Profil „gorących” i „zimnych” funkcji wykonawczych u młodych kobiet z diagnozą anoreksji i bulimii psychicznej

Wstęp

Funkcje wykonawcze (executive functions – EF) to zbiorczy termin określający procesy poznawcze odpowiedzialne za zorganizowane oraz ukierunkowane na osiągnięcie celu działanie człowieka (Jodzio 2008). Procesy te obejmują zdolność planowania, kontroli hamowania, monitorowania, samoregulacji i podejmowania decyzji (Goldstein i wsp. 2014). Podobnie jak w przypadku wielu konstruktów teoretycznych w psychologii w literaturze przedmiotu brakuje jednej i spójnej definicji/koncepcji funkcji wykonawczych. Istnieją modele opisujące strukturę EF, które traktują zdolność planowania czy kontrolę hamowania jako główny komponent, oraz teorie wieloczynnikowe zakładające złożoną organizację. W badaniu własnym zainspirowano się koncepcją przedstawioną przez Filipa Zelazo, który zaproponował podział funkcji wykonawczych na „gorące” i „zimne”. Pierwsze określają celowe oraz zorientowane na przyszłość zdolności umysłowe, mające udział w sytuacji rodzącej emocje, motywację oraz napięcie pomiędzy natychmiastową a odroczoną gratyfikacją (Zelazo i Müller 2002). Drugie z kolei („zimne”) dotyczą wspomnianych zdolności wzbudzanych w warunkach neutralnych, pozbawionych emocji. Przytoczona koncepcja czerpie z podziału Roberta Abelsona na gorące i zimne poznanie: pierwsze dotyczy poznawania obiektów nacechowanych dla danej osoby emocjonalnie, natomiast drugie odnosi się do poznania opierającego się na rozwiązywaniu problemów (Abelson 1963, za: Sparrow i Hunter 2012). Emocje są nieodłącznym elementem codziennego funkcjonowania człowieka, są powiązane z motywacją, odgrywają rolę w osiąganiu celów oraz podejmowaniu działań zorientowanych na przyszłość, dlatego warto o nich pamiętać, badając EF.
Funkcje wykonawcze to czynności umysłowe, bez których niemożliwe byłoby sprawne i adaptacyjne funkcjonowanie człowieka w nieustannie zmieniającym się środowisku. Obniżona sprawność wykonawcza wiąże się ze zdezorganizowanym, sztywnym oraz impulsywnym działaniem (Jodzio 2008). Ze względu na znaczenie funkcji wykonawczych w codziennym życiu stały się one przedmiotem badań różnych grup klinicznych. Przegląd literatury przedmiotu wskazuje na obniżone funkcjonowanie poznawcze osób chorujących na zaburzenia afektywne (Świtalska 2012) oraz lękowe (Tyburski i wsp. 2013), które obejmuje również funkcje wykonawcze.
Zgodnie z transdiagnostycznym podejściem do chorób i zaburzeń psychicznych należy przytoczyć doniesienia z badań sprawności wykonawczej osób z zaburzeniami jedzenia. Zaburzenia odżywiania (eating disorders – ED) obejmują zbiór nieprawidłowych zachowań wobec odżywiania się, które mają na celu kontrolę lub utratę masy ciała (Brytek-Matera 2021). Najlepiej opisane w literaturze przedmiotu są anoreksja (anorexia nervosa – AN) oraz bulimia psychiczna (bulimia nervosa – BN), wymienia się również zaburzenie z napadami objadania się (binge eating disorder – BED), zaburzenia odżywiania niespecyficzne (eating disorder not otherwise specified – EDNOS) czy ortoreksję (orthorexia nervosa). Anoreksja oraz bulimia mają wspólne takie objawy, jak lęk przed przytyciem, stosowanie restrykcji żywieniowych i obecność zachowań kompensacyjnych. Podłoże samych ED jest złożone, obejmuje czynniki biologiczne, psychologiczne oraz społeczne, które pozostają ze sobą w interakcjach. Ze względu na wspomnianą wieloaspektowość zaburzeń odżywiania zauważa się konieczność prowadzenia badań nad czynnikami ryzyka oraz zależnościami pomiędzy nimi. Obszarem badawczym, w którym występuje wiele niejednoznaczności, jest funkcjonowanie poznawcze osób z diagnozą ED.
