Definicja i klasyfikacja
Zespół jelita nadwrażliwego (ZJN) to zaburzenie czynnościowe przewodu pokarmowego, charakteryzujące się bólem lub dyskomfortem w jamie brzusznej, wzdęciami brzucha, wraz z zaburzeniami rytmu wypróżnień. Powyższe objawy nie znajdują wytłumaczenia przyczyną organiczną ani metaboliczną. Do rozpoznania ZJN rekomendowane są Kryteria rzymskie III, które kładą nacisk na czas trwania i częstość występowania bólu oraz stopień uformowania stolca (ramka 11.2.11.1). Aktualna klasyfikacja ZJN uwzględnia częstość i konsystencję wypróżnień. Wyróżnia się ZJN z dominującą biegunką (ZJN-B), ZJN z dominującym zaparciem (ZJN-Z) oraz podtyp mieszany (ZJN-M).
Epidemiologia
Zespół jelita nadwrażliwego występuje u 10–15% populacji dorosłych na półkuli północnej, z liczbową przewagą kobiet (1,5 : 1). Początek objawów przypada najczęściej na 3.–4. dekadę życia. Schorzenie to stanowi przyczynę 12–14% konsultacji u lekarzy POZ oraz ok. 28% u lekarzy gastroenterologów.
Patogeneza
Jest złożona i nie do końca poznana. Obejmuje czynniki genetyczne, zaburzenia układu serotoninergicznego, udział stanu zapalnego, komórek tucznych, zaburzenia równowagi mikrobiologicznej w przewodzie pokarmowym, obejmujące przerost bakterii w świetle jelita (SIBO), jak również zaburzenia percepcji bólu. Rozważana jest rola alergii pokarmowej, związanej z produkcją przeciwciał klasy IgE, IgG, mobilizacją limfocytów T oraz wzrostem odsetka eozynofili w błonie śluzowej jelita.
Obraz kliniczny
Rozpoznanie ZJN opiera się na analizie zgodności objawów z Kryteriami rzymskimi III, przy braku objawów alarmujących, to znaczy takich, które mogą być związane z podłożem organicznym dolegliwości (mężczyźni po 50. roku życia z krótkim czasem trwania dolegliwości oraz chorzy z wywiadem rodzinnym raka jelita grubego, nieswoistych zapaleń jelit lub celiakii). Wśród objawów alarmujących największe znaczenie ma postępujący spadek masy ciała oraz anemia (ramka 11.2.11.2). Symptomatologia ZJN, poza objawami zawartymi w Kryteriach rzymskich III, obejmuje również dolegliwości spoza przewodu pokarmowego, w tym: fibromialgię, ospałość, bóle głowy, pleców, zaburzenia ze strony układu moczowo-płciowego, które mogą się nasilać pod wpływem stresu.
Ramka 11.2.11.2. Objawy alarmujące, czynniki ryzyka choroby organicznej
• Wiek > 50 lat
• Spadek masy ciała
• Niedokrwistość
• Krwawienie z przewodu pokarmowego
• Ból brzucha, występowanie objawów w nocy
• Krótki czas trwania objawów
• Płeć męska
Opracowano na podstawie: Bartnik W., Chojnacki J., Paradowski L. i wsp. Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne w zespole jelita nadwrażliwego. Gastroenterol Klin 2009; 1: 9-17.
Nie ma specyficznych biomarkerów ZJN. Diagnostyka zależy od wieku chorego, obecności objawów alarmujących, nasilenia i czasu trwania dolegliwości oraz wywiadu rodzinnego w kierunku chorób przewodu pokarmowego. Zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii nie ma wskazań do wykonywania badań diagnostycznych, takich jak: morfologia krwi, badania biochemiczne, hormony tarczycy, badania mikrobiologiczne stolca oraz badania obrazowe jamy brzusznej, u chorych poniżej 50. roku życia, bez objawów alarmujących. U starszych przy pierwszej wizycie należy zbadać morfologię, CRP oraz skierować pacjenta na skrining serologiczny w kierunku celiakii, jeżeli występuje biegunkowa lub mieszana postać ZJN. Nie ma wskazań do kolonoskopii u chorych poniżej 50. roku życia z objawami spełniającymi Kryteria rzymskie III, bez objawów alarmujących, z wyjątkiem osób z rodzinnym wywiadem występowania nowotworów przewodu pokarmowego. Kolonoskopia i inne metody diagnostyczne obrazujące jelito grube, takie jak: kolonografia TK lub wlew doodbytniczy, powinny być wykonane u osób z objawami alarmującymi niezależnie od wieku oraz u osób po 50. roku życia w celu wykluczenia choroby organicznej. Ponadto u osób z postacią biegunkową ZJN wskazane jest pobranie licznych wycinków z błony śluzowej jelita grubego w celu diagnostyki mikroskopowego zapalenia jelit (tab. 11.2.11.1).
Diagnostyka różnicowa
W różnicowaniu należy uwzględnić:
• swoiste i nieswoiste zapalenia jelit,
• celiakię,
• uchyłki,
• raka jelita grubego,
• zaburzenia metaboliczne.
Postępowanie lecznicze
Leczenie jest objawowe i polega na stosowaniu diety, włókien pokarmowych, czynników zwiększających objętość stolca, leków przeczyszczających, rozkurczowych oraz przeciwbiegunkowych (tab. 11.2.11.2). Wykazano korzystny wpływ diety ubogiej w fermentujące oligo-, di-, monosacharydy i poliole (FODMAP) na ustępowanie objawów klinicznych i poprawę konsystencji stolca.
Stosuje się też leki wpływające na receptory serotoninowe 5-HT3, 5-HT4 oraz nadwrażliwość trzewną oraz antydepresanty.
Prognoza
Zespół jelita nadwrażliwego nie ma wpływu na długość życia, ale znamiennie pogarsza jego jakość.
Piśmiennictwo
1. Bartnik W., Chojnacki J., Paradowski L. i wsp. Rekomendacje diagnostyczno-terapeutyczne w zespole jelita nadwrażliwego. Gastroenterol Klin 2009; 1: 9-17.
2. Chang J.Y., Talley N.J. Current and emerging therapies in irritable bowel syndrome: from pathophysiology to treatment. Trends Pharmacol Sci 2010; 31: 326-334.
3. El-Salhy M., Ostgard H., Gundersen D., Hausken T. The role of diet in the pathogenesis and management of irritable bowel syndrome (review). Int J Molec Med 2012; 29: 723-831.
4. Halmos E.P., Power V.A., Shepherd S.J., Gibson P.R. A diet low in FODMAP reduces symptoms of irritable bowel syndrome. Gastroenterology 2014; 146: 67-75.
5. Walker M.M., Talley N.J. Functional disorders and the potential role of eosinophils. Gastroenterol Clin North Am 2008; 37: 383-395.
Przedruk z „Medycyna rodzinna. Podręcznik dla lekarzy i studentów”, Termedia, Poznań 2015
This is an Open Access journal, all articles are distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0). License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.
