Religious-spiritual correlates of strength of hope and meaning of life among oncology patients

Wstęp

Chory somatycznie jest człowiekiem cierpiącym, znajdującym się w szczególnie trudnej sytuacji, która zagraża ważnym personalnie wartościom, poczuciu bezpieczeństwa, a czasem nawet jego życiu [1]. Najczęstszą reakcją na sytuację chorobową jest lęk – przed śmiercią, przed przyszłością, przed nowymi myślami itp., przy czym chory ma również te wszystkie potrzeby, jakie ma zdrowy człowiek, o czym nie zawsze pamiętają lekarz czy rodzina. Choroba wywołuje potrzebę refleksji nad jej znaczeniem dla własnego życia [2].
Obok fizycznego, społecznego i psychologicznego wymiaru choroba obejmuje swym zasięgiem duchową sferę funkcjonowania pacjentów. Stan ducha jest związany z sensem, jaki chory onkologicznie nadaje doświadczanej przez siebie chorobie, rozmiarem i nasileniem cierpienia, próbą wyjaśnienia sytuacji w kategoriach religijnych [3]. Zgodnie z logoteorią Frankla odkrywanie sensu życia jest elementarną potrzebą każdego człowieka, ukierunkowując działania i aktywność jednostki na wartości, które są nosicielami sensu [4]. Przedłużająca się frustracja potrzeby sensu życia prowadzi do zjawiska pustki egzystencjalnej charakteryzującej się poczuciem apatii, monotonii, bezsensu, beznadziei i anhedonii [5]. Potrzeba odkrywania sensu życia nabiera szczególnego znaczenia w zmaganiach z chorobą nowotworową [6]. Poczucie sensu życia jest pozytywnie związane z jakością życia pacjentów onkologicznych [7]. Zgodnie z dotychczasowymi badaniami istotny korelat poczucia sensu życia stanowi religijność [8–11]. W jednym z projektów badawczych 64% kobiet z nowotworem piersi twierdziło, że wiara religijna pomaga im w odnalezieniu sensu doświadczanej choroby [12]. Wśród pacjentek ze zdiag­nozowanym nowotworem piersi stwierdzono obecność pozytywnych zależności pomiędzy religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem i poczuciem sensu życia [13].
Obok poczucia sensu życia, religijno-duchowe aspekty funkcjonowania odgrywają istotną rolę w przypadku nadziei osób chorych onkologicznie. U chorych ze zdiagnozowanym nowotworem zanotowano pozytywne zależności pomiędzy religijnością wewnętrzną oraz duchowym dobrostanem i nadzieją [14]. Wśród tej samej grupy badanych stwierdzono istnienie pozytywnego związku między siłą wiary religijnej oraz religijnością wewnętrzną i nadzieją [15, 16]. W badaniach Zorn nadzieja okazała się być korelatem religijnego dobrostanu [17]. W badaniach Wnuka przeprowadzonych w grupie osób należących do Anonimowych Alkoholików potwierdzono pośredniczącą rolę religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem w relacji pomiędzy siłą wiary religijnej a nadzieją oraz bezpośredni charakter związku pomiędzy częstotliwością modlitwy i siłą nadziei [18]. W psychologii nadzieja jest ujmowana jako cnota, cecha charakteru, emocja lub stan i definiowana jako wielowymiarowa, dynamiczna siła życia charakteryzowana jako pewność osiągnięcia dobra, które jest możliwe do osiągnięcia i osobiście znaczące dla osoby mającej nadzieję [19]. Przyjęto założenie, że religijno--duchowe aspekty funkcjonowania pacjentów onkologicznych są związane z siłą nadziei oraz poczuciem sensu życia. Postanowiono sprawdzić, czy inne preferowane przez chorych onkologicznie wartości, takie jak dzieci, udane małżeństwo, przyjaciele, Bóg lub opatrzność, pogoda ducha i optymizm oraz zdrowie, są pozytywnymi korelatami poczucia sensu życia oraz nadziei.
Radzenie sobie z przeżyciami związanymi z chorobą nowotworową, zwłaszcza emocjami negatywnymi, z punktu widzenia leczenia i własnej walki z chorobą wydaje się koniecznym wysiłkiem w celu pokonania choroby. Z tego powodu rola psychologa na oddziale onkologicznym może mieć znaczący wpływ na jakość życia pacjentów oraz przebieg leczenia [20]. Również wsparcie ze strony bliskich wyrażające się w doświadczeniu braku poczucia osamotnienia oraz w poczuciu bycia kochanym wydają się być czynnikami ułatwiającymi zmaganie się z chorobą nowotworową poprzez odkrywanie sensu zaistniałych sytuacji oraz wzmacnianie nadziei. Założono, że wcześniejsze lub aktualne korzystanie z porad psychologa, podobnie jak poczucie bycia kochanym oraz poczucie braku osamotnienia, mogą być pozytywnie związane z poczuciem sensu życia oraz siłą nadziei. Spodziewano się również, że dłuższemu leczeniu i dłuższemu trwaniu choroby będzie towarzyszyła mniejsza siła nadziei oraz mniejsze poczucie sensu życia.
Postanowiono również sprawdzić, czy motywacyjne aspekty religijności mają odzwierciedlenie w behawioralnej sferze funkcjonowania pacjentów onkologicznych. Założono, że silniejsza wiara religijna oraz częstsze doświadczanie przeżyć duchowych będzie pozytywnie związane z częstotliwością modlitwy oraz częstotliwością pobytu na mszy świętej.

