Radzenie sobie z chorobą nowotworową przez młodych dorosłych a znaczenie wsparcia od zespołu pielęgniarskiego

Wstęp

Za jedną z najbardziej stresujących sytuacji w życiu człowieka można uznać rozpoznanie choroby nowotworowej. Jej obecność może pociągać za sobą konsekwencje emocjonalne i behawioralne, zwłaszcza u osób młodych. Determinanty mające udział w procesach zmagania się z chorobą nowotworową często są związane z samym spostrzeganiem choroby [1, 2]. U osób cierpiących na nowotwór można zauważyć towarzyszącą temu procesowi depresję, lęk czy poczucie gniewu oraz zmiany we wzorcach zachowań. Obecność transformacji jest normalną reakcją na stres, jednak wśród chorych istnieją różnice w sposobach radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Istotną przyczyną wspomnianych różnic są indywidualne dla każdej jednostki strategie radzenia sobie z sytuacją trudną, a sposoby konfrontacji z problemami wpływają na jakość życia [1–5]. Przyjęty sposób zachowania zależy między innymi od przeszłych zdarzeń, jakich dana osoba doświadczyła. Uznaje się, że osoba młoda, nieposiadająca jeszcze bogatego bagażu doświadczeń, może mieć trudności z opanowaniem stresu wynikającego z rozpoznania choroby nowotworowej [1]. Czas, w jakim osoba przystosuje się do sytuacji, zależy od rozmaitych czynników związanych z podatnością na stres. Zachodzące zmiany związane z chorobą mogą stanowić trudność w radzeniu sobie w sytuacjach dnia codziennego, lecz mogą mieć również charakter pozytywny i prowadzić do przewartościowania dotychczasowego życia [1, 6–8]. Radzenie sobie z sytuacją trudną nie jest trwałą cechą osobowości, lecz konstelacją procesów poznawczych i zachowań, które są reakcją na sytuacje stresowe. Radzenie sobie spełnia dwie funkcje: instrumentalną – zorientowaną na danym problemie i skierowaną na jego rozwiązanie, oraz drugą – funkcję regulacji emocji, mającą na celu opanowanie uczuć związanych ze stresorem [1, 8–10]. Stosunek do informacji o stanie zdrowia stał się podstawą wyodrębnienia poznawczych stylów radzenia sobie: poszukującego i unikającego informacji. Poszukiwanie informacji idzie w parze z tendencją do zwalczania negatywnych czynników i konfrontacji z chorobą, a unikanie skutkuje ucieczką i wycofaniem [11–13].
Znaczącą rolę w podtrzymaniu zdrowia i możliwości oddziaływania na stan emocjonalny pacjenta odgrywa wsparcie. Personel medyczny stoi przed zadaniem, jakim jest pomoc pacjentowi w odzyskaniu zdrowia w ujęciu somatycznym i psychicznym. Otwarta postawa, rozmowa zawierająca element zrozumienia i akceptacji sytuacji chorego ma w sobie bezcenny czynnik terapeutyczny, poprawia jakość życia i zwiększa poziom samoopieki pacjenta [14–16]. We współpracy z pacjentem zespół pielęgniarski powinien zwrócić uwagę nie tylko na odczuwany przez niego ból i stan emocjonalny [17, 18], lecz także ocenić poziom akceptacji choroby i adaptacji do niej. Można oczekiwać, że dzięki wsparciu ze strony zespołu medycznego i poszanowaniu godności pacjenta jego bierny stosunek do choroby zmieni się w czynny, a brak akceptacji choroby i złość przetransformuje na chęć do walki i pełne zaangażowanie [14, 17, 18].
Celem badania była ocena wsparcia otrzymywanego od zespołu pielęgniarskiego w opinii pacjentów z chorobą nowotworową oraz ocena przystosowania tych pacjentów do choroby poprzez wybór strategii radzenia sobie.

Materiał i metody

Badanie zostało przeprowadzone zgodnie z zasadami Deklaracji Helsińskiej, za zgodą dyrektorów placówek leczących młodych dorosłych z chorobą nowotworową na terenie Krakowa: Centrum Onkologii, Oddziału Klinicznego Onkologii Szpitala Uniwersyteckiego, Szpitala Specjalistycznego im. L. Rydygiera, Szpitala Specjalistycznego im. J. Dietla. Na badanie uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej (KBET/42/B/2013). Zespół pielęgniarski ww. placówek leczniczych nie był dodatkowo przygotowywany do celów niniejszego badania, nie były ustalane schematy postępowania w udzielaniu wsparcia wspólne dla wszystkich placówek. Wsparcie udzielane pacjentom przez pielęgniarki wynikało z funkcji i kompetencji zawodowych, posiadanych zasobów wiedzy nabytej w trakcie kształcenia zawodowego i praktyki zawodowej. Pacjenci oceniali je przy użyciu kwestionariusza BSSS. Przed badaniem pacjenci zostali poproszeni, by przy ocenie wsparcia udzielanego im przez zespół pielęgniarski dołożyli wszelkich starań, aby pominąć czynniki mogące wpłynąć na ich obiektywną ocenę.
Badaniami objęto 53 osoby obojga płci z rozpoznaną chorobą nowotworową, w tym 21 kobiet (39,6%) oraz 32 mężczyzn (60,4%). Średnia wieku grupy badanej wyniosła 27,5 ±5,4 roku. Ze względu na dużą różnicę wieku minimalnego i maksymalnego respondentów podzielono na dwie podgrupy: 18–26 lat i 27–35 lat. Szczegółową charakterystykę grupy zawiera tabela 1. Kryterium włączenia do badań stanowiły: potwierdzona choroba nowotworowa, przebyty przynajmniej jeden cykl chemioterapii, brak współistnienia innych chorób somatycznych, brak zaburzeń psychiczno-emocjonalnych potwierdzonych przez specjalistę, brak innej trudnej sytuacji życiowej zadeklarowanej przez respondenta (np. rozpad związku/małżeństwa, utrata kogoś bliskiego), brak przebycia leczenia, które skutkowałoby widocznymi następstwami fizycznymi (utrata wzroku, słuchu, mastektomia).
W badaniu wykorzystano:
– polską wersję Berlińskiej Skali Wsparcia Społecznego (Berlin Social Support Scales – BSSS), której autorami są Schwarzer, Schulz, Łuszczyńska i Kowalska, oceniającą poziom wsparcia. Użyto czterech podskal: spostrzegane dostępne wsparcie, zapotrzebowanie na wsparcie, poszukiwanie wsparcia, aktualnie otrzymywane wsparcie;
– skalę Mini-MAC autorstwa Watson i wsp. w adaptacji Juczyńskiego [19]. Skala Mini-MAC jest narzędziem badającym przystosowanie psychiczne do choroby nowotworowej. Zawiera 29 stwierdzeń mierzących cztery strategie radzenia sobie;
– kwestionariusz demograficzno-epidemiologiczny własnego autorstwa.
Do analizy statystycznej użyto programu Statistica 10.0 (StatSoft Inc., 2011). W przypadku skal jakościowych wyniki przedstawiono za pomocą liczebności (n) oraz wskaźnika struktury (%). Dla zmiennych na skalach ilościowych wyznaczono podstawowe miary statystyki opisowej: średnią arytmetyczną, medianę, kwartyle, wartości minimalne i maksymalne oraz odchylenie standardowe. Zgodność rozpatrywanych zmiennych ilościowych z rozkładem normalnym badano przy użyciu testu Shapiro-Wilka. Z uwagi na to, że rozkłady istotnie odbiegały od rozkładu normalnego, a także liczebności porównywanych grup były niewielkie i różne, do weryfikacji hipotez zastosowano metody nieparametryczne. Do porównań między grupami wykorzystano test U Manna-Whitneya (w przypadku dwóch grup porównawczych) oraz test Kruskala-Wallisa (dla trzech grup). Analizę korelacji pomiędzy skalami Mini-MAC i BSSS wykonano za pomocą współczynnika korelacji rang Spearmana. Założono poziom istotności  = 0,05. Za istotne statystycznie uznawano wyniki, gdy wyliczone prawdopodobieństwo testowe p spełniało nierówność p < 0,05.