Analizując sposób funkcjonowania osób z anoreksją oraz bulimią psychiczną, można zauważyć pewną sztywność w myśleniu i działaniu. Przejawia się ona w utrzymujących się, trudnych do zmiany zniekształceniach poznawczych, kompulsywnym liczeniu kalorii czy równie kompulsywnym podejmowaniu aktywności fizycznej (Brytek-Matera 2021). Sama organizacja celowego działania, sposób podejmowania decyzji czy planowanie wydają się nieefektywne u osób chorujących na zaburzenia odżywiania. Mimo że w literaturze są opisywane deficyty poznawcze w grupie osób z diagnozą anoreksji, bulimii psychicznej czy zespołu z napadami objadania się, nie wszystkie badania potwierdzają trudności w tym zakresie. Niektórzy badacze opisują problemy dotyczące przełączania się (jednego z elementów EF), co przekłada się na sztywność poznawczą (Segura-Serralta i wsp. 2020), inni zaś wspominają o nieprawidłowościach w zakresie planowania (Carral-Fernández i wsp. 2016) czy podejmowania decyzji (Brogan i wsp. 2010). Nieliczne badania przeprowadzone w Polsce nie wskazują jednak na obecność deficytów funkcji wykonawczych (Gadaś i wsp. 2009).
Ze względu na charakterystykę zaburzeń odżywiania prowadzenie badań w tym zakresie wiąże się z szeregiem trudności i wyzwań. Jest to efektem wysokiej współzachorowalności na inne zaburzenia psychiczne (Ulfvebrand i wsp. 2015), konieczności kontrolowania wpływu wielu czynników (takich jak leki, czas trwania choroby) czy somatycznych konsekwencji wyniszczenia organizmu (Śmiech i Rabe-Jabłońska 2006). Z uwagi na problem niedożywienia w tej grupie klinicznej należy wziąć pod uwagę, że u osób z ED mogą wystąpić zmiany w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN), które będą konsekwencją choroby. Doniesienia z badań strukturalnych i czynnościowych OUN osób z AN wskazują na obecność zmian strukturalnych w zakresie objętości istoty szarej w okolicach hipokampa, kory zakrętu obręczy, śródmózgowia, móżdżku czy kory potylicznej, ale też grzbietowo-bocznej części kory przedczołowej i środkowej części kory okołooczodołowej (Seitz i wsp. 2014). Obserwowano również zmiany funkcjonalne w obrębie obszarów czołowych, ciemieniowych i potylicznych (Śmiech i Rabe-Jabłońska 2006). Wskazuje się, że zmiany obserwowane w OUN, zatem również powiązane z nimi deficyty poznawcze, mogą być cechą przedchorobową lub konsekwencją zachorowania (Franczak-Young i Jezierska-Kazberuk 2011; Śmiech i Rabe-Jabłońska 2006).
Z uwagi na brak jednoznacznych wniosków dotyczących sprawności wykonawczej osób cierpiących na zaburzenia odżywiania oraz doniesienia o czynnościowych i strukturalnych zmianach w OUN w tej grupie chorych celem niniejszego badania było poznanie sposobu funkcjonowania wykonawczego młodych kobiet z diagnozą anoreksji i bulimii psychicznej. Ze względu na opisaną rolę emocji w psychopatologii ED (Lapides 2010) posłużono się koncepcją „gorących” i „zimnych” EF Filipa Zelazo. Główny problem badawczy przyjął postać pytania: Czy występują różnice w funkcjonowaniu wykonawczym młodych kobiet z zaburzeniami odżywiania (anoreksją i bulimią psychiczną) w porównaniu z kobietami zdrowymi? Podjęto badania w celu ustalenia:
• czy młode kobiety z diagnozą zaburzeń odżywiania (anoreksją i bulimią psychiczną) przejawiają sztywność poznawczą, zaburzone planowanie i trudności z podejmowaniem decyzji z uwzględnieniem długoterminowych konsekwencji?
• jaki jest profil funkcji wykonawczych młodych kobiet z diagnozą zaburzeń odżywiania (anoreksją i bulimią psychiczną)?
• czy młode kobiety z diagnozą zaburzeń odżywiania różnią się poziomem „gorących” i „zimnych” funkcji wykonawczych?
Podjęta tematyka jest istotna z uwagi na problemy w codziennym funkcjonowaniu osób cierpiących na zaburzenia odżywiania, które są związane ze zniekształceniami w myśleniu oraz z nieefektywnym planowaniem i podejmowaniem decyzji. Funkcje wykonawcze mają istotne znaczenie w utrzymaniu zdrowia, dlatego warto je uwzględnić w badaniach osób z rozpoznaniem zaburzeń odżywiania.

