Primary perforating dermatoses – current status

Wprowadzenie

Pierwotne dermatozy perforujące (ang. primary perforating dermatoses – PPD) to grupa rzadkich chorób skóry, których częstość występowania nie jest dokładnie poznana. Łączy je kilka wspólnych cech: występowanie w młodym wieku, tendencja do zajmowania górnej połowy ciała, skojarzenie z pewnymi chorobami ogólnoustrojowymi, a przede wszystkim charakterystyczny obraz histopatologiczny będący wyrazem zaburzeń przeznaskórkowej eliminacji materiału z głębszych warstw skóry [1, 2]. Pewne indywidualne cechy pozwalają jednak na wyodrębnienie w omawianej grupie dermatoz perforujących czterech jednostek chorobowych: elastosis perforans serpiginosa (EPS), reactive perforating collagenosis (RPC), hyperkeratosis follicularis et parafollicularis in cutem penetrans (morbus Kyrle-KD) i perforating folliculitis (PF).
Patterson [3] zauważył ponadto, że kliniczne wykładniki defektu transepidermalnego transportu złogowych tkanek mogą występować również w przebiegu wielu innych chorób skóry o zróżnicowanej etiopatogenezie (tab. 1), co należy uwzględnić w diagnostyce różnicowej [2, 3].

Elastosis perforans serpiginosa

Epidemiologia

Choroba występuje z wyraźną predylekcją do płci męskiej (4 : 1), typowo w drugiej dekadzie życia. Choć dokładna etiopatogeneza jest nieznana, wykazano, że przynajmniej w 30% przypadków rozwija się u chorych z rozpoznanymi wcześniej genodermatozami, takimi jak: zespół Downa, zespół Ehlersa-Danlosa, zespół Marfana, zespół Rothmunda-Thomsona, osteogenesis imperfecta, pseudoxanthoma elasticum, cutis laxa, acrogeria, choroba moyamoya [1, 4–6]. Znamiennie częściej diagnozowana jest także u pacjentów z nabytymi chorobami ogólnoustrojowymi – cukrzycą lub niewydolnością nerek [6]. W 1972 roku ukazało się pierwsze doniesienie na temat związku EPS z przyjmowaniem penicylaminy z powodu choroby Wilsona [7]. Opisano ponadto kilka przypadków rodzinnego występowania tej choroby [1, 6].

Patogeneza i obraz histopatologiczny

Fuimoto i wsp. [8] wykazali obecność receptorów dla elastyny na powierzchni keratynocytów i zarazem wpływ zwyrodniałych włókien elastycznych na proces ich różnicowania. W efekcie pobudzenia tych receptorów dochodzi do formowania kanałów prowadzących na powierzchnię naskórka. Według Siragusa i wsp. [9] zaburzenia funkcjonowania układu odpornościowego, jakie obserwuje się u pacjentów z trisomią chromosomu 21, zwłaszcza zaburzenie aktywności fagocytów, również mogą odgrywać rolę w powstawaniu zmian. Powszechnie znany jest także fakt wyzwalania zmian o typie EPS pod wpływem drażniącego bodźca, np. miejscowej aplikacji wody morskiej [10], innych związków nieorganicznych, powtarzalnych urazów. Skutkuje to nie tylko uszkodzeniem bariery naskórkowej, lecz także stanowi bodziec inicjujący zwyrodnienie włókien elastycznych. Około 1% przypadków EPS jest prowokowanych przez przyjmowanie dużych dawek penicylaminy [6]. Istnieje kilka hipotez tłumaczących rozwój zmian skórnych [5, 11–13]. Jedna z nich sugeruje nieprawidłową strukturę wiązań krzyżowych w cząsteczkach elastyny, co jest pochodną obniżonego poziomu oksydazy lizynowej (LOX). Wydaje się, że zjawisko to spowodowane jest niedoborem miedzi wskutek podaży penicylaminy, który stanowi przyczynę niedostatecznej aktywności LOX [6, 11]. Alternatywna teoria dotyczy potencjalnego blokowania przez penicylaminę posttranslacyjnej obróbki kolagenu typu I, czego efektem są nieprawidłowości w tworzeniu się wiązań krzyżowych jego cząsteczek [6, 11].
W obrazie histopatologicznym, w przeciwieństwie do spontanicznej postaci EPS, w przebiegu której omawiane włókna ulegają hiperplazji, w postaci indukowanej lekiem są one cienkie, rozwarstwione, chropowate, a ich skupiska okalają jak płaszcz zdrową tkankę [12, 13]. Gromadzą się w warstwie brodawkowatej skóry, wywołując tym samym okoliczny proces zapalny o typie reakcji na ciało obce, i są spontanicznie wydalane na powierzchnię akantotycznego naskórka poskręcanymi kanałami przypominającymi na przekroju korkociąg [1, 6, 8, 11].

