Wstęp
Okres postmenopauzalny jest naturalnym, ale dla większości kobiet bardzo trudnym etapem w życiu. Przekwitanie przypada średnio na 40.–55. rok życia, ze średnią występowania w wieku 51 lat [1]. Jest ono uciążliwe nie tylko ze względu na pojawiające się objawy somatyczne, takie jak uderzenia gorąca [2], problemy ze snem [3, 4] czy dysfunkcje seksualne [5], lecz także ze względu na problemy natury psychologicznej – rozdrażnienie, zaburzenia pamięci, koncentracji [2], depresję [2, 6–8] oraz lęk, które utrudniają efektywne funkcjonowanie. Choć zaburzenia lękowe czy depresyjne, przeważające wśród żeńskiej populacji [9, 10], mogą pojawić się w każdym wieku, np. na skutek traumatycznych zdarzeń życiowych, to – jak przytacza część autorów – zwykle występują [11] i nasilają się one u kobiet w okresie postmenopauzalnym. Niebagatelną rolę w leczeniu tego typu zaburzeń odgrywa terapia hormonalna (HT), poprawiająca samopoczucie kobiet menopauzalnych [6, 12] nieujawniających objawów ciężkiej depresji [13, 14]. Przypuszcza się, że poza zmianami hormonalnymi zachodzącymi w tym okresie ważną rolę odgrywają również czynniki psychospołeczne mogące modyfikować samopoczucie i funkcjonowanie kobiet [15–18]. Jednym z nich jest na przykład syndrom „pustego gniazda”, który wpływa negatywnie na satysfakcję z życia oraz wzmaga nastrój depresyjności [19] i może być potęgowany przez pojawiające się niekiedy w tym okresie problemy małżeńskie, spowodowane spadkiem zainteresowania seksualnego partnerów [20]. Czynnikami, które mają wpływ na relacje małżeńskie, są również objawy andropauzy partnera [21]. Niebagatelną rolę w okresie postmenopauzalnym odgrywają dobre warunki socjoekonomiczne oraz wsparcie społeczne[22], które jest silnie skorelowane z zadowoleniem z życia [23]. Na zdrowie fizyczne, jak również psychiczne kobiety w okresie postmenopauzalnym wpływa styl życia, zatrudnienie [16–18] oraz zajmowana pozycja społeczna [15], a wielość objawów me-nopauzalnych zależy od pozytywnego stosunku samej kobiety do przekwitania oraz procesu starzenia się [16].Cel pracy
Celem pracy było określenie czynników psychospołecznych wyznaczających funkcjonowanie kobiet w okresie postmenopauzalnym i ich związku z poziomem lęku i depresyjności. Materiał i metody
Badaniami objęto 31 kobiet w okresie postmenopauzalnym w wieku 47–62 lat (średnia wieku wynosiła 53 lata, mediana 53 lata, SD +5,2 roku) o zróżnicowanym stanie cywilnym (tab. I). Grupa różniła się także pod kątem innych wybranych czynników psychospołecznych, scharakteryzowanych w tabeli II. Wszystkie kobiety wyraziły zgodę na uczestnictwo w badaniach psychologicznych. Zastosowano autorską ankietę składającą się z 24 pytań dotyczących danych demograficznych, psychologicznych oraz danych ginekologicznych wyszczególnionych w tabelach I i II. Do zbadania poziomu lęku u kobiet w okresie postmenopauzalnym użyto Inwentarza Stanu i Cechy Lęku – polskiej adaptacji State-Trait Anxiety Inventory (STAI). Jest to kwestionariusz składający się z dwóch skal: skali X-1 do badania lęku jako stanu i skali X-2 do badania lęku jako cechy. Zadaniem osoby badanej było ustosunkowanie się do 20 zamieszczonych stwierdzeń. Poziom depresji zmierzono za pomocą Inwentarza Depresji Becka (BDI). Służy on do samooceny m.in. odczuwanego nastroju, poczucia porażki, poziomu niezdecydowania, zaburzeń łaknienia i snu. Każde z pytań zawiera 4 stwierdzenia o różnym stopniu nasilenia, a zadaniem pacjenta jest wybranie tylko jednej z proponowanych odpowiedzi. Analiza statystyczna
Do oceny zależności między badanymi zmiennymi zastosowano metodę współczynnika korelacji Spearmana oraz test istotności dla dwóch średnich t-Studenta. Za istotny statystycznie przyjęto poziom p < 0,05. Wyniki badań ujęto jako średnie wraz z odchyleniem standardowym (SD). Do analizy statystycznej wykorzystano program komputerowy Statistica for Windows PL (S.5.5) firmy StatSoft (licencja Instytut „Centrum Zdrowia Matki Polki”). Wyniki
Korelacje wybranych czynników psychospołecznych z poziomem lęku i depresyjności są częściowo istotne statystycznie (tab. III). Wiek, zadowolenie ze związku partnerskiego oraz liczba lat od daty ostatniej miesiączki korelowały ujemnie, natomiast ilość obecnych problemów emocjonalnych dodatnio z poziomem lęku jako stanem u badanych kobiet. Wiek badanych, wiek wystąpienia pierwszej miesiączki, liczba dzieci i porodów oraz zadowolenie ze związku korelowały ujemnie, natomiast występowanie obecnie problemów emocjonalnych dodatnio z poziomem lęku jako cechą i były istotne statystycznie. Wiek kobiet oraz regularność wizyt u ginekologa w sposób znamienny statystycznie korelowały dodatnio z poziomem depresyjności. Pozostałe czynniki nie korelowały w sposób istotny statystycznie z poziomem lęku i depresyjności. Dyskusja
Dotychczas większość badań dotyczyła wpływu stężeń hormonów na występowanie epizodów depresyjnych u kobiet menopauzalnych [11, 24], natomiast przeprowadzono niewiele analiz na temat znaczenia czynników psychospołecznych. Średni wiek badanych wynosił 53 lata i jest on nieco wyższy od przedstawianego w literaturze średniego wieku kobiet menopauzalnych [1]. Nasze badania dowodzą, iż wraz z wiekiem rośnie poziomem lęku jako stanu i jako cechy oraz poziom depresyjności, co może być związane ze zmianą ról życiowych i występowaniem np. syndromu „pustego gniazda” [19]. Udowodniony brak zależności pomiędzy obecnie występującymi objawami somatycznymi a lękiem i depresją może być spowodowany np. otrzymywanym wsparciem społecznym [22] lub z racji wstępnego charakteru badań – małą liczebnością grupy. Wykazano natomiast, że poziom depresyjności nasila się, gdy wzrasta ilość różnych zaburzeń funkcji poznawczych, np. pamięci, koncentracji uwagi, myślenia i innych, które mogą być spowodowane pogorszeniem samopoczucia kobiet mającym związek z mniej efektywnym funkcjonowaniem. Co ciekawe, wg autorów tych badań nie ma korelacji między stosowaniem HTZ a poziomem lęku i depresyjności, co pozostaje w sprzeczności z większością badań [6, 12, 24]. Istnieje jednak zależność między zadowoleniem ze związku, liczbą dzieci i porodów a obniżaniem się poziomu lęku. Dobrostan psychiczny związany z zadowoleniem z relacji z partnerem oraz posiadaniem rodziny wpływa więc pozytywnie na samopoczucie kobiet. Inne czynniki psychospołeczne, takie jak brak współmałżonka, stan cywilny, wykształcenie, status zawodowy, miejsce zamieszkania i warunki materialne nie korelowały w sposób istotny statystycznie z poziomem lęku i depresyjności, co jest w opozycji do reszty badań świadczących o związku objawów menopauzalnych z czynnikami psychospołecznymi [16–18]. Fakt objęcia ankietowanych kobiet opieką psychologiczną i ginekologiczną nie koreluje z poziomem lęku i depresyjności, natomiast regularność wizyt u ginekologa łączyła się z depresyjnością. Może to być spowodowane brakiem dostatecznego wsparcia i poszukiwaniem pomocy w kontaktach z lekarzem. Poznanie roli czynników psychospołecznych w funkcjonowaniu kobiet menopauzalnych może przyczynić się do opracowania modelu optymalizacji opieki ginekologicznej i psychologicznej. Wnioski
Istnieje wpływ wybranych czynników psychospołecznych na funkcjonowanie kobiet w okresie postmenopauzalnym. Ze względu na podwyższony poziom depresyjności zalecana jest nie tylko regularna opieka ginekologiczna, lecz także psychologiczna nad kobietami w okresie postmenopauzalnym.Piśmiennictwo
1. The North American Menopause Society. Common clinical issues during perimenopause and beyond. In: Menopause practice: A clinican’s guide. 3rd ed. Cleveland 2007; 29-101.
2. Schindler AE. Climacteric symptoms and hormones. Gynecol Endocrinol 2006; 22: 151-4.
3. Joffe H, Soares CN, Cohen LS. Assessment and treatment of hot flushes and menopausal mood disturbance. Psychiatr Clin North Am 2003; 26: 563-80.
4. Wilczak M, Samulak D, Mojs E i wsp. Uwarunkowania zaburzeń snu u kobiet stosujących hormonalną terapię zastępczą i niestosujących hormonalnej terapii zastępczej. Prz Menopauz 2010; 14: 407-13.
5. Schnatz PF, Whitehurst SK, O`Sullivan DM. Sexual dysfunction, depression, and anxiety among patients of an inner-city menopause clinic. J Womens Health (Larchmt) 2010; 19: 1843-9.
6. Soares CN. Can depression be a menopause-associated risk? BMC Medicine 2010; 8: 79.
7. Avis NE, Crawford S, Stellato R, Longcope C. Longitudinal study of hormone levels and depression among women transitioning through menopause. Climacteric 2001; 3: 243-9.
8. Bromberger JT, Meyer PM, Kravitz HM, et al. Psychologic distress and natural menopause: a multiethnic community study. Am J Public Health 2001; 91: 1435-42.
9. Nolen-Hoeksema S. Sex differences in unipolar depression: evidence and theory. Psychol Bull 1987; 101: 259-82.
10. Weissman MM, Klerman GL. Sex differences and the epidemiology of depression. Arch Gen Psychiatry 1977; 34: 98-111.
11. Walaszek P, Mazur P, Płachta Z. Czy stan hormonalny kobiet w okresie menopauzy jest przyczyną zaburzeń nastroju o typie depresji? Prz Menopauz 2002; 6: 33-7.
12. Birkhäuser MH, Panay N, Archer DF, et al. Updated practical recommendations for hormone replacement therapy in the peri- and postmenopause. Climacteric 2008; 11: 108-23.
13. Ditkoff EC, Crary WG, Cristo M, Lobo RA. Estrogen improves psychological function in asymptomatic postmenopausal women. Obstet Gynecol 1991; 78: 991-5.
14. Palinkas LA, Barrett-Connor E. Estrogen use and depressive symptoms in postmenopausal women. Obstet Gynecol 1992; 80: 30-6.
15. Anderson D, Posner N. Relationship between psychosocial factors and health behaviours for women experiencing menopause. Int J Nurs Pract 2002; 8: 265-73.
16. Dennerstein L, Lehert P, Burger H, Dudley E. Factors affecting sexual functioning of women in the mid-life years. Climacteric 1999; 2: 254-62.
17. Olofsson AS, Collins A. Psychosocial factors, attitude to menopause and symptoms in Swedish perimenopausal women. Climacteric 2000; 3: 33-42.
18. Gannon L. Menopausal symptoms as consequences of dysrhythmia. J Behav Med 1993; 16: 387-402.
19. Liu LJ, Guo Q. Life satisfaction in a sample of empty-nest elderly: a survey in the rural area of a mountainous county in China. Qual Life Res 2008; 17: 823-30.
20. Jakiel G, Pilewska-Kozak AB, Łepecka-Klusek C i wsp. Mężczyźni kobiet menopauzalnych. Część II. Relacje partnerskie i seksualne. Prz Menopauz 2009; 13: 97-101.
21. Mędraś M. Andropauza i menopauza – dwie strony tego samego problemu. Prz Menopauz 2002; 12: 54-8.
22. Woods NF, Lentz M, Mitchell E. The new woman: health-promoting and health-damaging behaviors. Health Care Women Int 1993; 14: 389-405.
23. Newsom JT, Schultz R. Social support as a mediator in the relation between functional status and quality of life in older adults. Psychol Aging 1996; 11: 34-4.
24. Janicka K. Wpływ terapii hormonalnej na styl poznawczy i depresję kobiet w okresie menopauzy. Prz Menopauz 2008; 12: 61-8.