Materiał i metody

Badaniem objęto 50 pacjentów onkologicznych z różnymi typami nowotworów. Badania były przeprowadzane przez psychoonkologa w warszawskim Centralnym Szpitalu Klinicznym przy ulicy Banacha, warszawskim Klubie Amazonek działającym przy Centrum Onkologii oraz warszawskim Instytucie Onkologii przy ulicy Wawelskiej. Spośród badanych kobiety stanowiły 91,5%, a mężczyźni 8,5%. Wykształcenie podstawowe miało 16% badanych, 8% wykształcenie zawodowe, 44% wykształcenie średnie, 32% wykształcenie wyższe. Średnia wieku badanych wynosiła 55,16 roku (SD = 12,69). Średnia długość choroby wyniosła 2,12 roku (SD = 2,46), a średnia leczenia 2,47 roku (SD = 2,71). W czasie prowadzenia badania do psychologa uczęszczało 23,3% badanych, podczas gdy wcześniej niewiele więcej pacjentów, bo 29,5%. Wśród pacjentów onkologicznych 92% miało poczucie bycia kochanym, natomiast 22,9% czuło się osamotnione. Dla 6,1% z nich jedną z 3 najważniejszych wartości w życiu były pieniądze, dla 49% dzieci, dla 49% udane małżeństwo, dla 8,2% praca, dla 16% przyjaciele, dla 30,3% Bóg lub opatrzność, dla 12,2% pogoda ducha i optymizm, dla 6,1% uczciwość, dla 14,3% życzliwość i szacunek otoczenia, dla 2% wolność i swoboda, dla 75,3% zdrowie, dla 2% wykształcenie oraz silny charakter.
Użyto następujących narzędzi badawczych: skali codziennych doświadczeń duchowych (Daily Spiritual Experiences Scale), skali siły wiary religijnej (SCSORF), skali do mierzenia częstotliwości modlitwy oraz częstotliwości pobytu na mszy świętej i skali sensu życia (Purpose Inventory of Life – PIL).
Skala sensu życia składa się z 20 pozycji dotyczących potrzeby sensu życia. Na każde z pytań respondent odpowiada, mając za zadanie zakreślenie pola mieszczącego się na kontinuum pomiędzy 1 a 7, gdzie 7 oznacza maksymalne, a 1 najmniejsze nasilenie odczucia związanego z sensem życia. Wyniki oblicza się poprzez zsumowanie odpowiedzi na wszystkie pytania. Im wyższy wynik, tym silniejsze zaspokojenie potrzeby sensu życia, im niższy, tym większa frustracja egzystencjalna. Zakres możliwych do uzyskania wyników mieści się w zbiorze pomiędzy 20 a 140 pun­k­tami [21]. Rzetelność tego narzędzia mierzona współczynnikiem korelacji r-Pearsona wyniosła 0,82, z po­prawką Spearmana-Browna 0,90 [22]. Dla polskiej wersji skali, przy użyciu metody test–retest w odstępie pół roku, uzyskano rzetelność od 0,64 do 0,70, w zależności od badanej populacji [23].
Skala siły wiary religijnej składa się z 10 pytań dotyczących wiary religijnej, które są niezależne od prezentowanego przez badanych wyznania religijnego. Analiza czynnikowa potwierdziła, że użyte w nim pytania wchodzą w skład jednego wymiaru, który można określić jako siła wiary religijnej [24]. Rzetelność skali wynosi α = 0,94–0,96 [25, 26]. W przeprowadzonym projekcie rzetelność skali wyniosła α-Cronbacha = 0,97.
Skala codziennych doświadczeń duchowych składa się z 16 pytań. Osoba badana udziela odpowiedzi z użyciem 6-stopniowej skali: od 1 – nigdy lub prawie nigdy, do 6 – wiele razy w ciągu dnia. Narzędzie to prezentuje zadowalające właściwości psychometryczne. Jego rzetelność, w zależności od populacji, plasuje się w granicach α = 0,86–0,95 [27]. Analiza czynnikowa potwierdziła dwuczynnikowy charakter skali codziennych doświadczeń duchowych dla wszystkich 5 do­tychczas badanych populacji [28, 29]. W realizowanym projekcie badawczym rzetelność wyniosła α-Cronbacha = 0,97.
Na skali częstotliwości pobytu na mszy świętej badani zaznaczali, jak często uczestniczą we mszy świętej, mając do wyboru 5 możliwości: nigdy, z wyjątkiem chrztów, ślubów i pogrzebów; kilka razy w roku, raz w ciągu miesiąca lub dwóch, 2–3 razy w miesiącu, raz w tygodniu lub częściej.
Skala częstotliwości modlitwy zawierała następujące odpowiedzi: nigdy, czasami, raz w miesiącu, raz w tygodniu, codziennie.
Indeks nadziei Herth (HHI) jest skalą wykorzystywaną do pomiaru nadziei. Osoby badane udzielają odpowiedzi na 12 pytań, wyrażonych w czterostopniowej skali Likerta – od zdecydowanie się zgadzam (4) do zdecydowanie się nie zgadzam (1) [30]. Skala ta ma zadowalające właściwości psychometryczne. Rzetelność skali w odniesieniu do populacji osób chorych wyniosła α = 0,97 [30]. Rzetelność badana metodą test–retest wyniosła 0,91 [30]. W realizowanym projekcie badawczym rzetelność wyniosła α-Cronbacha = 0,91.