Materiał i metody

Uczestnicy

W badaniu wzięły udział 34 kobiety w wieku 18–31 lat, które podzielono na dwie grupy. Kryterium włączającym do grupy klinicznej była medyczna diagnoza anoreksji lub bulimii psychicznej, znalazło się w niej 15 kobiet w wieku 18–30 lat (M = 21,8, SD = 3,39), w tym 8 kobiet z anoreksją oraz 7 kobiet z bulimią psychiczną. Sześć było we wstępnej fazie choroby, 7 chorowało przewlekle, natomiast 2 osoby były w remisji w chwili badania. Wszystkie kobiety z grupy klinicznej były uprzednio zdiagnozowane przez specjalistów. Grupa kontrolna składała się z 19 kobiet w wieku 18–31 lat (M = 22,32, SD = 3,35), 18 badanych było zdrowych somatycznie, bez zaburzeń psychicznych i neurologicznych oraz nie zgłaszały one problemów w zakresie odżywiania czy uzależnienia od substancji psychoaktywnych (obecnie i w przeszłości). Jedna osoba w grupie kontrolnej miała rozpoznanie zaburzeń lękowych oraz afektywnych, jednak w chwili badania znajdowała się w remisji, dlatego postanowiono włączyć ją do grupy.
Porównywane grupy kobiet cechowały się zbliżoną średnią wartością wskaźnika masy ciała (body mass index – BMI; U = 108, ni), jednak rozproszenie wyników wokół średniej dla BMI było większe w grupie osób chorujących na ED (szczegółowe wartości przedstawiono w tabeli 1). Wartości BMI wśród badanych kobiet z anoreksją (M = 17,39, SD = 4,73) oraz kobiet z bulimią (M = 24,03, SD = 6,01) różniły się (U = 6,00, p < 0,01) i były adekwatne do zróżnicowania w zakresie kształtu i masy ciała w grupie osób z zaburzeniami odżywiania, które określono w obowiązujących w Polsce kryteriach diagnostycznych zaburzeń odżywiania (DSM-5, ICD-11). Wskaźnik masy ciała 2 kobiet z anoreksją wskazywał na bardzo ciężkie nasilenie zaburzenia, 1 na ciężkie, 2 na umiarkowane, a 3 na łagodne (DSM-5, APA 2018, za: Brytek-Matera 2021).
W grupie klinicznej 13 z 15 kobiet było hospitalizowanych, w tym 7 badanych jednokrotnie, a 6 przebywało w szpitalu 2–12 razy. Wśród kobiet z diagnozą zaburzeń odżywiania występowało zjawisko współzachorowalności na inne zaburzenia psychiczne. Siedem kobiet (46,7%) chorowało na zaburzenia lękowe i afektywne, 2 (13,3%) na zaburzenia afektywne, a 1 badana (6,7%) na zaburzenia lękowe. Jedenaście z 15 kobiet z grupy kryterialnej przyjmowało leki przepisane przez psychiatrę. Zdecydowana większość (86,7%) kobiet z diagnozą zaburzeń odżywiania korzystała ze wsparcia psychiatry, psychologa i/lub psychoterapeuty, z kolei zaledwie 5,3% kobiet zdrowych deklarowało otrzymywanie wsparcia specjalistycznego.
Z uwagi na współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych w przebadanej próbie klinicznej sprawdzono ogólny stan zdrowia uczestniczek za pomocą Kwestionariusza oceny zdrowia psychicznego (GHQ-28). Analiza porównawcza wykazała istotne różnice w wynikach kwestionariusza GHQ-28 między kobietami zdrowymi i kobietami z diagnozą zaburzeń odżywiania w zakresie: objawów somatycznych (t(24,49) = –3,97, p < 0,001, d Cohena = 2,52), niepokoju i bezsenności (t(30,51) = –5,36, p < 0,001, d Cohena = 1,80), objawów depresji (t(15,96) = –7,63, p < 0,001, d Cohena = 2,76) oraz zaburzeń funkcjonowania (U = 5,00, p < 0,001, rg= –0,97). Kobiety z grupy kontrolnej uzyskiwały niższe wyniki niż kobiety z grupy klinicznej, a zależność deklarowanego ogólnego stanu zdrowia od występowania zaburzeń odżywiania jest bardzo wysoka.
Na podstawie wieku oraz lat edukacji dobrano w pary kobiety z grupy klinicznej i kontrolnej. Liczba lat edukacji w grupie klinicznej zawierała się w przedziale 12–18 lat (M = 14,2, SD = 1,97), natomiast w grupie kontrolnej 12–20 lat (M = 14,92, SD = 2,42). Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w zakresie wieku w porównywanych grupach (U = 124,5, p > 0,05), kobiety nie różniły się od siebie istotnie pod względem liczby lat edukacji (t(32) = 0,94, p > 0,05).