Objawy kliniczne

Wykwitem pierwotnym są 2–5-milimetrowe grudki, najczęściej barwy czerwonej, z rogowym czopem lub pępkowatym wciągnięciem na szczycie, które tworzą szerzące się obwodowo, obrączkowate lub ślimakowate ogniska z regresją w centrum [1, 6] (ryc. 1, 2). Rozsiany układ wykwitów jest rzadki, opisywany najczęściej u pacjentów z trisomią chromosomu 21, u których choroba ma przebieg wybitnie przewlekły [6, 9]. Zmiany mają tendencję do zajmowania skóry karku i kończyn górnych, bywają także zlokalizowane na twarzy, brzuchu, a nawet na narządach płciowych; niekiedy obserwuje się dodatni objaw Koebnera. Choroba przebiega na ogół bez dolegliwości podmiotowych, sporadycznie towarzyszy jej umiarkowanie nasilony świąd. W naturalnym przebiegu, bez leczenia, ustępuje w ciągu kilku miesięcy, a nierzadko lat [6].

Leczenie

Choć w piśmiennictwie opisano wiele metod terapii, żadna z nich nie przynosi spektakularnych efektów, więc jej wybór wymaga indywidualnego rozpatrzenia. Najczęściej w leczeniu miejscowym stosowane są zarówno glikokortykosteroidy, jak i pochodne witaminy A, takalcytol czy doogniskowo triamcynolon. W bazie PubMed można znaleźć także doniesienia dotyczące skuteczności 5% imikwimodu – stymulatora odpowiedzi Th1, aplikowanego miejscowo raz dziennie przez 2–6 tygodni [14, 15]. Stanowi to niejako dowód na immunologiczne podłoże schorzenia, chociaż mechanizm terapeutyczny w tym przypadku nie jest do końca poznany. Metody miejscowej destrukcji kwasem salicylowym, mlekowym, laserem CO2, laserem Er-YAG, terapia fotodynamiczna i krioterapia bywają również skuteczne [4, 6, 11, 16, 17]. Istnieją doniesienia dotyczące spontanicznego wchłaniania się zmian po pobraniu fragmentu wykwitu do badania histopatologicznego [6]. W przypadku braku poprawy można rozważyć leczenie ogólne, tj.: preparaty glikokortykosteroidowe, pochodne witaminy A, leki przeciwhistaminowe, a także allopurinol lub doksycyklinę [18]. Opisano przypadek ustępowania zmian skórnych będących efektem długotrwałej terapii penicylaminą pod wpływem izotretynoiny w średnich dawkach (0,5 mg/kg m.c.), pomimo kontynuowania podaży tego leku z powodu choroby Wilsona [19].

Różnicowanie

Różnicowanie powinno uwzględniać pozostałe schorzenia z grupy dermatoz perforujących (tab. 2), a także inne jednostki chorobowe, takie jak: infekcja grzybicza, trądzik bliznowaciejący, porokeratoza Mibelli czy larwa skórna wędrująca.