Wyniki i dyskusja

Do weryfikacji postawionych hipotez użyto pakietu statystycznego SPSS wersja 12. Wartości współczynników korelacji zaprezentowano w tab. 1. i 2.
Wśród pacjentów onkologicznych zanotowano istnienie związku o dużej sile pomiędzy poczuciem sensu życia a siłą nadziei. Nadzieja była związana tylko z jedną zmienną spośród zmiennych o charakterze religijno-duchowym w postaci częstotliwości przeżyć duchowych, a siła tego związku umiarkowana. Czas trwania choroby, czas leczenia onkologicznego, liczba przyjaciół, podobnie jak wiek i wykształcenie, nie były związane z siłą nadziei. Również poczucie bycia osamotnionym, wcześniejsze i aktualne korzystanie z porad psychologa oraz preferowane w życiu wartości nie były skorelowane z siłą nadziei.
Wskaźnikiem, który różnicował grupę pacjentów onkologicznych pod względem siły nadziei, było poczucie bycia kochanym. Osoby mające przeświadczenie o byciu kochanym cechowała większa nadzieja niż jednostki, które nie miały takiego przeświadczenia.
Czas trwania choroby korelował z poczuciem sensu życia. Dłuższemu doświadczaniu choroby nowotworowej towarzyszył niższy poziom poczucia sensu życia. Czas trwania choroby był negatywnie związany z liczbą przyjaciół, co oznaczało, że w trakcie trwania choroby zmniejsza się liczba przyjaciół pacjentów onkologicznych. Zanotowano pozytywną umiarkowaną zależność pomiędzy wiekiem i częstotliwością przeżyć duchowych. Stwierdzono istnienie silnych pozytywnych związków pomiędzy zmiennymi o charakterze religijno-duchowym.
Hipoteza stwierdzająca istnienie pozytywnych związków pomiędzy motywacyjnymi oraz behawioralnymi aspektami religijności a poczuciem sensu życia i siłą nadziei zyskała w świetle otrzymanych wyników tylko częściowe potwierdzenie. Żaden z zastosowanych behawioralnych wskaźników zaangażowania religijnego nie był związany z poczuciem sensu życia i siłą nadziei. Oznacza to, że są to formy aktywności religijnej, które nie są źródłem nadziei oraz poczucia sensu życia pacjentów onkologicznych. Również motywacyjne aspekty religijno-duchowej sfery życia badanych pacjentów w przeważającej mierze okazały się nie być czynnikami sprzyjającymi odkrywaniu nadziei oraz sensu życia. Dowiedziono jedynie, że przeżycia duchowe są elementem sprzyjającym sile nadziei, stanowiąc swoistego rodzaju zasób w radzeniu sobie z chorobą. Uzyskane wyniki są w znacznej mierze rozbieżne w porównaniu z dotychczasowymi rezultatami badań zarówno w odniesieniu do pacjentów onkologicznych [12–16], jak i do innych grup badanych [19, 20, 31–33]. Wydaje się, że czynnikami różnicującymi projekty badawcze na te, w których otrzymano zależności pomiędzy religijnością a nadzieją, i te, w których takich związków nie stwierdzono, są przede wszystkim odmienne sposoby operacjonalizacji oraz różnice w zastosowanych narzędziach do mierzenia sfery religijno-duchowej. Religijność to pojęcie wieloaspektowe. Dodatkowo termin ten nie jest w literaturze przedmiotu precyzyjnie zdefiniowany, wywodzony z różnych podejść oraz oparty na różnych teoriach w obrębie wielu nauk, takich jak psychologia, socjologia, medycyna czy teologia [34].
Również hipoteza mówiąca o tym, że preferowane przez pacjentów wartości wiążą się pozytywnie z siłą nadziei i poczuciem sensu życia nie zyskała potwierdzenia. Okazało się, że dzieci, udane małżeństwo, przyjaciele, Bóg lub opatrzność, pogoda ducha i optymizm, życzliwość i szacunek otoczenia oraz zdrowie nie są wartościami związanymi z poczuciem sensu oraz siłą nadziei pacjentów onkologicznych. Warty zanotowania jest fakt, że wśród 3 najważniejszych wartości aż 75,3% badanych zaznaczyło zdrowie. Zdrowie wydaje się być jedną z kluczowych wartości dla każdego człowieka. Tak znacząca liczba wskazań wśród pacjentów onkologicznych może świadczyć o tym, że choroba – będąc zagrożeniem dla zdrowia – zwiększa subiektywne znaczenie zdrowia w indywidualnej hierarchii wartości.