Narzędzia

Do oceny „zimnych” funkcji wykonawczych posłużono się dwoma testami neuropsychologicznymi. Oceny procesów planowania dokonano za pomocą Testu wieży londyńskiej, wersja 2. (Tower of London – ToL) (Shallice 1982, za: Unterrainer i wsp. 2005). Zadaniem osoby badanej jest rozwiązanie 10 problemów polegających na ułożeniu kulek na trzech kołeczkach wg wzoru przedstawionego przez badacza na układance, a dodatkowo wykonanie tego w jak najmniejszej liczbie ruchów. Podczas rozwiązywania zadań należy przestrzegać zasad dotyczących poprawności ruchów, możliwej liczby kulek na kołkach oraz czasu. Na ułożenie jednego wzoru przeznaczone są dwie minuty, po przekroczeniu tego czasu osobie badanej przyznaje się maksymalną liczbę ruchów (20). W badaniu poddano ocenie cztery wybrane wskaźniki: całkowitą liczbę ruchów, czas inicjacji, liczbę przekroczeń limitu czasu oraz liczbę złamanych reguł.
Kolejnym testem był Kolorowy test połączeń (CTT) autorstwa Louisa F. D’Elia, Paula Satza, Craiga Lyonsa Uchiyama oraz Travisa Whitea. W badaniu posłużono się formą A (Łojek i Stańczak 2012). CTT pozwala ocenić poziom „zimnych” funkcji wykonawczych, szczególnie elastyczności poznawczej. Test obejmuje dwie części – CTT-1 oraz CTT-2. W pierwszej zadaniem osoby badanej jest połączenie za pomocą ołówka różowych oraz żółtych kółek, w których znajdują się liczby, zgodnie z porządkiem rosnącym i w jak najkrótszym czasie. W części drugiej oprócz łączenia kołek z uwzględnieniem porządku liczb należy stosować zasadę naprzemienności koloru – przy każdej zmianie liczby badany musi pamiętać o zmianie koloru kółka. W badaniu własnym wykorzystano wskaźniki czasu wykonania CTT-1 i CTT-2 oraz wskaźnik zakłóceń.
W ocenie „gorących” funkcji wykonawczych posłużono się zadaniem wzorowanym na paradygmacie Iowa Gambling Task (IGT). W badaniu wykorzystano komputerową wersję gry hazardowej IGT, która została opracowana na platformie PsyToolkit w wersji 2.5.1. oraz udostępniona na stronie internetowej www.psytoolkit.org (Stoet 2010, 2017). Zadanie opracowano na podstawie procedury zaproponowanej przez Antoinego Becharę, Antonio R. Damasio, Hannę Damasio oraz Stevena W. Andersona (1994). Narzędzie pozwala ocenić zdolność podejmowania decyzji w sytuacji napięcia występującego między natychmiastową a odroczoną gratyfikacją. Zadaniem osoby badanej jest uzyskanie jak najwyższej sumy pieniężnej w grze, która polega na wyborze jednego z czterech guzików (A, B, C lub D), generujących zyski bądź straty (50% szansy wygranej). Wybór guzików A oraz B wiąże się z uzyskaniem większej wygranej (100 dolarów) oraz ryzykiem poniesienia większej straty (250 dolarów), natomiast guziki C i D przynoszą mniejsze wygrane (50 dolarów) oraz mniejsze straty (50 dolarów). Ocenianym wskaźnikiem jest różnica między sumą wyborów nieryzykownych (C i D) a sumą wyborów ryzykownych (A i B). Wynik dodatni świadczy o przewadze bezpiecznych wyborów, natomiast wynik ujemny o przewadze wyborów ryzykownych, wartość bezwzględna (wielkość tej różnicy) wskazuje na nasilenie tych tendencji.
W badaniu wykorzystano również Kwestionariusz oceny zdrowia psychicznego Davida Goldberga w wersji z 28 pytaniami (GHQ-28), w polskiej adaptacji Zofii Małkowskiej i Doroty Merecz (2001). Narzędzie pozwala ocenić poziom funkcjonowania w czterech skalach: symptomy somatyczne, niepokój, bezsenność, zaburzenia funkcjonowania i symptomy depresji. Przyjęto metodę punktowania D. Goldberga (0–0–1–1), zgodnie z którą za odpowiedź pierwszą lub drugą przyznaje się 0 punktów, natomiast za trzecią lub czwartą 1 punkt. Wyższa liczba uzyskanych punktów sugeruje gorszy stan zdrowia psychicznego oceniany w czterech wymiarach.