Reactive perforating collagenosis (syn. perforating collagenoma of Laugier)

Epidemiologia

Choroba po raz pierwszy została opisana przez Mehregana i wsp. w 1967 roku [20], a do 2010 roku opublikowano zaledwie 101 opisów przypadków tej dermatozy [2]. Wyróżniono dwie postaci choroby: wrodzoną, dziedziczoną autosomalnie recesywnie lub dominująco, oraz nabytą. Postać dziedziczna występuje znamiennie częściej w wieku rozwojowym, równie często u dziewcząt i chłopców [1, 21, 22]. Postać nabyta rozwija się w wieku dorosłym, z predylekcją do płci męskiej (1,5 : 1). Często współistnieje z takimi schorzeniami, jak: krańcowe stadium niewydolności nerek, cukrzyca, nowotwory narządów wewnętrznych, chłoniaki, choroby tkanki łącznej, zaburzenia czynności tarczycy, hiperurykemia, nadczynność przytarczyc, AIDS [1, 2, 14, 15, 20, 23–25]. W związku z relatywnie częstym współistnieniem RPC z nowotworami tarczycy, płuca, jelita grubego i innych część z autorów stoi na stanowisku, że chorobę można zaliczyć do zespołów paraneoplastycznych [17, 24]. Opisywano także rozwój zmian o typie RPC w przebiegu ospy wietrznej, półpaśca, po ukłuciach owadów, a nawet infestacji świerzbowcem, co wydaje się oczywiste w kontekście poznanego czynnika patogenetycznego, jakim jest powtarzający się uraz [1, 2, 20, 24, 25]. W zapoczątkowaniu procesu chorobowego sugerowany jest również udział leków. Znane są przypadki wystąpienia typowych zmian skórnych w trakcie terapii klopidogrelem, lekami antyretrowirusowymi oraz sirolimusem [24].

Patogeneza i obraz histopatologiczny

Przyczyny rozwoju choroby nie są dokładnie poznane. Koncepcja Mehregana [20, 26] zakłada hialinizację włókien kolagenu typu IV w warstwie brodawkowatej, ich gromadzenie się w układzie wertykalnym na granicy skóry właściwej i rozplem sąsiadujących keratynocytów, które w dalszym etapie tworzą kanał z łącznotkankowym rdzeniem i naciekiem zapalnym w centrum. W bardziej szczegółowych badaniach immunohistochemicznych Herzinger i wsp. [27] wykazali, że zmienione włókna kolagenowe mogą pochodzić z błony podstawnej, natomiast Kawakami i wsp. [28] nadali znaczenie nadekspresji TGF B3 wokół charakterystycznych zagłębień w naskórku o kształcie filiżanki, co miałoby wpływać na transepidermalną eliminację kolagenu, fibroblastów i komórek zapalnych. Możliwe, że bodźcem wywołującym zmiany jest łagodny uraz, na przykład drapanie – u predysponowanych pacjentów dochodzi w tym miejscu do inicjacji procesu patologicznego. Potwierdzeniem powyższej teorii jest lokalizacja zmian w miejscach urażalnych, często obserwowany objaw Koebnera, a także ustępowanie wykwitów po skutecznym leczeniu przeciwświądowym [24].
W obrazie histopatologicznym wykwity mają na przekroju charakterystyczny kształt filiżanki (ang. cup-shaped). W dnie obserwuje się złogi zwyrodniałego kolagenu pokryte martwiczym strupem, a w najbliższym otoczeniu widoczny jest limfohistiocytarny naciek zapalny [1, 2, 24, 25].

Objawy kliniczne

Klinicznie obserwuje się zwykle 1–20-milimetrowe polimorficzne grudki, otoczone rąbkiem zapalnym, z nagromadzeniem martwiczych tkanek na szczycie i pępkowatym zagłębieniem w centrum, chociaż opisywano także większe, kilkucentymetrowe zmiany [1, 2, 24, 25]. W 1994 roku Faver i wsp. [29] zaproponowali następujące kryteria rozpoznania postaci nabytej RPC: 1) histopatologiczne wykładniki eliminacji martwiczych mas kolagenu w zagłębieniach naskórka o kształcie filiżanki, 2) klinicznie widoczne pępkowato zagłębione grudki lub guzki z centralnie położonym martwiczym czopem, 3) wystąpienie zmian po 18. roku życia. Wykwity nierzadko wskutek drapania układają się linijnie, największe ich nasilenie występuje na tułowiu, kończynach górnych i dolnych, rzadziej zajęte są śluzówki i dłonie. Ustępując, wykwity pozostawiają po sobie zanikowe, przebarwione blizny [24].