Przeprowadzone badania dowiodły, że potencjalne źródła wsparcia w radzeniu sobie z chorobą nowotworową, takie jak korzystanie z porad psychologa czy liczba przyjaciół, nie mają związku z odnajdywaniem sensu życia i wzmacnianiem nadziei. Pomimo tego rola psychologa w radzeniu sobie z chorobą nowotworową wydaje się bezdyskusyjna. Brak związków pomiędzy wsparciem ze strony psychologa a poczuciem sensu życia i siłą nadziei świadczy o tym, że pacjenci onkologiczni w zmaganiach z chorobą nowotworową korzystają z innych źródeł poczucia sensu i nadziei. Poza tym poprzez identyfikację i uaktywnienie potencjalnych zasobów w konfrontacji z chorobą nowotworową psychologowie mogą pośrednio przyczyniać się do poprawy jakości życia swoich pacjentów.
Pozytywnym korelatem siły nadziei okazało się poczucie bycia kochanym. Tego typu przekonanie chorego może wpływać pozytywnie na jego poczucie bezpieczeństwa, redukcję lęku, pewność, że w trudnej sytuacji można liczyć na wsparcie osoby kochanej, zaangażowanie w dalsze zmagania się z chorobą oraz ich sens.
Przeprowadzone badania dowiodły, że w perspektywie trwania choroby nowotworowej zgodnie z oceną chorego zmniejsza się liczba osób, które określa mianem swoich przyjaciół, oraz pojawiają się trudności w odkrywaniu sensu życia. Sens życia nie jest czymś danym raz na zawsze. Jego odkrywanie to swoistego rodzaju zadanie w kontekście każdej sytuacji życiowej. Choroba nowotworowa może być elementem utrudniającym zdolność do odkrywania sensu życia poprzez spadek nastroju, niemożność realizowania zadań i ról życiowych, lęk przed śmiercią czy inne negatywne konsekwencje, do których prowadzi. Subiektywne odczucie spadku liczby przyjaciół towarzyszące chorobie nowotworowej może być skutkiem ograniczeń w zakresie aktywności życiowej, zaangażowania w leczenie, które zmniejsza możliwość podtrzymywania bliskich relacji z innymi ludźmi, zmiany hierarchii wartości i redefinicji celów życiowych czy wycofania się z niektórych związków z innymi ludźmi.
Otrzymane wyniki potwierdziły tezę o spójności postawy religijnej pacjentów onkologicznych. Analogicznie jak u studentów, siła wiary religijnej u chorych na nowotwór ma odzwierciedlenie w częstości modlitwy, częstości pobytu na mszy świętej oraz częstości przeżyć duchowych. Duża siła wzajemnych związków pomiędzy tymi zmiennymi świadczy o tym, że tak samo jak wśród studentów w przypadku pacjentów onkologicznych możemy mówić o integralnej sferze religijno-duchowej, a nie odrębnych aspektach religijnych i duchowych ich funkcjonowania [35]. W literaturze przedmiotu religijność jest traktowana albo jako tożsama z duchowością, albo jako pojęcie w pewnej mierze zbieżne, a w innej odmienne od duchowości [35]. Ze względu na wieloaspektowy charakter obu terminów rozstrzygnięcie tej kwestii jest zadaniem szczególnie trudnym i za­wiłym. Z jednej strony u osób dojrzałych religijnie ­przeżycia duchowe są konsekwencją ich religijności przeja­wiającej się we wszystkich aspektach ich funkcjonowania, z drugiej zaś aktywność sfery duchowej może być skutkiem realizacji innych wartości życiowych, które mają pozasakralny charakter, takich jak tożsamość, przynależność, zdrowie czy dobrostan [36].
Okazało się, że starsi pacjenci onkologiczni do­ś­wiadczają częściej przeżyć duchowych niż ich młodsi odpowiednicy. Nie stwierdzono natomiast istnienia korelacji pomiędzy praktykami religijnymi, takimi jak modlitwa oraz pobyt na mszy świętej, a siłą nadziei.
Przeprowadzone badania niosą ze sobą liczne implikacje natury praktycznej. Identyfikacja pozytywnych korelatów nadziei i poczucia sensu życia jest ważnym elementem dla procesu radzenia sobie z chorobą nowotworową. Nadzieja to główny czynnik leczący podczas terapii [37], a umiejętność odkrywania sensu życia prowadzi do poczucia szczęścia [38]. Obie te zmienne można potraktować jako kluczowe elementy jakości życia i dobrostanu pacjentów onkologicznych. Dalsza weryfikacja zmiennych ułatwiających kształtowanie nadziei oraz poczucia sensu życia u jednostek doświadczających choroby nowotworowej może przyczynić się do poprawy jakości oraz skuteczności pracy psychoonkologów. Osoby zajmujące się terapią mogą wykorzystać wiedzę na temat czynników sprzyjających odnajdywaniu sensu życia oraz kształtowania nadziei w celu optymalizacji procesu leczenia i adaptacji do choroby.

