Przekonania studentów medycyny dotyczące leczenia choroby nowotworowej – doniesienie wstępne

Wstęp

Wiele pojęć z obszaru psychologii, psychiatrii czy medycyny przeniknęło do języka potocznego i weszło w obręb tak zwanej wiedzy potocznej. Z całą pewnością dotyczy to również chorób nowotworowych. Każdy wie, co to jest nowotwór. Indywidualna wiedza o chorobie nowotworowej może być czerpana z różnych źródeł. Andersen i wsp. [1] podają, że jednym z nich może być doświadczenie jednostki (wiedza z pierwszej ręki). Drugim jest własna, szeroko pojęta wiedza, która wywodzi się ze specjalistycznych opracowań dotyczących chorób nowotworowych oraz obserwacji i kontaktów z chorymi na raka.
Pod tym względem bardzo ciekawa wydaje się grupa studentów pierwszego roku medycyny. Z jednej strony na pewno bardziej zainteresowana sprawami medycznymi niż ogół populacji, ale z drugiej – pierwszy rok nauki to początek drogi, na której końcu młodzi ludzie staną się profesjonalnymi lekarzami. Interesujące jest to, jak wygląda w oczach tej specyficznej grupy choroba nowotworowa.
W zestawie przekonań dotyczących choroby nowotworowej funkcjonujących w obszarze wiedzy potocznej rozpoznanie nowotworu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem faktu zagrożenia życia. Sam okres wstępny, kiedy dokonuje się diagnozy, często jest przez doświadczonych lekarzy opisywany jako stan dużego zakłócenia równowagi psychicznej pacjenta, w trakcie którego doświadcza on silnego zagrożenia, niepewności i skrajnych emocji (zwłaszcza lęku) [2].
Dlatego właśnie celem pracy było zbadanie w grupie studentów medycyny przekonań dotyczących etapu, który rozpoczyna diagnoza nowotworu, czyli etapu leczenia.
Badania zostały zaprojektowane jako wstępne, przed podjęciem kolejnych działań służących pogłębionej analizie tego tematu.

Materiał i metody

W badaniu wzięło udział 77 osób studiujących na pierwszym roku medycyny na Gdańskim Uniwersytecie Medycznym, w roku akademickim 2012/2013. Średnia wieku badanych wynosiła 24 lata, a odchylenie standardowe – SD = 7,6. W skład badanej grupy weszły 63 kobiety oraz 14 mężczyzn, 12% osób pochodziło z obszaru wiejskiego, 6% z miasteczka do 20 tys. mieszkańców, 35% z miasta od 21 do 100 tys., a największa grupa, bo aż 47%, z miasta powyżej 100 tys. Wszystkie osoby wyraziły zgodę na udział w badaniach.
W pracy wykorzystano ankietę własnej konstrukcji. Zawierała ona 20 stwierdzeń oraz 2 pytania, wobec których można było się ustosunkować, wykorzystując siedmiopunktową skalę odpowiedzi: 1 – w ogóle nie wierzę, 2 – nie wierzę, 3 – raczej nie wierzę, 4 – trudno powiedzieć, 5 – raczej wierzę, 6 – wierzę, 7 – bardzo mocno wierzę. Dla potrzeb niniejszego artykułu wykorzystano pozycje z ankiety dotyczące przekonań związanych z leczeniem choroby nowotworowej.
Były to następujące stwierdzenia:
Wczesne wykrycie raka powiększa szansę wyleczenia.
Rak jest nieuleczalny.
Wiele osób umiera na raka, bo zbyt późno zgłosiły się do lekarza.
Wiele osób umiera na raka, bo w Polsce nie ma nowoczesnych metod leczenia.
Wiele osób umiera na raka, bo są źle leczone.
Jeżeli ktoś jest chory na raka, to lepiej mu o tym nie mówić.
Duża mobilizacja psychiczna i wola życia pomaga zwalczać raka.
Wyniki opracowano przy użyciu programu Statistica, wersja 10 (StatSoft Polska).