Leczenie

Podstawą terapii RPC jest intensywne leczenie choroby podstawowej. Należy dążyć do wyrównania zaburzeń metabolicznych, efektywnej hemodializy czy usunięcia ogniska nowotworowego [24]. Pacjenci często skarżą się na towarzyszący świąd, dlatego istotne jest leczenie objawowe – wskazane jest stosowanie preparatów z mocznikiem, polidokanolem, kapsaicyną, emolientów, a także leków przeciwhistaminowych. W przypadku świądu szczególnie opornego na leczenie można zastosować fototerapię UVB, wykorzystując jej właściwości przeciwzapalne, antyproliferacyjne, a co za tym idzie – przeciwświądowe, co przerywa błędne koło świąd–drapanie–wysiew zmian [24, 30]. Ponadto w terapii miejscowej wykorzystuje się złuszczające właściwości kwasu salicylowego o stężeniu 5–7%, preparaty glikokortykosteroidowe, tretynoinę 0,01–0,1% i antyseptyki [2, 20, 24, 25]. Takalcytol aplikowany miejscowo również ma udowodnione działanie lecznicze, wynikające z jego supresyjnego wpływu na proliferację keratynocytów i modulację miejscowej odpowiedzi immunologicznej [29]. W razie konieczności intensyfikacji leczenia w terapii ogólnej można wykorzystać glikokortykosteroidy, retinoidy bądź allopurinol [22, 24, 31]. Działanie dwóch pierwszych grup leków jest stosunkowo dobrze poznane, natomiast mechanizm terapeutycznego działania allopurinolu nie został do końca wyjaśniony. Najprawdopodobniej jego skuteczność wynika z efektu antyoksydacyjnego oraz hamowania działania oksydazy ksantynowej i następczej blokady tworzenia się wiązań krzyżowych w cząsteczkach kolagenu [31]. Tilz i wsp. [31] zaobserwowali, że allopurinol stosowany w dawce 50–300 mg/dobę przez 4 tygodnie do 5 miesięcy może się przyczynić do uzyskania poprawy zmian skórnych w RPC [24, 31]. Pojedyncze dane z piśmiennictwa wskazują także na skuteczność metotreksatu, antybiotyków, dapsonu i hydroksychlorochiny [22, 24, 30, 32].

Różnicowanie

Zmiany skórne są na tyle charakterystyczne, że rozpoznanie nie powinno nastręczać trudności. W diagnostyce różnicowej należy uwzględnić przede wszystkim inne choroby z grupy dermatoz perforujących (tab. 2).

Choroba Kyrlego (rogowacenie mieszkowe i przymieszkowe wnikające do skóry, hyperkeratosis follicularis et parafollicularis in cutem penetrans)

Epidemiologia

Jednostka ta po raz pierwszy została opisana przez Kyrlego w 1916 roku jako „wnikające do skóry rogowacenie mieszkowe i przymieszkowe” [wg 1, 29, 33]. Autor zróżnicował w jej obrębie dwie postacie: występującą rodzinnie, ujawniającą się w dzieciństwie, oraz nabytą, rozwijającą się u osób dorosłych [26]. Średnia wieku, w którym rozpoczyna się postać nabyta, przypada na czwartą – piątą dekadę życia, jednak choroba spotykana jest u dorosłych w każdym wieku. Zaobserwowano nieco większą zapadalność u kobiet [26]. Choć do dziś nie udało się ustalić częstości, z jaką występuje choroba Kyrlego, to ze względu na wzrost stosowania technik nerkozastępczych rozpoznawalność tej jednostki wydaje się wzrastać [26, 33, 34]. W badaniach Udayakumar i wsp. [35] u 100 dializowanych pacjentów wykazano, że nawet 21% z nich może mieć zmiany skórne o typie choroby Kyrlego. Do jej rozwoju, podobnie jak w przypadku innych dermatoz perforujących, częściej dochodzi u osób z przewlekłymi chorobami nerek, z niewydolnością wątroby i serca, zaburzeniami endokrynologicznymi, cukrzycą, a nawet z atopowym zapaleniem skóry i AIDS [1, 22, 24, 34, 36].

Patogeneza i obraz histopatologiczny

Patogeneza choroby nie jest w pełni poznana, jednak Kyrle uważał, że u jej podłoża leży przyspieszony i zaburzony proces keratynizacji, o czym świadczy mieszkowa i przymieszkowa hiperkeratoza [wg 1]. Inni autorzy sugerują tło infekcyjne, za czym przemawia ustępowanie zmian w trakcie terapii klindamycyną [36]. Ważną rolę w patogenezie przypisuje się także procesowi glikozylacji zachodzącemu w przewlekle utrzymującej się hiperglikemii – rzutuje on na nieprawidłowe różnicowanie się keratynocytów i na barierę skórno-naskórkową [1, 34, 37]. Z kolei Morgan i wsp. [38] wykazali, że podwyższony poziom fibronektyny w okolicznych tkankach i osoczu może być bezpośrednio związany z inicjacją procesu chorobowego poprzez miejscowe pobudzenie proliferacji komórek naskórka.
Obraz histopatologiczny jest dość charakterystyczny – obserwuje się wpuklanie atroficznego naskórka w głąb warstwy brodawkowatej, z martwiczym czopem rogowym w centrum i odczynowym naciekiem limfohistiocytarnym wokół [1, 34]. W odróżnieniu od pozostałych jednostek z grupy PPD, nie stwierdza się transepidermalnej eliminacji włókien kolagenowych ani elastycznych [34].

Objawy kliniczne

Wykwitami podstawowymi są drobne, 2–3-milimetrowe grudki, czasami grupujące się w tarczki, w centrum każdej z nich widoczny jest keratynowy czop. Największe nasilenie zmian obserwuje się zazwyczaj na wyprostnych powierzchniach podudzi, rzadziej na kończynach górnych, tułowiu i głowie [1, 34]. Chociaż współistnieją dolegliwości świądowe, objaw Kobnera występuje incydentalnie [1, 34].

Leczenie

Podstawową zasadą terapii jest stabilizacja choroby podstawowej: efektywna hemodializa, wyrównanie niewydolności narządowej czy normalizacja glikemii. Część badaczy za leczenie pierwszego rzutu uważa keratolizę zmian skórnych kwasem salicylowym lub mocznikiem, ich destrukcję laserem CO2, elektrokauteryzację czy krioterapię [34]. Inni autorzy w pierwszej kolejności zalecają stosowanie miejscowe glikokortykosteroidów, retinoidów, naświetlania UVB bądź PUVA-terapię [23, 34, 36]. W przypadku konieczności intensyfikacji leczenia podaje się doustnie glikokortykosteroidy lub retinoidy [36, 39]. Istnieją także dowody na skuteczność leków przeciwdrobnoustrojowych, takich jak klindamycyna (300 mg 3 razy dziennie) i metronidazol (500 mg 2 razy dziennie), które przyczyniają się do stopniowego wchłaniania wykwitów [36, 39, 40]. Przypuszcza się, że oprócz bezpośredniego wpływu przeciwbakteryjnego mają one niewielki potencjał przeciwzapalny, co działa wspomagająco na regresję zmian [36].

Różnicowanie

W rozpoznaniu różnicowym, poza innymi dermatozami perforującymi (tab. 2), należy uwzględnić także świerzbiączkę guzkową, mnogie rogowiaki kolczystokomórkowe oraz torbiele gruczołów łojowych.

Perforating folliculitis

Epidemiologia

Schorzenie to występuje wyjątkowo rzadko, a w konsekwencji jest najmniej poznane z całej grupy pierwotnych dermatoz perforujących. Wiadomo, że na PF dwukrotnie częściej zapadają kobiety, zwykle w trzeciej dekadzie życia [1]. Choroba jest stwierdzana istotnie częściej u pacjentów z dodatnim wywiadem w kierunku cukrzycy, chorób nerek, wątroby, nadciśnienia, zakażonych HIV, z rozpoznanym zespołem antysyntetazowym [1, 41–43]. W piśmiennictwie można znaleźć także doniesienia świadczące o indukcji zmian chorobowych o typie PF przez leki, takie jak: lenalomid, etanercept, infliksymab, sorafenib [41–43].

Patogeneza i obraz histopatologiczny

U podłoża schorzenia leży nieprawidłowe rogowacenie wyzwalane u predysponowanych osób przez przewlekłe bodźce, takie jak drapanie czy pocieranie [1]. Kilkukrotnie obserwowano obecność charakterystycznych zmian skórnych u pacjentów leczonych przeciwciałami anty-TNF-, co zdaniem badaczy świadczy o możliwej roli TNF- w etiopatogenezie dermatoz perforujących, a także roli tej cytokiny prozapalnej w cyklu życiowym mieszka włosowego [41–43]. Ponadto wiadomo, że TNF- bezpośrednio hamuje produkcję fibronektyny – substancji, która według Morgana i wsp. [38] jest jednym z czynników spustowych w rozwoju dermatoz perforujących.
W obrazie histopatologicznym zwracają uwagę zniszczone mieszki włosowe wypełnione złogami keratyny i naciekiem z neutrofilów, czasami w centrum martwiczych mas można uwidocznić włos [1].

Objawy kliniczne

Wykwity chorobowe mają postać drobnych, 2–8-milimetrowych grudek z obecnym na szczycie czopem zbudowanym z mas keratynowych. Najczęściej lokalizują się na wyprostnych powierzchniach kończyn, nie towarzyszą im żadne dolegliwości podmiotowe ani objaw Koebnera [1]. Istnieje pewna analogia do choroby Kyrlego, zarówno pod względem obrazu klinicznego, jak i histopatologicznego, dlatego niektórzy autorzy uważają, że jest to wariant tej choroby [1, 26].

Leczenie

W piśmiennictwie nie ma wielu doniesień dotyczących terapii PF, co niewątpliwie jest związane z niewielkim rozpowszechnieniem choroby. Leczenie, podobnie jak w przypadku pozostałych dermatoz perforujących, polega na stosowaniu preparatów miejscowych, takich jak glikokortykosteroidy, tretynoina, kalcypotriol [42, 43]. Opisano również przypadek poprawy klinicznej po zastosowaniu doustnych retinoidów u pacjenta, u którego wysiew zmian był sprowokowany przez sorafenib, jednak wykwity nawróciły po ponownym podaniu tego inhibitora kinazy [42].

Różnicowanie

W diagnostyce różnicowej w pierwszej kolejności należy uwzględnić chorobę Kyrlego, a także pozostałe dermatozy perforujące, zarówno pierwotne, jak i wtórne.