Wnioski

1. Dużej sile nadziei pacjentów onkologicznych towarzyszy wysoki poziom poczucia sensu życia.
2. Przeżycia duchowe odgrywają istotną rolę w przypadku siły nadziei pacjentów onkologicznych oraz przekonania o byciu kochanym.
3. Długość choroby jest ujemnie skorelowana z odnajdywaniem sensu życia oraz liczbą przyjaciół pacjentów onkologicznych.
4. Motywacyjne oraz behawioralne aspekty religijne pacjentów onkologicznych są ze sobą silnie związane, stanowiąc o spójności ich postawy religijnej.
5. Najważniejsze wartości w życiu pacjentów onkologicznych nie są związane z ich siłą nadziei oraz poczuciem sensu życia.

Piśmiennictwo

 1. Dziurowicz-Kozłowska A. Wokół pojęcia jakości życia. Psychologia Jakości Życia 2002; 1: 77-99.  
2. Kowalik S. Jakość życia pacjentów w procesie leczenia. W: Waligóra B. (red.). Elementy psychologii klinicznej. Wydaw­nictwo Naukowe UAM, Poznań 1995; 27-45.  
3. Stelcer B. Psychologiczny wymiar pojęcia jakość życia. Postępy Pielęgniarstwa i Promocji Zdrowia 1997; 11: 156-160.  
4. Frankl V. Homo Patiens. