Psychosocial conditions of quality of life for women during menopause treated for breast cancer

Wstęp

Nowotwór piersi stanowi jeden z najczęściej występujących guzów złośliwych wśród kobiet. Mimo znacznego postępu w diagnozowaniu i terapii raka piersi umieralność spowodowana tym nowotworem wciąż jest duża. Ryzyko zachorowania wzrasta z wiekiem. Zachorowania u kobiet poniżej 30. roku życia należą do rzadkości. Nierejestrowane przypadki zachorowań na raka piersi w Polsce stanowią ok. 5% [1]. Największą liczbę zachorowań odnotowuje się wśród kobiet po 50. ro-

ku życia.

Ważnymi czynnikami ryzyka zachorowania na raka piersi są: wiek między 35. a 65. rokiem życia, długi czas trwania aktywności hormonalnej, wczesny wiek wystąpienia pierwszej i późny wiek ostatniej miesiączki. Największy wzrost ryzyka dotyczy kobiet, których krewne w pierwszym stopniu pokrewieństwa zachorowały na obustronnego raka przed menopauzą [2].

Zdiagnozowanie raka piersi stanowi dla kobiety wielkie przeżycie stresowe. Po usunięciu piersi może pojawić się uczucie bezradności, brak poczucia kontroli nad własnym zdrowiem i dalszym życiem, trudności w akceptacji kobiecości. Ponadto choroba nowotworowa dezorganizuje życie rodzinne, wiąże się z utrudnieniami w pełnieniu funkcji społecznych i zawodowych. Powyższym odczuciom często towarzyszy zjawisko izolacji społecznej pojmowanej jako reakcja obronna przed negatywnymi emocjami [3].

Cel pracy

Celem badań była próba określenia uwarunkowań psychospołecznych jakości życia kobiet w okresie klimakterium leczonych z powodu raka piersi.

Materiał i metody

Materiał badawczy został zebrany za pomocą standaryzowanego narzędzia badawczego: skali WHOQOL-Bref (WHO Quality of Life-Bref), opracowanej na podstawie WHOQOL1-100, a do polskich warunków zaadaptowanej przez Wołowicką i Jaracz.

Anonimowe badania przeprowadzono w 2009 r. na terenie Radomia oraz Lublina wśród 107 kobiet.

W niniejszym opracowaniu odniesiono się do wyników z zakresu sfery psychicznej oraz społecznej. Analizie poddano również ocenę ogólnej jakości życia.

Otrzymane wyniki surowe badanych dziedzin zostały przekształcone na zawierające się w skali od 4 do 20 (poza ogólną jakością życia mierzoną w skali od 1 do 5). W etapie końcowym zebrany materiał został poddany analizie statystycznej za pomocą programu SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) przy użyciu testów nieparametrycznych (test mediany – χ2, tau Kendalla – τ, Manna-Whitneya – U). Za istotne statystycznie przyjęto wyniki, w przypadku których poziom istotności p ≤ 0,05.

Wyniki

Najliczniejszą grupę stanowiły kobiety w wieku 56–60 lat (34,58%), najmniej liczne były grupy wiekowe 40–45 lat oraz 46–50 lat (po 7%). Średnia wieku badanej grupy wyniosła 56,88 roku [odchylenie standardowe (standard deviation – SD) 6,11]. Osiemdziesiąt dwie osoby (76,64%) zamieszkiwały miasta, natomiast 25 było mieszkankami terenów wiejskich (23,36%). Spośród badanych kobiet 55 (51,40%) miało wykształcenie średnie, najmniej liczną grupą były kobiety mające wykształcenie podstawowe (3 osoby, 2,8%). W grupie badanej najwięcej było mężatek – 84 (78,50%), najmniej zaś rozwódek – 2 (1,87%; tab. I).

Z przeprowadzonej analizy danych wynika zauważalna tendencja do obniżania się ocen poszczególnych dziedzin funkcjonowania w porównaniu z wiekiem badanych (im starsze respondentki, tym gorsza ocena funkcjonowania w poszczególnych dziedzinach). Najwyższe wyniki osiągnęły kobiety w wieku 45–50 lat, które wysoko oceniały każdą z dziedzin oraz ogólną jakość życia. Dziedzina społeczna była lepiej oceniana w porównaniu ze sferą psychiczną. Zaobserwowano statystyczną zależność pomiędzy wiekiem a poziomem ogólnej jakości życia (p = 0,036; tab. II). Wraz z wiekiem maleje u badanych odczuwana ogólna jakość życia (τ = –0,182; p < 0,05).