Konflikt interesów

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. McKee P.H., Calonje E., Granter S.R.: Granulomatous, necrobiotic and perforating dermatoses. [w:] Pathology of the skin with clinical correlations. P.H. McKee, E. Calonje, S.R. Granter (red.), Elsevier Mosby, Inc., Philadelphia, 2005, 328-337.
2. Karpouzis A., Giatromanolaki A., Sivridis E., Kouskoukis C.: Acquired reactive perforating collagenosis: current status. J Dermatol 2010, 37, 585-592.
3. Patterson J.W.: Progress in the perforating dermatoses. Arch Dermatol 1989, 125, 1121-1123.
4. Lee S.H., Choi Y., Kim S.C.: Elastosis perforans serpiginosa. Ann Dermatol 2014, 26, 103-106.
5. Atzori L., Pinna A.L., Pau M., Aste N.: D-penicillamine elastosis perforans serpiginosa: description of two cases and review of the literature. Dermatol Online J 2011, 17, 3-7.
6. Kassardjian M., Frederickson J., Griffith J., Shitabata P., Horowitz D.: Elastosis perforans serpiginosa in association with scabies mite. J Clin Aesthet Dermatol 2013, 6, 36-40.
7. Pass F., Goldfischer S., Sternlieb I., Scheinberg I.H.: Elastosis perforans serpiginosa during penicillamine therapy for Wilson disease. Arch Dermatol 1973, 108, 713-715.
8. Fujimoto N., Akagi A., Tajima S., Ishibashi A., Nomura K., Matsushita A. i inni: Expression of the 67-kDa elastin receptor in perforating skin disorders. Br J Dermatol 2002, 146, 74-79.
9. Siragusa M., Romano C., Cavallari V., Schepis C.: Localized elastosis perforans serpiginosa in a boy with Down syndrome. Pediatr Dermatol 1997, 14, 244-246.
10. Lee S.J., Jang J.W., Lee W.C., Kim D.W., Jun J.B., Bae H.I. i inni: Perforating disorder caused by salt-water application and its experimental induction. Int J Dermatol 2005, 44, 210-214.
11. Ranucci G., Di Dato F., Leone F., Vajro P., Spagnuolo M.I., Iorio R.: Penicillamine-induced elastosis perforans serpiginosa in Wilson’s disease: is useful switching to zinc? J Pediatr Gastroenterol Nutr 2014, w druku.
12. Khatu S.S., Dhurat R.S., Nayak C.S., Pereira R.R., Kagne R.B.: Penicillamine-induced elastosis perforans serpiginosa with abnormal “lumpy-bumpy” elastic fibers in lesional and non-lesional skin. Indian J Dermatol Venereol Leprol 2011, 77, 55-58.
13. Hellriegel S., Bertsch H.P., Emmert S., Schön M.P., Haenssle H.A.: Elastosis perforans serpiginosa: a case of a penicillamine-induced degenerative dermatosis. JAMA Dermatol 2014, 150, 785-787.
14. Kelly S.C., Purcell S.M.: Imiquimod therapy for elastosis perforans serpiginosa. Arch Dermatol 2006, 142, 829-830.
15. Gregersen P.A., Stausbøl-Grøn B., Ramsing M., Sommerlund M.:. Elastosis perforans serpiginosa in a patient with Down syndrome treated with imiquimod 5% cream. Dermatol Reports 2010, 2, 15.
16. Kalkan G., Sahin M., Vahaboğlu G., Astarci M.: A case of elastosis perforans serpiginosa treatment with cryotherapy. Int J Dermatol 2012, 51, 1487-1490.
17. Wang D., Liang J., Xu J., Chen L.: Effective treatment of d-penicillamine induced elastosis perforans serpiginosa with ALA-PDT. Photodiagnosis Photodyn Ther 2015, 12, 140-142.
18. Satti M.B., Aref A.H., Raddadi A.A., Al-Ghamdi F.A.: Acquired reactive perforating collagenosis: a clinicopathologic study of 15 cases from Saudi Arabia. JEADV 2010, 24, 223-227.
19. Mehta R.K., Burrows N.P., Payne C.M., Mendelsohn S.S., Pope F.M., Rytina E.: Elastosis perforans serpiginosa and associated disorders. Clin Exp Dermatol 2001, 26, 521-524.
20. Mehregan A.H., Schwartz O.D., Livingood C.S.: Reactive perforating collagenosis. Arch Dermatol 1967, 96, 277-282.
21. Pai V.V., Naveen K.N., Athanikar S.B., Shastri D.U., Rai V.: Familial reactive perforating collagenosis: a report of two cases. Indian J Dermatol 2014, 59, 287-289.