Wyniki

Wyniki analizy kwestionariusza Mini-MAC

W całej grupie badanych najczęściej wybieraną strategią radzenia sobie była strategia określana jako duch walki (M = 23,2), a dominującym stylem był styl konstruktywny (tab. 2.). Wyniki uwzględniające płeć przedstawia ryc. 1. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic pomiędzy wybieranymi strategiami a płcią.
Analiza kwestionariusza wykazała, że w grupie pacjentów w wieku 18–26 lat i w wieku 27–35 lat dominował styl konstruktywny, a główną strategią był duch walki (ryc. 2.). Analiza badań przeprowadzona testem U Manna-Whitneya wykazała, że istotne statystycznie różnice istnieją jedynie w odniesieniu do strategii pozytywnego przewartościowania (p = 0,0435) (tab. 3.). Porównanie wartości mediany oraz średniej arytmetycznej wskazuje, że wyższymi wartościami na tej podskali charakteryzowali się ankietowani ze starszej grupy wiekowej.
Nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic (analiza przy użyciu testu Kruskala-Wallisa) pomiędzy wybieranymi strategiami i stylami w zależności od miejsca zamieszkania badanych – wieś, małe miasto (poniżej 20 tys. mieszkańców) i duże miasto (powyżej 20 tys. mieszkańców). U większości respondentów podzielonych ze względu na miejsce zamieszkania dominował styl konstruktywny nad destrukcyjnym. Duch walki oraz pozytywne przewartościowanie były najczęściej wybieranymi strategiami (ryc. 3.).
Zarówno wśród pacjentów z chorobą nowotworową trwającą do 12 miesięcy, jak i chorujących powyżej 1 roku przeważał styl konstruktywny (M = 44,5 i M = 44,9) nad destrukcyjnym (M = 29,0 i M = 31,2). Test U Manna-Whitneya nie wykazał istotnych statystycznie różnic między grupami wyodrębnionymi ze względu na czas trwania choroby.

Wyniki dla kwestionariusza BSSS

Suma średnich wartości dla czterech wykorzystanych podskal kwestionariusza BSSS (spostrzegane dostępne wsparcie M = 30,0; zapotrzebowanie na wsparcie M = 11,7; poszukiwanie wsparcia M = 15,1 oraz aktualnie otrzymywane wsparcie M = 49,2) wyniosła M = 105,8 (tab. 4.). Wśród ankietowanych kobiet średnie wartości odnoszące się do podskali spostrzegane dostępne wsparcie i aktualnie otrzymywane wsparcie były nieco mniejsze niż u mężczyzn (kobiety – M = 29,9 + M = 48,3, mężczyźni – M = 30,0 + M = 49,9), natomiast średnie wartości dla podskali zapotrzebowanie na wsparcie i poszukiwanie wsparcia były nieznacznie większe u kobiet niż u mężczyzn (M = 12,0 + + M = 15,9 vs M = 11,5 + M = 14,5). Wynik testu U Manna-Whitneya nie wykazał istotnych statystycznie zależności pomiędzy płcią a podskalami kwestionariusza BSSS.
W grupie wiekowej 18–26 lat średnie wartości dla wykorzystanych podskal były mniejsze (M = = 103,7) od średnich wartości dla grupy starszej (M = 107,2). Analiza testem U Manna-Whitneya wykazała istnienie istotnych statystycznie różnic między porównywanymi grupami w odniesieniu do skali poszukiwanie wsparcia (p = 0,0287) oraz aktualnie otrzymywane wsparcie (p = 0,0386). W obu przypadkach większe wartości median i średnich dotyczyły grupy starszej (27–35 lat) (tab. 5.).
Po podziale pacjentów na trzy grupy ze względu na miejsce zamieszkania najwyższe wartości całościowej średniej arytmetycznej (M = 109,6) i mediany (Me = 112) uzyskano dla grupy zamieszkującej duże miasto. Dla mieszkańców wsi mediana (Me = 105) oraz średnia arytmetyczna (M = 103,2) miały wartość najniższą. Ankietowani zamieszkujący małe miasto uzyskiwali wartości większe od mieszkańców wsi oraz mniejsze od mieszkańców dużych miast (M = 104,2, Me = 108). Test Kruskala-Wallisa nie wykazał jednak istotnych statystycznie różnic wskazujących na wpływ miejsca zamieszkania na wartości uzyskiwane przez badanych pacjentów w poszczególnych podskalach kwestionariusza BSSS.
Ankietowani z grupy z czasem trwania choroby powyżej 1 roku uzyskali wyższe wartości mediany (Me = 111) i średniej arytmetycznej (M = 107,0) w porównaniu z respondentami, u których choroba trwała krócej niż 1 rok (M = 105,1, Me = 109). Test U Manna-Whitneya nie wykazał jednak istotnych statystycznie zależności pomiędzy czasem trwania choroby a wartościami dla poszczególnych podskal kwestionariusza BSSS.
Korelacje dla par zmiennych ze skali Mini-MAC i BSSS (tab. 6.) bez podziału na grupy, przeprowadzone przy wykorzystaniu współczynnika rang Spearmana, wykazały istnienie wyraźnych, istotnych statystycznie związków pomiędzy stylem konstruktywnym (oraz wchodzącymi w jego skład strategiami duch walki i pozytywne przewartościowanie) a podskalami kwestionariusza BSSS. Korelacje te mają kierunek dodatni. Rosnącym wartościom na skalach stylu konstruktywnego towarzyszą rosnące wartości na skalach wsparcia.
Styl destrukcyjny i jego składowe (zaabsorbowanie lękowe oraz bezradność i beznadziejność) zasadniczo nie korelują z BSSS, z trzema wyjątkami:
– bezradność i beznadziejność vs spostrzegane dostępne wsparcie – R = –0,41, p = 0,0024,