Wyniki

Badana grupa studentów medycyny w przeważającej większości jest przekonana o nieprawdziwości stwierdzenia o nieuleczalności raka (68% ustosunkowań: w ogóle nie wierzę, nie wierzę, raczej nie wierzę). Jednak aż 6% osób wierzy w to, że choroba nowotworowa jest nieuleczalna (wskazania: raczej wierzę, bardzo mocno wierzę). Dwie osoby nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie (ryc. 1, tab. 1).
Wszyscy studenci pierwszego roku medycyny są przekonani o tym, że wczesne wykrywanie nowotworu zwiększa szansę na jego wyleczenie (ryc. 2, tab. 2). Podobnie kształtują się odpowiedzi na zbliżone pytanie o kluczowe znaczenie jak najwcześniejszego zgłoszenia się do lekarza (ryc. 3, tab. 3). Łącznie odpowiedzi raczej wierzę, wierzę i bardzo mocno wierzę udzieliło 89% osób przekonanych o konieczności jak najszybszej konsultacji lekarskiej. Taki wynik już na wstępnym etapie edukacji medycznej jest obiecujący – może w przyszłości w postawach studentów skutkować przykładaniem dużej wagi do działań profilaktycznych i podkreślania znaczenia wczesnej diagnozy.
Ciekawy jest natomiast brak zaufania studentów medycyny do procedur leczenia chorób nowotworowych. Na pytania o nowoczesne metody leczenia oraz błędy w leczeniu padły interesujące odpowiedzi – 57% ankietowanych uważa, że wiele osób umiera z powodu braku nowoczesnych metod leczenia (odpowiedzi: raczej wierzę, wierzę oraz bardzo mocno wierzę). Kolejne 30% nie umie odnieść się do prawdziwości tego stwierdzenia (ryc. 4, tab. 4). Wprawdzie nieco mniej, bo 26%, uważa, że wiele osób umiera z powodu błędów w leczeniu, ale aż 48% nie jest pewnych, jak faktycznie wygląda sytuacja (ryc. 5, tab. 5).
Kolejne pytania dotyczyły w pewnym sensie psychologicznych aspektów choroby nowotworowej i kontaktu z pacjentem. Większość badanych osób (87%) nie zgadza się ze stwierdzeniem, że „jeżeli ktoś jest chory na raka, to lepiej mu o tym nie mówić” (odpowiedzi: w ogóle nie wierzę, nie wierzę, raczej nie wierzę), 10% trudno określić swoje stanowisko w tej sprawie. Z powyższym stwierdzeniem zgadza się 3% badanych osób (ryc. 6, tab. 6).
Kolejne pytanie podkreśla świadomość możliwych uwarunkowań psychosomatycznych oraz ich szczególnego znaczenia w całym procesie leczenia choroby nowotworowej u studentów medycyny. O tym, że mobilizacja psychiczna i „wola życia” pomagają w radzeniu sobie z chorobą nowotworową, jest przekonanych łącznie 92% ankietowanych studentów medycyny (odpowiedzi: raczej wierzę, wierzę i bardzo mocno wierzę) (ryc. 7, tab. 7).

Dyskusja

Pewnym ograniczeniem badań może być stosunkowo mała liczba osób badanych i posłużenie się tylko metodą sondażu diagnostycznego. Badania zostały zaprojektowane jako wstępne, temat bez wątpienia wymaga podjęcia dalszych działań eksploracyjnych. Wydaje się jednak, że już wyniki badania pilotażowego mówią coś o przekonaniach na temat chorób nowotworowych specyficznej grupy, jaką stanowią studenci medycyny.
Pierwsze zadane im pytanie dotyczyło przekonania o nieuleczalności choroby nowotworowej. Podobne badanie wśród studentów przeprowadziła M. Czarnecka-Iwańczuk. Głównym celem tej pracy była odpowiedź na pytanie: z czym kojarzy się choroba nowotworowa? W badaniu wykorzystano metodę swobodnych skojarzeń – polecenie brzmiało „jakie masz dwa skojarzenia z chorobą nowotworową?”. Przebadano 126 studentów różnych kierunków – głównie psychologii, historii, prawa, medycyny, matematyki, ekonomii, biologii. Uzyskano 252 skojarzenia, w których najczęściej powtarzały się śmierć (wymieniona przez 51 z 126 osób), cierpienie (24 osoby) oraz ból (22 osoby) [3].
Na tym tle 68% studentów medycyny przekonanych o nieprawdziwości stwierdzenia, że choroba nowotworowa jest nieuleczalna, to ciekawy wynik. Należy jednak pamiętać, że nawet w tej grupie (potencjalnie bardziej niż ogół społeczeństwa zainteresowanej medycyną) znalazło się 6% osób przekonanych o jej nieuleczalności.
Ciekawy jest brak konsekwencji tych 6% osób, które wierząc w nieuleczalność nowotworu, nie udzieliły spójnej z takim sposobem myślenia odpowiedzi w kolejnym pytaniu – o wczesne wykrycie nowotworu, które miałoby zwiększyć szansę na wyleczenie. Wszystkie osoby ankietowane zgodziły się z tym, że wczesna diagnoza poprawia rokowanie.
Taka postawa może sugerować połączenie wiedzy racjonalnej i emocji w stosunku do chorób nowotworowych. Badanie, które przeprowadzili Nęcki i Górski na próbie 832 mieszkańców różnych miast, wykazało, że postawy wobec raka są nasycone lękiem – 30% osób badanych wykazało postawę lękową w stopniu ponadprzeciętnym, 60% w stopniu umiarkowanym. Tylko 10% badanych wykazało zdecydowany brak lęku [4].
Jest to zjawisko o tyle ważne, że przekonania o nieuleczalności raka mogą głęboko ingerować w kreowanie zachowań antyzdrowotnych u pacjenta, a u lekarza mogą wpływać już na pierwsze kontakty z pacjentem [5].
Na przekonanie o nieuleczalności raka może wpływać nie tylko sam fakt „ciężkości” choroby (średnio 84% polskiego społeczeństwa uznaje raka za chorobę najgroźniejszą dla życia [6]), lecz także przekonanie o braku skutecznych metod leczenia. Ciekawe w tym kontekście są w pewnym sensie brak zaufania ponad połowy studentów medycyny do aktualnie stosowanych metod leczenia (pytanie dotyczące przekonań o deficycie nowoczesnych metod) oraz trudności w odniesieniu się przez prawie połowę ankietowanych do stwierdzenia, że dużo osób umiera na raka ze względu na błędy w leczeniu. Są to wskazania osób, które zdecydowały się na studiowanie medycyny. Być może przekonania ogółu populacji kształtują się jeszcze bardziej dramatycznie. Pozostaje pytanie o wpływ, jaki takie przekonania mogą wywierać na osobę obserwującą u siebie pewne niepokojące objawy, wstępnie definiowane jako nowotworowe.
Wykorzystane w badaniu stwierdzenie jeżeli ktoś jest chory na raka, to lepiej mu o tym nie mówić zastosowano w takiej samej formie, z identyczną skalą odpowiedzi w sondażu przeprowadzonym na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie 1148 osób w 1995 r. Ogólny rozkład odpowiedzi ukazał podział społeczeństwa polskiego na trzy w miarę równe liczebnie grupy. W skład pierwszej weszły osoby, które były przekonane, że nie należy omawiać takiego rozpoznania (32%). Drugą grupę tworzyły osoby przekonane o konieczności informowania (36,1%), a trzecią ci, którzy nie mieli zdania (31,5%). Z tych samych badań wynikało, że grupę osób chcących ukrywać rozpoznanie tworzyli respondenci przekonani o nieuleczalności raka. Może to sugerować obronny charakter takich deklaracji [7].
Wyraźnie widać, że przekonania studentów medycyny znacząco odbiegają od przedstawionego powyżej schematu, obserwowanego w populacji ogólnej. Większość badanych (87%) uważa, że należy informować osoby chorujące na raka, 10% nie ma zdania, a tylko 3% badanych zgadza się ze stwierdzeniem, że jeżeli ktoś jest chory na raka, to lepiej mu o tym nie mówić. Na pewno u studentów medycyny potrzebna jest gotowość do poruszania w przyszłości w rozmowie z pacjentami wszystkich tematów istotnych z punktu widzenia choroby czy prowadzonego leczenia. Lekarz, który nie umie albo nie chce przekazywać takich informacji, może wytworzyć w relacji z pacjentem tematy tabu, które oboje będą omijać. Istotne jest również to, że przy podstawowej gotowości lekarza do informowania najważniejsza jest postawa i gotowość pacjenta do odebrania takich informacji, która jest ważną wskazówką dla przeprowadzenia całego procesu. Są to kwestie, które warto podkreślać w dalszej edukacji studentów.
Ze stwierdzeniem, że duża mobilizacja psychiczna i wola życia pomaga zwalczyć raka, zgadza się 92% studentów pierwszego roku medycyny. Takie przekonania obserwowane już u studentów mogą w przyszłości owocować docenianiem znaczenia zespołu interdyscyplinarnego, w którego skład wchodzi nie tylko lekarz onkolog, lecz także psychiatra, psycholog, pielęgniarka i wszystkie osoby, które mogą mieć wpływ na motywację pacjenta do leczenia.
Taki wynik dobrze wpisuje się również w stale rosnące zainteresowanie psychoonkologią, która jest przecież stosunkowo młodą dziedziną medycyny. Psychoonkologia w pewnym uproszczeniu realizuje się na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest promocja zdrowia i profilaktyka, a drugim właśnie łagodzenie lub usuwanie psychicznych następstw choroby nowotworowej i jej leczenia [8].

