzono badań dotyczących odstępów czasu między wstrzyknięciami dłuższych niż 4 miesiące lub krótszych niż 4 tygodnie.Jeśli lekarz w dowolnym momencie terapii stwierdzi na podstawie wyniku badania ostrości wzroku oraz parametrów anatomicznych, że kontynuacja leczenia nie przynosi poprawy stanu klinicznego, leczenie produktem leczniczym Eylea powinno być przerwane lub należy zmienić lek. Brolucizumab (Beovu)Po 3 dawkach nasycających lekarz może indywidualnie ustalić odstępy między dawkami w zależności od aktywności choroby ocenianej na podstawie ostrości wzroku i/lub parametrów anatomicznych. Sugeruje się, by oceny aktywności choroby dokonać po 16 tygodniach (4 miesiącach) od rozpoczęcia leczenia – u pacjentów bez aktywności choroby należy rozważyć dawkowanie co 12 tygodni (3 miesiące), a u pacjentów z aktywnością choroby – dawkowanie co 8 tygodni (2 miesiące). W przeprowadzonych badaniach klinicznych u pacjentów, którzy zostali zakwalifikowani do reżimu 2-miesięcznego lub u których w trakcie obserwacji reżim 3-miesięczny został skrócony do 2 miesięcy, nie uwzględniono możliwości zastosowania lub powrotu do 3-miesięcznych odstępów. Na podstawie wyników real-life decyzję o częstości reiniekcji podejmuje lekarz prowadzący na podstawie uzyskanych wyników anatomicznych i czynnościowych. Leku po zastosowaniu fazy wstępnej leczenia nie należy stosować częściej niż co 2 miesiące. Ze względu na opisywane przypadki zapalenia wewnątrzgałkowego (jałowe), w tym okluzyjnego zapalenia naczyń, pacjenci otrzymujący terapię brolucizumabem powinni podlegać szczególnej kontroli.Farycymab (Vabysmo)Terapię rozpoczyna się czterema comiesięcznymi iniekcjami. Następnie zaleca się dokonanie oceny aktywności choroby w oparciu o parametry anatomiczne i/lub wyniki ostrości wzroku po 20 i/lub 24 tygodniach od rozpoczęcia leczenia. W zależności od uzyskanej odpowiedzi leczenie kontynuuje się w stałych odstępach czasowych. U pacjentów bez aktywności choroby należy rozważyć podawanie farycymabu co 16 tygodni (4 miesiące). U chorych z aktywnością choroby należy rozważyć leczenie co 8 tygodni (2 miesiące) lub co 12 tygodni (3 miesiące). Wizyty w celu monitorowania stanu pacjenta pomiędzy podaniem dawki leku należy wyznaczać w zależności od wyników terapii i według uznania lekarza. W przypadku pogorszenia się parametrów wzrokowych i/lub anatomicznych należy odpowiednio skrócić odstęp między kolejnymi dawkami – obecnie dostępne są ograniczone dane dotyczące bezpieczeństwa skrócenia czasu pomiędzy podaniami leku krótszymi niż 8 tygodni. Jeśli wyniki leczenia dotyczące wzroku i/lub parametrów anatomicznych będą wskazywały, że pacjent nie odnosi korzyści z dalszego leczenia, leczenie należy zakończyć.SCHEMATY TERAPEUTYCZNEWspółcześnie zalecane jest proaktywne prowadzenie leczenia, co pozwala maksymalizować i długoterminowo utrzymać uzyskaną poprawę widzenia.W schemacie terapii PRN (pro re nata, tj. w zależności od potrzeby) decyzja o reiniekcji podejmowana jest na podstawie badania kontrolnego obejmującego parametry anatomiczne (OCT, badanie oftalmoskopowe dna oka po uzyskaniu mydriazy) oraz czynnościowe (ostrość wzroku). Obecność aktywności choroby jest wskazaniem do terapii. Warunkiem skuteczności prowadzonego leczenia w schemacie PRN są częste kontrole okulistyczne z szybkim podaniem iniekcji w razie obecności cech aktywności MNV. W codziennej praktyce model PRN często wiąże się z niedostatecznie intensywnym prowadzeniem terapii anty-VEGF, co skutkuje gorszymi efektami leczenia w porównaniu z wynikami badań klinicznych. W schemacie treat-and-extend każdorazowo kontrola powiązana jest z podaniem leku doszklistkowo. W zależności o wyniku badania kontrolnego odstęp do kolejnej iniekcji:
KRYTERIA AKTYWNOŚCI CHOROBY BĘDĄCE WSKAZANIEM DO KONTYNUACJI/WZNOWIENIA TERAPII
1. Lahita R, Kluger J, Drayer DE i wsp. Antibodies to nuclear antigens in patients treated with procainamide or acetylprocainamide. N Engl J Med 1979; 301: 1382-1385. 2.
Ferris FL 3rd, Wilkinson CP, Bird A i wsp. Clinical classification of age-related macular degeneration. Ophthalmology 2013; 120: 844-851. 3.
Spaide RF, Jaffe GJ, Sarraf D i wsp. Consensus Nomenclature for Reporting Neovascular Age-Related Macular Degeneration Data: Consensus on Neovascular Age-Related Macular Degeneration Nomenclature Study Group. Ophthalmology 2020; 127: 616-636. 4.
National Institute for Health and Care Excellence. Age-related macular degeneration. NICE guideline [NG82]. 2018. National Institute for Health and Care Excellence. Serious eye disorders 2019. 5.
Gualino V, Tadayoni R, Cohen SY i wsp. Optical coherence tomography, fluorescein angiography, and diagnosis of choroidal neovascularization in age-related macular degeneration. Retin 2019; 39: 1664-1671. 6.
Perrott-Reynolds R, Cann R, Cronbach N i wsp. The diagnostic accuracy of OCT angiography in naive and treated neovascular age-related macular degeneration: a review. Eye (Lond) 2019; 33: 274-282. 7.
Charakterystyka produktu leczniczego ranibizumab. 8.
Charakterystyka produktu leczniczego aflibercept. 9.
Charakterystyka produktu leczniczego brolucizumab. 10.
Charakterystyka produktu leczniczego farycymab. 11.
Brown DM, Kaiser PK, Michels M i wsp. Ranibizumab versus verteporfin for neovascular agerelated macular degeneration. N Engl J Med 2006; 355: 1432-1444. 12.
Rosenfeld PJ, Brown DM, Heier JS i wsp. Ranibizumab for neovascular age-related macular degeneration. N Engl J Med 2006; 355: 1419-1431. 13.
Heier JS, Brown DM, Chong V i wsp. Intravitreal aflibercept (VEGF trap-eye) in wet age-related macular degeneration. Ophthalmology 2012; 119: 2537-2548. 14.
Schmidt-Erfurth U, Chong V, Loewenstein A i wsp. Guidelines for the management of neovascular age-related macular degeneration by the European Society of Retina Specialists (EURETINA). Br J Ophthalmol 2014; 98: 1144-1167. 15.
National Institute for Health and Care Excellence. Age-related macular degeneration: diagnosis and management. NICE Guideline NG82. 2022. 16.
Gale RP, Mahmood S, Devonport H i wsp. Action on neovascular age-related macular degeneration (nAMD): recommendations for management and service provision in the UK hospital eye service. Eye (Lond) 2019; 33 (Suppl 1): 1-21. 17.
Chong V. Ranibizumab for the treatment of wet AMD: a summary of real-world studies. Eye (Lond) 2016; 30: 1526. 18.
Lanzetta P, Loewenstein A, Vision Academy Steering Committee. Fundamental principles of an anti-VEGF treatment regimen: optimal application of intravitreal anti-vascular endothelial growth factor therapy of macular diseases. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol 2017; 255: 1259-1273. 19.
Kim LN, Mehta H, Barthelmes D, Nguyen V, Gillies MC. Metaanalysis of real-world outcomes of intravitreal ranibizumab for the treatment of neovascular age-related macular degeneration. Retina 2016; 36: 1418-1431. 20.
Holz FG, Tadayoni R, Beatty S i wsp. Multi-country real-life experience of anti-vascular endothelial growth factor therapy for wet age-related macular degeneration. Br J Ophthalmol 2015; 99: 220-226. 21.
Rufai SR, Almuhtaseb H, Paul RM i wsp. A systematic review to assess the ‚treat-and-extend’ dosing regimen for neovascular age-related macular degeneration using ranibizumab. Eye (Lond) 2017; 31: 1337-1344. 22.
Silva R, Berta A, Larsen M i wsp. Treat-and-extend versus monthly regimen in neovascular age-related macular degeneration: results with ranibizumab from the TREND study. Ophthalmology 2018; 125: 57-65. 23.
Real JP, Granero GE, De Santis MO i wsp. Rate of vision loss in neovascular age-related macular degeneration explored. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol 2015; 253: 1859-1865. 24.
Muether PS, Hermann MM, Koch K, Fauser S. Delay between medical indication to anti-VEGF treatment in age-related macular degeneration can result in a loss of visual acuity. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol 2011; 249: 633-637. 25.
Foot B, MacEwen C. Surveillance of sight loss due to delay in ophthalmic treatment or review: frequency, cause and outcome. Eye (Lond) 2017; 31: 771-775. 26.
Patel PJ, Devonport H, Sivaprasad S i wsp. Aflibercept treatment for neovascular AMD beyond the first year: consensus recommendations by a UK expert roundtable panel, 2017 update. Clin Ophthalmol 2017; 11: 1957-1966. 27.
The Royal College of Ophthalmologists. The Way Forward. Age-Related Macular Degeneration and Diabetic Retinopathy. Report 2017. Dostępne na: https://www.rcophth.ac.uk/wp-content/uploads/2015/10/RC Ophth-The-Way-Forward-AMD-300117.pdf. 28.
Yadav S, Parry DG, Beare NAV, Pearce IA. Polypoidal choroidal vasculopathy: a common type of neovascular age-related macular degeneration in Caucasians. Br J Ophthalmol 2017; 101: 1377-1380. 29.
The Royal College of Ophthalmologists. Age-related macular degeneration: guidelines for management. The Royal College of Ophthalmologists 2013. 30.
Koh AHC, Parikh S. Efficacy and safety of ranibizumab with or without verteporfin photodynamic therapy for polypoidal choroidal vasculopathy: 24-month results from the EVEREST II study. Clin Ophthalmol 2018; 13: 1789-1799. 31.
Almuhtaseb H, Kanavati S, Rufai SR, Lotery AJ. One-year real-world outcomes in patients receiving fixed-dosing aflibercept for neovascular age-related macular degeneration. Eye (Lond) 2017; 31: 878-883. 32.
Amoaku WM, Chakravarthy U, Gale R i wsp. Defining response to anti-VEGF therapies in neovascular AMD. Eye (Lond) 2015; 29: 1397-1398. 33.
Ferris FL 3rd, Maguire MG, Glassman AR i wsp. Evaluating effects of switching anti-vascular endothelial growth factor drugs for age-related macular degeneration and diabetic macular edema. JAMA Ophthalmol 2017; 135: 145-149. 34.
Kim JH, Kim CG, Lee DW i wsp. Intravitreal aflibercept for submacular hemorrhage secondary to neovascular age-related macular degeneration and polypoidal choroidal vasculopathy. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol 2020; 258: 107-116. 35.
Maggio E, Deiro AP, Mete M i wsp. Intravitreal recombinant tissue plasminogen activator and sulphur hexafluoride gas for submacular hemorrhage displacement in age-related macular degeneration: looking behind the blood. Ophthalmologica 2020; 243: 224-235. 36.
Kimura S, Morizane Y, Hosokawa MM i wsp. Outcomes of vitrectomy combined with subretinal tissue plasminogen activator injection for submacular hemorrhage associated with polypoidal choroidal vasculopathy. Jpn J Ophthalmol 2019; 63: 382-388. 37.
The Royal College of Ophthalmologists. Ophthalmic Service Guidance. Intravitreal injection therapy. The Royal College of Ophthalmologists 2018. 38.
Wingard JB, Delzell DA, Houlihan NV i wsp. Incidence of glaucoma or ocular hypertension after repeated anti-vascular endothelial growth factor injections for macular degeneration. Clin Ophthalmol 2019; 13: 2563-2572. 39.
Stellungnahme der Deutschen Ophthalmologischen Gesellschaft, der Retinologischen Gesellschaft und des Berufsverbandes der Augenärzte Deutschlands. Anti-VEGF-Therapie bei der neovaskulären altersabhängigen Makuladegeneration. Stand 15.10.2022. 40.
Parolini B, Di Salvatore A, Pinackatt SJ i wsp. Long-term results of autologous retinal pigment epithelium and choroid transplantation for the treatment of exudative and atrophic maculopathies. Retina 2020; 40: 507-520.
|
|