22. Kim M.S., Lee J.H., Son S.J., Park K.Y., Li K.: A clinicopathologic study of thirty cases of acquired perforating dermatosis in Korea. Ann Dermatol 2014, 26, 162-171.
23. Lova-Navarro M., Godoy-Díaz D.J., Fernández-Ballesteros M.D., Vera-Casaño Á.: Acquired reactive perforating collagenosis as a paraneoplastic syndrome of lung adenocarcinoma. Med Clin (Barc) 2014, 142, e17.
24. Wagner G., Sachse M.M.: Acquired reactive perforating dermatosis. J Dtsch Dermatol Ges 2013, 11, 723-729.
25. Yazdi S., Saadat P., Young S., Hamidi R., Vadmal M.S.: Acquired reactive perforating collagenosis associated with papillary thyroid carcinoma: a paraneoplastic phenomenon? Clin Exp Dermatol 2010, 35, 152-155.
26. Arora K., Hajirnis K.A., Sawant S., Sabnis V., Gaikward N.: Perforating disorders of the skin. Indian J Pathol Microbiol 2013, 56, 355-358.
27. Herzinger T., Schirren C.G., Sander C.A., Jansen T., Kind P.: Reactive perforating collagenosis: transepidermal elimination of type IV collagen. Clin Exp Dermatol 1996, 21, 279-282.
28. Kawakami T., Soma Y., Mizoguchi M., Saito R.: Immunohistochemical analysis of transforming growth factor-beta3 expression in acquired reactive perforating collagenosis. Br J Dermatol 2001, 144, 197-199.
29. Faver I.R., Daoud M.S., Daniel Su W.P.: Acquired reactive perforating collagenosis: report of six cases and review of the literature. J Am Acad Dermatol 1994, 30, 575-580.
30. Brinkmeier T., Schaller J., Herbst R.A., Frosch P.J.: Successful treatment of acquired reactive perforating collagenosis with doxycycline. Acta Dermatol Venereol 2002, 82, 393-395.
31. Tilz H., Becker J.C., Legat F., Schettini A.P., Inzinger M., Massone C.: Allopurinol in the treatment of acquired reactive perforating collagenosis. An Bras Dermatol 2013, 88, 94-97.
32. Lee F.Y., Chiu H.Y., Chiu H.C.: Treatment of acquired reactive perforating collagenosis with allopurinol incidentally improves scleredema diabeticorum. J Am Acad Dermatol 2011, 65, 115-117.
33. Azad K., Hajirnis K., Sawant S., Sabnis V.: Kyrle’s disease. Indian Dermatol Online J 2013, 4, 378-379.
34. Nair P.A., Jivani N.B., Diwan N.G.: Kyrle’s disease in a patient of diabetes mellitus and chronic renal failure on dialysis. J Family Med Prim Care 2015, 4, 284-286.
35. Udayakumar P., Balasubramanian S., Ramalingam K.S., Lakshmi C., Srinivas C.R., Mathew A.C.: Cutaneous manifestations in patients with chronic renal failure on hemodialysis. Indian J Dermatol Venereol Leprol 2006, 72, 119-125.
36. Kasiakou S.K., Peppas G., Kapaskelis A.M., Falagas M.E.: Regression of skin lesions of Kyrle’s disease with clindamycin: implications for an infectious component in the etiology of the disease. J Infec 2005, 50, 412-416.
37. Tappeiner J., Wolff K., Schreiner E.: Kyrle’s disease. Hautarzt 1969, 20, 296-310.
38. Morgan M.B., Truitt C.A., Taira J., Somach S., Pitha J.V., Everett M.A.: Fibronectin and the extracellular matrix in the perforating disorders of the skin. Am J Dermatopathol 1998, 20, 147-154.
39. Shih C.J., Tsai T.F., Huang H., Ko W.C., Hung C.M.: Kyrle’s disease successfully treated with allopurinol. Int J Dermatol 2011, 50, 1170-1172.
40. Harman M., Aytekin S., Akdeniz S., Derici M.: Kyrle’s disease in diabetes mellitus and chronic renal failure. JEADV 1998, 11, 87-88.
41. Kuiper E.M., Kardaun S.H.: Late onset perforating folliculitis induced by lenalidomide: a case report. Br J Dermatol 2015, 173, 618-620.
42. Minami-Hori M., Ishida-Yamamoto A., Komatsu S., Iiduka H.: Transient perforating folliculitis induced by sorafenib. J Dermatol 2010, 37, 833-834.
43. Gilaberte Y., Coscojuela C., Vazquez C.: Perforating folliculitis associated with tumour necrosis factor-alpha inhibitors administered for rheumatoid arthritis. Br J Dermatol 2007, 156, 368-371.

Otrzymano: 5 VI 2016 r.
Zaakceptowano: 31 VIII 2016 r.