– bezradność i beznadziejność vs aktualnie otrzymywane wsparcie – R = –0,31, p = 0,0233,
– styl destrukcyjny vs spostrzegane dostępne wsparcie – R = –0,32, p = 0,0193.
Po podziale respondentów na grupy ze względu na płeć okazuje się, że wśród mężczyzn z BSSS koreluje tylko styl konstruktywny i jego składowe (styl konstruktywny vs wszystkie podskale kwestionariusza BSSS – R = 0,59, p = 0,004). Z kolei wśród kobiet oprócz korelacji stylu konstruktywnego z podskalami BSSS zachodzą istotne związki również dla stylu destrukcyjnego i jego składowych (np. bezradność i beznadziejność vs wszystkie podskale kwestionariusza BSSS – R = –0,54, p = 0,021). Zmniejszającym się wartościom wsparcia towarzyszą rosnące wartości dla strategii stylu destrukcyjnego.
Przy analizie korelacji pomiędzy kwestionariuszami z uwzględnieniem podziału na grupy wiekowe 18–26 lat oraz 27–35 lat zauważa się więcej istotnych związków w starszej grupie wiekowej, zarówno dla stylu destrukcyjnego, jak i konstruktywnego, choć przeważają istotne statystycznie związki dla strategii stylu konstruktywnego. Jednakże tylko w tej grupie wiekowej istotne statystycznie związki pojawiły się w przypadku strategii stylu destrukcyjnego i wszystkich użytych podskal skali BSSS.
Wśród przedstawicieli młodszej grupy wiekowej korelacja dotyczy głównie stylu konstruktywnego (styl konstruktywny vs wszystkie podskale kwestionariusza BSSS – R = 0,66, p = 0,0012) oraz jednej strategii stylu destrukcyjnego (bezradność i beznadziejność vs spostrzegane dostępne wsparcie – R = –0,51, p = 0,0171).
Badanie związków pomiędzy wsparciem a stylami radzenia sobie z chorobą nowotworową z uwzględnieniem miejsca zamieszkania wykazuje istotne statystycznie korelacje wśród pacjentów zamieszkujących wieś i małe miasto. U mieszkańców dużych miast wykazano zdecydowanie mniej istotnych związków. Wśród chorych z małego miasta i wsi istotne związki występowały zarówno dla wartości stylu konstruktywnego, jak i destrukcyjnego, wśród mieszkańców dużego miasta – jedynie dla strategii stylu konstruktywnego.
Przy analizie korelacji pomiędzy kwestionariuszami z uwzględnieniem czasu trwania choroby nowotworowej (do 1 roku i powyżej 1 roku) zauważa się więcej istotnych związków w grupie badanych chorujących ponad 12 miesięcy. Zauważalne jest to w większej liczbie istotnych statystycznie korelacji oraz w wyższych wartościach R Spearmana.
Wśród pacjentów z chorobą nowotworową trwającą ponad 1 rok najwięcej związków z czasem trwania choroby mają pary podskal BSSS oraz strategii stylu konstruktywnego skali Mini-MAC. Wśród par związanych ze stylem destrukcyjnym radzenia sobie istnieje mniej istotnych związków. W przypadku respondentów chorujących na nowotwór poniżej 1 roku nie zaobserwowano wielu istotnych statystycznie związków pomiędzy kwestionariuszami, natomiast te istniejące występują głównie w parach związanych z podskalami BSSS i strategiami stylu konstruktywnego kwestionariusza Mini-MAC. Ze stylem destrukcyjnym łączy się jedna para zmiennych: bezradność i beznadziejność vs spostrzegane dostępne wsparcie (R = –0,47, p = 0,0067).

Dyskusja

Zachorowanie na nowotwór, często w sposób nieuświadomiony, skłania do wyboru strategii radzenia sobie. Dokonany wybór bywa niekiedy odzwierciedleniem cech osobowości, indywidualnego podejścia do życia, umiejętności akceptacji trudnych sytuacji życiowych, uwarunkowań religijnych czy też otrzymywanego wsparcia społecznego. Bardzo często skuteczność strategii radzenia sobie zależy od związku pomiędzy odbieraniem i charakterystyką stresora, poczucia kontroli nad samym sobą oraz od indywidualnych strategii [20]. W badaniu własnym znamienna większość respondentów charakteryzowała się wyborem strategii stylu konstruktywnego w walce z chorobą. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni wybrali strategie ducha walki i pozytywnego przewartościowania jako dominujący sposób radzenia sobie z trudną sytuacją.
Z analizy badania wynika, że płeć nie jest zmienną różnicującą wybór strategii radzenia sobie. Pomimo braku istotnych statystycznie związków można było zaobserwować tendencję wskazującą, że kobiety wykazują większe zaabsorbowanie lękowe niż mężczyźni, odmiennie od wyników badań innych autorów [11, 21]. W badaniu Michałowskiej-Wieczorek [21] u kobiet wykazano silniejszą potrzebę korzystania z różnych form wsparcia społecznego, co znalazło potwierdzenie także w wynikach naszych badań – wskaźnik poszukiwania wsparcia i zapotrzebowania na wsparcie był większy u kobiet niż u mężczyzn, aczkolwiek nieistotnie statystycznie. Ponadto w grupie kobiet zaobserwowano, że zmniejszającym się wartościom wsparcia towarzyszą rosnące wartości dla strategii destrukcyjnych. Można dzięki temu założyć, że kobiety są bardziej podatne na wpływy z zewnątrz i swoje zachowania uzależniają od otrzymywanego wsparcia.
Dosyć często umiejętność lepszego radzenia sobie z sytuacją trudną jest kojarzona z wiekiem – zakłada się, że człowiek starszy ma większe doświadczenie, co pozwala mu sięgnąć po konstruktywne metody rozwiązywania problemów. W badaniach Kurowskiej i Jaworskiej [11], podobnie jak w badaniu własnym, powyższe stwierdzenie znalazło potwierdzenie – starsi respondenci wykazywali większą akceptację choroby. W starszej podgrupie badanych (27–35 lat) obserwuje się wyższe wartości skali pozytywnego przewartościowania, która jest dominantą konstruktywnego stylu radzenia sobie, jak również zaobserwowano wyższe wartości aktualnie otrzymywanego wsparcia i poszukiwania wsparcia. Natomiast korelacje, w których obniżała się wartość wsparcia otrzymywanego, wskazały wzrost tendencji do wyboru strategii stylu destrukcyjnego. Również Havva i wsp. [22] dowodzą, że wraz z wiekiem wzrasta liczba zachowań destrukcyjnych, prowadzących często do depresji. W badaniu własnym młodzi dorośli z chorobą trwającą powyżej roku charakteryzowali się zarówno strategiami stylu konstruktywnego, jak i destrukcyjnego. Należy jednak zauważyć, że wraz z większymi wartościami otrzymywanego wsparcia wzrastały zachowania przynależne do strategii stylu konstruktywnego. Dla pacjentów chorujących krócej niż rok istotne statystycznie związki w większości towarzyszyły strategiom konstruktywnym, z wyjątkiem bezradności i beznadziejności, której wartości obniżały się wraz z mniejszymi wartościami spostrzeganego dostępnego wsparcia.
Ocena wpływu miejsca zamieszkania na wybierane strategie radzenia sobie nie wykazała istotnych związków, podobnie jak u innych autorów [11].
Poczucie otrzymywanego wsparcia to poczucie braku osamotnienia. Bemana [23] oraz Mushtaq i wsp. [24] zwracają uwagę na związek samotności z zachowaniami destrukcyjnymi. Z ich obserwacji można wnioskować, że obecność drugiego człowieka jest nieocenionym źródłem wartości determinujących jakość życia. Także otrzymywane wsparcie od bliskich jest znaczące dla jakości życia, czego dowodzi Skeels i wsp. [25]. Sieć wsparcia to nie tylko najbliższa rodzina i przyjaciele, lecz także osoby sprawujące profesjonalną opiekę. Konieczne jest, aby chorzy mieli świadomość istnienia różnych źródeł wsparcia społecznego i inicjatyw, które w pozytywny sposób przyczynią się do zapobiegania zachowaniom destrukcyjnym i wyboru pożądanych strategii radzenia sobie. Według Havva i wsp. [22], Leeg [26] oraz Roux i wsp. [27] pracownicy ochrony zdrowia są ważni dla utrzymania dobrego samopoczucia pacjentów. Valente i wsp. [28] wskazują na pozytywny związek pomiędzy udzielanym wsparciem a pożądanymi zachowaniami zdrowotnymi, podając przykład zależności pomiędzy brakiem wsparcia a większym poziomem depresji i gorszą zdolnością znoszenia bólu. Wyniki badania własnego wskazują na istotny związek pomiędzy wsparciem otrzymywanym od zespołu pielęgniarskiego w opinii młodych dorosłych a podejmowaną przez nich strategią stylu konstruktywnego. Ponadto można zauważyć, że mniejszej wartości aktualnie udzielanego wsparcia i spostrzeganego dostępnego wsparcia towarzyszą wyższe wartości strategii stylu destrukcyjnego. Richardson i wsp. [29] podkreślają, że pacjenci oczekują od personelu medycznego empatii, pozytywnego podejścia oraz rzetelnych informacji dotyczących stanu zdrowia. Także Yu i wsp. [30] zwracają uwagę, że poprawna wzajemna komunikacja między personelem a pacjentem może być nie tylko ważną metodą pozwalającą na osiągnięcie adaptacji, lecz także celem dobrze przeprowadzonej interwencji psychospołecznej. Zespół przyczynia się do zmniejszenia poczucia bezradności i beznadziejności, dając tym samym szansę na konstruktywną walkę z chorobą oraz pomoc przy wyborze strategii radzenia sobie.
Brakowi wsparcia i niskiej jakości życia związanej z ograniczeniami wynikającymi z choroby towarzyszy często uczucie niepokoju i stresu. Badania Antonova i wsp. [31], jak również Santos i wsp. [32] pokazują ścisły związek pomiędzy ekspozycją psychiczną na stres a zwiększonym ryzykiem rozwoju nowotworu w przyszłości, co w przypadku młodych dorosłych nabiera istotnego znaczenia. Zauważa się tutaj mechanizm błędnego koła, gdyż samo zachorowanie na nowotwór indukuje wysoki poziom stresu. Jedną z determinant łagodzących poziom stresu jest wsparcie otrzymywane od otoczenia. Baker-Glenn i wsp. [33] zwracają uwagę, że osoby z wyższym poczuciem niepokoju i stresu mają większe zapotrzebowanie na pomoc, co należy uwzględnić przy planowaniu holistycznej opieki nad pacjentem z chorobą nowotworową.
Przedstawione wyniki należy uznać za doniesienia wstępne ze względu na liczebność grupy i niewykluczony wpływ innych zmiennych na uzyskane rezultaty, pomimo deklarowania przez respondentów obiektywnej oceny wsparcia otrzymywanego od zespołu pielęgniarskiego.

Wnioski

1. Wsparcie udzielane przez zespół pielęgniarski można uznać za jeden z istotnych czynników determinujących wybór strategii radzenia sobie pacjentów z chorobą nowotworową.
2. Podnoszenie wśród zespołu pielęgniarskiego świadomości znaczenia umiejętnego udzielania wsparcia może mieć kluczowe znaczenie w procesie diagnostyczno-terapeutycznym pacjentów z chorobą nowotworową.
3. Udzielane wsparcie może być pomocne w kształtowaniu u pacjentów przekonania o możliwościach walki z chorobą nowotworową, a także może zwiększać zaufanie chorych do członków zespołu terapeutycznego.

Oświadczenie

Autorki nie zgłaszają konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Juczyński Z. Radzenie sobie ze stresem spowodowanym chorobą nowotworową. W: de Walden-Gałuszko K (red.). Psychoonkologia. Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000; 23-44.
2. Kulpa M, Stypuła-Ciuba B. Ból nowotworowy i uciążliwość objawów somatycznych a jakość życia u pacjentów z chorobami nowotworowymi. Med Paliat 2013; 5: 171-179.
3. Machnik-Czerwik A. Funkcjonowanie na płaszczyźnie psychofizycznej a jakość życia chorych onkologicznie. Współcz Onkol 2010; 2: 55-59.
4. De Walden-Gałuszko K. Nowe aspekty pojęcia jakości życia w psychologii w świetle założeń psychologii pozytywnej. Psychoonkologia 2011; 2: 65-69.
5. Kulpa M, Owczarek K, Stypuła-Ciuba B. Przystosowanie psychiczne do choroby nowotworowej a jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia u chorych onkologicznie. Med Paliat 2013; 5: 106-113.
6. Jasińska M, Tracz M, Kurczewska U, Orszulak-Michalak D. Assesment of change of quality of life in hospitalized terminally ill cancer patients. Współcz Onkol 2010; 14: 333-339.
7. Kozaka J. Jakość życia chorych na raka jajnika. Psychoonkologia 2014; 2: 66-72.
8. Kozaka J. Radzenie sobie ze stresem choroby – współczesne koncepcje teoretyczne. Psychoonkologia 2010; 2: 60-69.
9. Lazarus RS, Folkman S. Stress, appraisal and coping. Springer-Verlag, New York 1984; 141.
10. Piskozub M. Noetyczno-duchowy wymiar osobowości w procesie radzenia sobie ze stresem onkologicznym. Psychoonkologia 2010; 1: 1-13.
11. Kurowska K, Jaworska M. Poczucie koherencji (SOC) a wsparcie społeczne u osób z rozpoznaniem raka jajnika i jądra. Probl Piel 2011; 19: 329-334.
12. Kurowska K, Plecunowska Z. Poczucie koherencji a wsparcie społeczne otrzymywane przez rodziny pacjentów w terminalnej fazie choroby nowotworowej. Współcz Onkol 2008; 12: 388-394.
13. Guzowski A, Krajewska-Kułak E, Kułak W, Sarnacka E, Cybulski M. Współczesne postawy wobec śmierci i umierania. Med Paliat 2013; 5: 163-170.
14. Słowińska J, Ossowski R. Rola pielęgniarki w opiece psychoonkologicznej. W: Nowicki A (red.). Pielęgniarstwo onkologiczne. Termedia, Poznań 2009; 21-37.
15. Zieniuk A. Oczekiwania pacjenta onkologicznego wobec personelu medycznego. Psychoonkologia 2009; 1-2: 17-27.
16. Goldfarb-Rumyanzer A, Barenbaum A, Rodrigue J, Rout RP, Isaacs R, Mukamal K. New social adaptability index predicts overall mortality. Arch Med Sci 2011; 7: 720-724.
17. Hagner W, Warszewska W. Rola i zadania pielęgniarki w rehabilitacji chorych onkologicznie. W: Nowicki A (red.). Pielęgniarstwo onkologiczne. Termedia, Poznań 2009; 225-232.
18. Stępień R, Wiraszka G, Zdziebło K, Majzner M. Pain as determinant of the emotional state of women after radical cancer surgery and chemotherapy. Stud Med 2014; 30: 241-246.
19. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2001; 173-183.
20. Compas B, Jaser S, Dunn M, Rodriguez E. Coping with chronic illness in childhood and adolescence. Annu Rev Clin Psychol 2012; 8: 455-480.
21. Michałowska-Wieczorek I. Rola wsparcia w zmaganiu się z chorobą nowotworową. Psychoonkologia 2006; 10: 51-56.
22. Havva B, Sari A, Tel Aydin H. Social support and depression among the cancer patients. Global J Inc 2013; 13: 3 ver. 1.0.
23. Bemana S. Depression and coping skills between patients living with cancer. World Appl Sci J 2011; 15: 114-119.
24. Mushtaq R, Shiob S, Shan T, Mushtaq S. Relationship between loneliness, psychiatric disorders and physical health? A review on the psychological aspects of loneliness. J Clin Diagn Res 2014; 8: WE01-WE04.
25. Skeels M, Unruh K, Powell C, Pratt W. Catalyzing Social Support for Breast Cancer Patients. CHI Conf Proc 2010: 173-182.
26. Legg M. What is psychosocial care and how can nurses better provide it to adult oncology patients. Aust J Adv Nurs 2010; 28: 61-67.
27. Roux G, Solari-Twadell A, Ackers S. Community interventions for survivors and their families: a literature synthesis. Clin J Oncol Nurs 2015; 19: 63-69.
28. Valente M, Ribeiro J, Jensen M. Coping, depression, anxiety, self-efficacy and social support: impact on adjustment to chronic pain. Escritos Psicol 2009; 2: 8-17.
29. Richardson A, Morton R, Broadbent E. Psychological suport needs of patient with head and neck cancer and their caregivers: a qualitative study. Psychol Health 2015; 26: 1-18.
30. Yu Y, Sherman K. Communication avoidance coping and psychological distress of women with breast cancer. J Behav Med 2015; 38: 565-577.
31. Antonova L, Aronson K, Mueller C. Stress and breast cancer: from epidemiology to molecular biology. Breast Cancer Res 2011; 13: 1-15.
32. Santos M, Horta B, Amaral J, Fernandes P, Galvão C, Fernandes A. Association between stress and breast cancer in women: a meta-analysis. Cad Saúde Pública 2009; 25: S453-S463.
33. Baker-Glenn E, Park B, Granger L, Symonds P, Mitchell A. Desire for psychological support in cancer patients with depression or distress: validation of a simple help question. Psychooncology 2011; 20: 525-531.