Wnioski

Grupa studentów pierwszego roku medycyny jest w większości przekonana o nieprawdziwości stwierdzenia o nieuleczalności choroby nowotworowej. Jednakże również w tej specyficznej grupie znalazły się osoby (6%), które wierzą w to, że rak jest nieuleczalny.
Wydaje się, że większość badanej grupy nie ma zaufania do stosowanych metod leczenia (respondenci są przekonani, że na śmiertelność pacjentów wpływa brak nowoczesnych metod oraz możliwe błędy w leczeniu).
Zdecydowana większość badanych uważa, że pacjentów należy informować o rozpoznaniu choroby nowotworowej, i jest świadoma wpływu sfery psychologicznej na proces leczenia – może to świadczyć o otwartości na pracę w zespole interdyscyplinarnym, w którego skład wchodzi nie tylko lekarz, lecz także psychiatra, psycholog i inne osoby, które mogą pomóc pacjentowi.

Piśmiennictwo

1. Andersen BL, Cacioppo JT, Roberts DC. Delay in seeking a cancer diagnosis: Delay stages and psychophysiological comparison process. Br J Soc Psychol 1995; 34: 33-52.
2. de Walden-Gałuszko K. Wybrane zagadnienia psychoonkologii i psychotanatologii. Psychologiczne aspekty choroby nowotworowej, umierania i śmierci. Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1992.
3. Czarnecka-Iwańczuk M. Skojarzenia z chorobą nowotworową wśród studentów. Pielęgniarstwo Polskie 2011; 3: 144-149.
4. Nęcki Z, Górski L. Przekonania i postawy społeczne wobec chorób nowotworowych. W: Kubacka-Jasiecka D, Łosiak W (red.). Zmagając się z chorobą nowotworową. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999.
5. Chojnacka-Szawłowska G. Rozpoznanie choroby nowotworowej. Uwarunkowania psychologiczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998; 92-95.
6. Chojnacka-Szawłowska G. Rozpoznanie choroby nowotworowej. Uwarunkowania psychologiczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998; 100-101.
7. Chojnacka-Szawłowska G. Informowanie o rozpoznaniu choroby nowotworowej w opinii Polaków. Psychoonkologia 1994; 1: 27-32.
8. de Walden-Gałuszko K. Psychoonkologia w praktyce klinicznej. PZWL, Warszawa 2011.