W zakresie dziedziny psychicznej najwyższe wyniki wśród badanych uzyskały kobiety z wykształceniem wyższym (M = 14,77). Najniżej oceniały tę dziedzinę badane z wykształceniem zawodowym (M = 13,00). W ocenie sfery społecznej zaobserwowano podobne zależności (lepszej oceny dokonały kobiety z wyższym poziomem wykształcenia: M = 15,31). Również ocena ogólnej jakości życia była lepsza w grupie kobiet z wykształceniem wyższym (M = 4,03). Dziedzina społeczna była wyżej oceniana w porównaniu ze sferą psychiczną. Przeprowadzenie analizy statystycznej pozwoliło stwierdzić istnienie zależności (p = 0,038) pomiędzy wykształceniem a oceną dziedziny psychicznej (tab. II). Wraz ze wzrostem wykształcenia rośnie również poziom ocen sfery psychicznej (τ = 0,256; p < 0,01).

Ankietowane stanu wolnego lepiej oceniały poszczególne dziedziny funkcjonowania oraz ogólną jakość życia niż pozostałe kobiety. Wyżej oceniana była przez nie dziedzina społeczna. Na podstawie przeprowadzonej analizy nie stwierdzono statystycznych zależności (p > 0,05) pomiędzy stanem cywilnym a ogólną oceną jakości życia oraz omawianymi dziedzinami (tab. II).

Ogólna jakość życia oraz badane dziedziny były oceniane lepiej przez respondentki mieszkające na wsi (tab. I). Wynikiem przeprowadzonej analizy jest stwierdzona zależność w odniesieniu do sfery społecznej (p = 0,036; tab. II).

Badania wykazały, że wyższymi wynikami w sferze społecznej cechowały się osoby mieszkające na wsi w porównaniu z respondentkami z miast. Uzyskane różnice okazały się istotne na zakładanym poziomie statystycznym (U Manna-Whitneya – 716,50; p < 0,05).

Ogólna ocena jakości życia kształtowała się na poziomie dość dobrym (M = 3,77). Średnia dziedziny psychicznej kształtowała się na poziomie dobrym (M = 13,62). Badając dziedzinę społeczną, otrzymano średnią 14,43 (tab. III).

Analiza szczegółowa oceny ogólnej jakości życia i wartości średnich poszczególnych dziedzin wykazała tendencję wzrostową (lepszej ocenie ogólnej jakości życia odpowiadała lepsza ocena w poszczególnych obszarach funkcjonowania), przy czym należy podkreślić, iż w grupie badanej istnieje statystyczny związek oceny ogólnej jakości życia z oceną dziedziny społecznej (p = 0,003; tab. IV).

Dyskusja

Z badań prezentowanych w piśmiennictwie wynika, że najwięcej problemów uwidacznia się w sferze psychicznej w grupie pacjentów cierpiących na schorzenia onkologiczne [4, 5]. Jak uważa Mika, brak wiary w skuteczność leczenia, a także trudne do przezwyciężenia problemy osobiste, rodzinne czy zawodowe oddziałują bezpośrednio na psychikę kobiet [6]. Założenie to nie znalazło potwierdzenia w badaniach własnych. Większość respondentek (71,96%) oceniła swoje życie psychiczne i społeczne jako dobre. Jednocześnie taka sama liczba kobiet oceniła swoją ogólną jakość życia jako zadowalającą. Wyniki badań Chwałczyńskiej nie do końca znalazły poparcie w badaniach własnych, w których wykazano zdecydowanie lepszy, bo zadowalający, poziom jakości życia u kobiet leczonych z powodu raka piersi. Dziedzina emocjonalna jest najniżej ocenianym wymiarem jakości życia [5, 7].

Kobiety w młodszym wieku (45–50 lat) lepiej oceniały swoje funkcjonowanie we wszystkich badanych obszarach życia w porównaniu ze starszymi respondentkami. Tym samym potwierdzono założenie, że kobiety po 50. roku życia gorzej oceniają jakość swojego życia. Podobnie w badaniach innych autorów zaobserwowano tendencje do silniejszych zmian u kobiet starszych w obszarze psychicznym funkcjonowania niż u pacjentek młodszych [4, 8, 9]. W licznych publikacjach stwierdza się jednak wyższy poziom stresu w grupach młodszych pacjentek. Diagnoza raka w młodym wieku wiąże się z zaburzeniem dotychczas pełnionych funkcji społecznych, problemami wcześniejszej menopauzy czy zmianami wyglądu własnego ciała [10–13]. Z drugiej strony, młode kobiety mają większy dostęp do wsparcia społecznego, częściej otoczone są przez bliskich i mają większe szanse na wyleczenie niż starsze chore [14, 15].

W badaniach własnych stwierdzono, że wykształcenie badanych kobiet miało związek z oceną jakości życia w zakresie dziedziny psychicznej – lepszej oceny dokonywały badane z wykształceniem wyższym [16, 17]. Wykazano, że kobiety stanu wolnego lepiej oceniały jakość swojego życia w porównaniu z pozostałymi respondentkami, podobnie w badaniach przeprowadzonych przez Engel i wsp. [18]. Założenie to nie znajduje potwierdzenia w badaniach innych autorów [19]. Analizując wpływ stanu cywilnego na jakość życia kobiet leczonych z powodu raka piersi, stwierdzono, że stan cywilny nie wpłynął na ocenę jakości życia w żadnej ze sfer. Doświadczenia przeprowadzone przez innych badaczy nie w pełni potwierdziły tę zależność [20]. Stwierdzono, że miejsce zamieszkania miało związek z oceną jakości życia w zakresie dziedziny społecznej – lepszej oceny dokonywały respondentki zamieszkałe na terenach wiejskich.

Wnioski

1. Respondentki lepiej funkcjonują w sferze społecznej niż psychicznej. Sferę psychiczną, społeczną oraz ogólną jakość życia lepiej oceniały kobiety młodsze, z wykształceniem wyższym, stanu wolnego oraz zamieszkałe na wsi.

2. Wraz z wiekiem maleje u badanych odczuwana jakość życia, natomiast wzrostowi wykształcenia towarzyszy wzrost ocen sfery psychicznej. Wyższymi wynikami w sferze społecznej cechowały się osoby mieszkające na wsi w porównaniu z respondentkami z miast.

3. Ogólna jakość życia pozostaje w ścisłym związku z funkcjonowaniem respondentek w sferze społecznej.

Piśmiennictwo

1. Litwiniuk M, Łojko-Dankowska A. Rak piersi u kobiet w podeszłym wieku. Onkol Pol 2000; 3: 157-61.

2. Pierzchała RP, Pasz-Walczak G, Jeziorski A. Nowe czynniki rokownicze w raku piersi. Współcz Onkol 2004; 8: 429-343.

3. Didkowska J, Wojciechowska U, Tarkowski W i wsp. Nowotwory złośliwe w Polsce w 2000 roku. Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie. Krajowy Rejestr Nowotworów, Warszawa 2003: 75-76.

4. Majkowicz M, Chojnacka-Szawłowska G. Metodologiczne problemy badania jakości życia. W: de Walden-Gałuszko K, Majkowicz M (red.). Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1994; 65-84.

5. Wronska I. The quality of women’s life after mastectomy in Poland. Health Care Women Int 2003; 24: 900-9.

6. Mika KA. Po odjęciu piersi. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005; 123.

7. Chwałczyńska A, Woźniewski M, Rożek-Mróz K, et al. Jakość życia kobiet po mastektomii. Wiad Lek 2004; 57 (5-6): 212-216.

8. Chachaj A, Małyszczak K, Lukas J i wsp. Jakość życia kobiet z obrzękiem limfatycznym kończyny górnej po leczeniu raka piersi. Współcz Onkol 2007; 11: 444-8.

9. Stępień RB. Uwarunkowania społeczno-demograficzne poziomu lęku i depresji u kobiet po radykalnym leczeniu chirurgicznym raka piersi – mastektomii. Probl Pielęg 2007; 15: 20-5.

10. de Walden-Gałuszko K. Psychospołeczne aspekty raka sutka. W: Jassem J

(red.) Rak sutka. Springer PWN, Warszawa 1998; 377-91.

11. Meyza J. Jakość życia w chorobie nowotworowej. Centrum Onkologii – Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa 1997; 46-58.

12. Mor V, Malin M, Allen S. Age differences in the psychosocial problems encountered by breast cancer patients. J Natl Cancer Inst Monogr 1994; 16: 191-7.

13. Ślubowska M, Ślubowski T. Problemy psychosocjalne w raku piersi. Psychoonkologia 2008; 12: 14-25.

14. de Walden-Gałuszko K, Majkowicz M. Model oceny jakości opieki paliatywnej realizowanej w warunkach ambulatoryjnych. Podręcznik dla lekarzy POZ oraz zespołów paliatywno-hospicyjnych. Akademia Medyczna, Gdańsk 2000; 23-4, 27-40, 87-91.

15. de Walden-Gałuszko K. Psychologiczne następstwa leczenia chorych na nowotwory. Onkol Pol 1998; 1: 149-52.

16. Graja T, Grodecka-Gozdecka S. Czynniki wpływające na jakość życia kobiet leczonych z powodu raka piersi. Przegl Ginekol Poł 2005; 5: 115-20.

17. Tchórzewska H, Niwińska A, Nagadowska M i wsp. Wpływ zachowawczego leczenia raka piersi na fizyczny, psychiczny i seksualny obraz kobiety – ocena pacjentek. II Ogólnopolska Konferencja „Diagnostyka i Leczenie Raka Piersi” Warszawa – Falenty 22–24 marca 2001; 44.

18. Engel J, Kerr J, Schlesinger-Raab A, et al. Predictors of quality of life of breast cancer patients. Acta Oncol 2003; 42: 710-8.

19. Krzyżanowski D, Uchmanowicz I, Chybicka A i wsp. Psychologiczny aspekt jakości życia pacjentów w terminalnej fazie choroby nowotworowej. Pol Med Rodz 2004; 6: 187-94.

20. de Walden-Gałuszko K, Majkowicz M, Trojanowski L, Trzebiatowska I. Jakość życia u kobiet z nowotworem gruczołu piersiowego. W: de Walden-Gałuszko K, Majkowicz M (red.). Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1994; 105-12.