Procedura

Badania przeprowadzono w okresie od września 2021 r. do marca 2022 r. w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, a także w placówkach terapeutycznych oraz w trakcie hospitalizacji uczestniczek. Postępowano zgodnie z zasadami etyki – badania były anonimowe, dobrowolne, poufne, przeprowadzone z poszanowaniem prawa do prywatności oraz możliwością rezygnacji z udziału na każdym etapie. Spotkania miały charakter indywidualny i były warunkowane wyrażeniem poinformowanej oraz świadomej pisemnej zgody przez badane. Kolejność wykorzystywanych narzędzi była stała: ustrukturyzowany wywiad, Kwestionariusz oceny zdrowia psychicznego GHQ-28, Test wieży londyńskiej, gra hazardowa IGT oraz Kolorowy test połączeń.

Metoda badań

Do analiz statystycznych wykorzystano pakiet statystyczny IBM SPSS 26. Porównania międzygrupowe przeprowadzono z zastosowaniem testu t Studenta dla dwóch prób niezależnych i jego nieparametrycznego odpowiednika – testu U Manna-Whitneya. W analizach wewnątrzgrupowych wykorzystano nieparametryczną analizę wariancji Friedmana oraz nieparametryczny test kolejności par Wilcoxona dla prób zależnych. Oceny wielkości efektu dokonano za pomocą statystyki d-Cohena oraz współczynnika zgodności W.
W celu określenia profilu wybranych funkcji wykonawczych oraz mocnych i słabych stron kobiet z zaburzeniami odżywiania przeprowadzono ipsytyzację wyników. Polegała ona na odniesieniu poszczególnych wskaźników uzyskanych przez osoby z grupy klinicznej do średnich i odchyleń standardowych wyników osób z grupy kontrolnej. Następnie oceniono poziom wykonania każdego z testów, uwzględniając kryterium odchyleń standardowych: wykonanie prawidłowe (–1 ≤ z ≤ 1), wykonanie zaburzone (z > 1). Przed przeprowadzeniem analiz wewnątrzgrupowych wskaźniki, w których wysokie wyniki wskazywały na lepsze wykonanie zadania, pomnożono przez –1. Pozwoliło to ujednolicić interpretację wyników po ipsytyzacji. W analizach przyjęto poziom istotności α = 0,05.

Wyniki

Aby odpowiedzieć na pytanie, czy wśród młodych kobiet z diagnozą anoreksji i bulimii psychicznej występują deficyty funkcji wykonawczych, przeprowadzono porównania międzygrupowe, a następnie ipsytyzację wyników surowych, która pozwoliła oszacować częstość występowania deficytów wybranych funkcji wykonawczych w badanej grupie, w odniesieniu do wyników zdrowych kobiet. Wyniki analiz porównawczych przedstawiono w tabeli 2.
Różnice między wartościami wyników w porównywanych grupach nie były istotne statystycznie, z wyjątkiem jednego wskaźnika. Analiza testem t Studenta wykazała istotną statystycznie różnicę między średnimi wynikami we wskaźniku zakłóceń. Osoby z diagnozą zaburzeń odżywiania uzyskiwały istotnie wyższy średni wynik. Wartość d Cohena wynosi 0,77, co wskazuje na umiarkowaną zależność zdolności przełączania się od obecności zaburzeń odżywiania. Moc testu dla przeprowadzonej analizy porównawczej wynosi 0,57.
Średnie wartości wyników badanych kobiet z zaburzeniami odżywiania uzyskiwane w poszczególnych wskaźnikach EF sugerują istnienie różnic wewnątrzgrupowych. Z tego względu postanowiono sprawdzić, jaki jest profil wybranych funkcji poznawczych w grupie klinicznej. Dzięki odpowiedniemu przeliczeniu wyników surowych i wyrażeniu ich w wartościach odchyleń standardowych ujednolicono skalę pomiaru. Umożliwiło to wyodrębnienie wyników, na podstawie których można wskazać, czy i które kobiety z diagnozą zaburzeń odżywiania przejawiają deficyty funkcji wykonawczych. Średnie wyników w poszczególnych wskaźnikach EF po ipsytyzacji przedstawiono w tabeli 3, natomiast częstości deficytów w tabeli 4.
Analiza testem rang Friedmana dla prób zależnych wykazała, że profil funkcji wykonawczych badanych kobiet był nieharmonijny (χ² ₍₁₂₎ = 22,22, p < 0,05, W = 0,12). Aby lepiej zobrazować profil, przedstawiono go na rycinie 1. Można zaobserwować, że nie we wszystkich wskaźnikach funkcji wykonawczych osób z diagnozą ED występują trudności.
Aby odpowiedzieć na pytanie, czy młode kobiety z diagnozą zaburzeń odżywiania różnią się poziomem „gorących” i „zimnych” funkcji wykonawczych, zastosowano nieparametryczny test znaków rangowych Wilcoxona. Przeprowadzono standaryzację wyników surowych, które następnie uśredniono. Dzięki temu uzyskano wskaźniki „gorących” i „zimnych” funkcji wykonawczych w grupie klinicznej. Wyniki nie wskazują na istotne różnice w zakresie porównywanych EF u badanych kobiet z AN i BN. Szczegółowe wyniki przedstawiono w tabeli 5.
Ze względu na zjawisko współzachorowalności na inne zaburzenia psychiczne w przebadanej próbie klinicznej sprawdzono zależności między wskaźnikami funkcji wykonawczych a wskaźnikami psychopatologii (wynikami GHQ-28) w podziale na grupy kryterialną i kontrolną. Analiza korelacji nieparametrycznej rho-Spearmana sugeruje brak istotnych zależności między uwzględnionymi zmiennymi.

Omówienie

Wyniki badań wskazują, że nie można jednoznacznie stwierdzić, aby deficyty „gorących” i „zimnych” funkcji wykonawczych były charakterystyczne dla większości populacji młodych kobiet z diagnozą anoreksji i bulimii psychicznej. Na uwagę zasługuje jednak, że wyniki 14 kobiet wskazują na deficyty przynajmniej w jednym wskaźniku funkcji wykonawczych. W tej grupie 4 osoby mają obniżony wynik w co najmniej trzech wskaźnikach, a 3 w zakresie dwóch. Na podstawie analiz można stwierdzić, że profil funkcji wykonawczych badanych kobiet z diagnozą anoreksji i bulimii psychicznej jest nieharmonijny.
Do mocnych stron można zaliczyć szybkość przetwarzania – kobiety z diagnozą ED prawie we wszystkich wskaźnikach EF, które opierają się na czasie wykonania, osiągały lepsze wyniki niż w zakresie pozostałych wskaźników. Porównania międzygrupowe potwierdzają wspomnianą tendencję – kobiety z grupy klinicznej i ich zdrowe rówieśniczki uzyskiwały podobne czasy wykonania. Zaobserwowano, że w grupie klinicznej największe trudności występują w zakresie planowania i zdolności przełączania się, a więc dotyczą „zimnych” EF. Warto wspomnieć, że kobiety z diagnozą ED, które rozwiązywały problemy w Teście wieży londyńskiej niemal bez żadnego nadprogramowego ruchu, poświęcały na zaplanowanie układania dwu- lub trzykrotnie więcej czasu niż ich zdrowe rówieśniczki, które osiągały zbliżoną całkowitą liczbę ruchów. Obserwacja ta wskazuje, że planowanie może być istotnym obszarem trudności poznawczych w tej grupie klinicznej. Wykonanie gry hazardowej IGT przez uczestniczki z diagnozą zaburzeń odżywiania sugeruje, że 1/3 z nich może mieć trudność z wyciąganiem trafnych wniosków na podstawie wcześniejszych wyborów. Ze względu na to, że wykorzystana gra hazardowa zakłada pojawienie się napięcia między natychmiastową a odroczoną gratyfikacją, jest to metoda pozwalająca poznać „gorące” EF. Co ciekawe, tylko kobiety, które wykazywały problemy w zakresie planowania czy przełączania się, w trakcie gry IGT zmieniły strategię wykonania na nieefektywną. Jest to spójne ze spostrzeżeniem, że zarówno u kobiet z anoreksją, jak i z bulimią sprawność „gorących” i „zimnych” EF jest zbliżona. Na podstawie przedstawionych wyników można przypuszczać, że ewentualne problemy stwierdzone podczas badania nie są konsekwencją deficytów spostrzegania, pamięci krótkotrwałej czy obniżonej szybkości przetwarzania (np. relatywnie dobre wyniki uzyskiwane w CTT-1 w grupie klinicznej, rzadkie łamanie zasad podczas wykonywania zadań), ale są raczej powiązane ze sprawnością wykonawczą.
Uzyskane wyniki są spójne z doniesieniami z literatury, zgodnie z którymi grupa osób cierpiących na zaburzenia odżywiania jest wysoce heterogeniczna. Metaanaliza przeprowadzona przez Wu i wsp. (2014) pokazuje, że spośród 74 badań EF w tej grupie klinicznej w zaledwie 28 zaobserwowano znaczące różnice w zakresie zdolności przełączania się między osobami z anoreksją, bulimią oraz otyłością a grupą kontrolną. Osoby wykazujące problemy związane z odżywianiem się uzyskiwały gorsze wyniki niż zdrowi uczestnicy. Podobne wnioski uzyskano również w innych badaniach – obserwowano sztywność poznawczą w grupie chorujących na anoreksję psychiczną mierzoną za pomocą różnych testów psychologicznych (Roberts i wsp. 2007). Z kolei metaanaliza wyników badań nad zdolnością podejmowania decyzji przeprowadzona przez Guillaume i wsp. (2015) sugeruje, że tak badane „gorące” funkcje wykonawcze są w umiarkowanym bądź dużym stopniu uzależnione od wystąpienia zaburzenia odżywiania (g Hedgesa = −0,72 dla osób z AN, −0,62 dla osób z BN oraz −1,26 dla osób z BED). Badacze zajmujący się oceną funkcjonowania poznawczego w populacji osób z zaburzeniami odżywiania wskazują, że pomimo prowadzonych prób istnieje wiele niejasności dotyczących tej problematyki, które prawdopodobnie wynikają ze stosowania różnych narzędzi lub badania niewielkich i wysoce zróżnicowanych grup (Tchanturia i wsp. 2005).
Deficyty funkcji wykonawczych mogą być odpowiedzialne za utrzymywanie się objawów zaburzeń odżywiania. Sztywność poznawcza może stanowić ważny czynnik rozwoju nieprawidłowej relacji z jedzeniem i własnym ciałem, można też przypuszczać, że jest odpowiedzialna za fenomen egosyntoniczności tej choroby. Deficyty w zakresie planowania oraz podejmowania decyzji prawdopodobnie uniemożliwiają efektywne wyciąganie wniosków na podstawie własnych zachowań, co ogranicza wgląd osób z diagnozą ED w rozumienie własnej choroby i jej konsekwencji. Sprawność wykonawcza sprzyja prawidłowemu procesowi leczenia, szczególnie w odniesieniu do oddziaływań terapeutycznych.
Należy wskazać kilka aspektów badania, które są znaczące dla przedstawionych wyników. W grupie kryterialnej znalazło się zaledwie 15 kobiet z diagnozą zaburzeń odżywiania, co z pewnością wpłynęło na uzyskane wyniki i stanowiło ograniczenie zarówno w zastosowaniu bardziej wyrafinowanych analiz statystycznych, jak i możliwości wyciągania wiarygodnych i uzasadnionych wniosków. Z pewnością większa liczebnie próba lepiej odzwierciedlałaby populację kobiet z diagnozą AN i BN, jednak dane uzyskane w badaniach pilotażowych stanowią ważny głos w dyskusji o funkcjonowaniu wykonawczym tej grupy. Na uwagę zasługuje fakt, że już w tak niewielkiej próbie można dostrzec heterogeniczność populacji osób z zaburzeniami odżywiania (nie tylko w wykonaniu zadań angażujących funkcje wykonawcze, lecz także we współzachorowalności na inne zaburzenia czy w stopniu korzystania ze specjalistycznego wsparcia). Ze względu na to, że zaburzenia odżywiania najczęściej współwystępują z innymi zaburzeniami psychicznymi (Brytek-Matera 2021), postanowiono nie wykluczać z grupy kryterialnej osób z diagnozą dodatkową zaburzeń lękowych czy afektywnych. W badaniu kontrolowano nasilenie objawów depresji i niepokoju. Warto podkreślić, że nie wykazano zależności między wspomnianymi aspektami a funkcjonowaniem wykonawczym. Badanie może stanowić inspirację do dalszego zgłębiania podjętego tematu.

Wnioski

Grupa kobiet z diagnozą anoreksji i bulimii psychicznej jest zróżnicowana pod względem sposobu funkcjonowania wykonawczego zarówno w odniesieniu do „gorących”, jak i „zimnych” EF. Wnioski sformułowane na podstawie badania sugerują, że zaburzenia odżywiania mogą się wiązać raczej z deficytami funkcji wykonawczych niż z ich poważnymi zaburzeniami. W badaniu granicą oddzielającą przeciętne wykonanie zadań angażujących EF od obniżonego (wskazującego na deficyty EF) była wartość jednego odchylenia standardowego, z kolei odchylenie wyniku o 3 przyjęte jednostki sugerowałoby poważne zaburzenia w badanym zakresie. Profesor Tchanturia, której dorobek naukowy koncentruje się na funkcjonowaniu poznawczym osób z ED, również wskazuje na to, że trudności obserwowane w tej populacji mogą być mniejsze niż w grupach osób z uszkodzeniami OUN, których problemy zyskałyby rangę zaburzeń (Tchanturia i wsp. 2005). Poznanie sposobu funkcjonowania poznawczego ze szczególnym uwzględnieniem „gorących” i „zimnych” funkcji wykonawczych osób cierpiących na zaburzenia odżywiania może się przyczynić do lepszego zrozumienia mechanizmów leżących u podłoża rozwoju i utrzymywania się choroby. Jest to istotne zagadnienie również ze względu na to, że poznanie sposobu planowania czy podejmowania decyzji może wpłynąć na poprawę efektywności leczenia i oddziaływań terapeutycznych. Potrzebę badań funkcji poznawczych w tej grupie klinicznej można zaobserwować w rozwoju takich metod, jak usprawnianie poznawcze (cognitive remediation therapy – CRT) oraz trening usprawniania poznawczego i umiejętności emocjonalnych (cognitive remediation and emotion skills training – CREST) (Starzomska i wsp. 2018; Tchanturia i wsp. 2013).

Oświadczenie

Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo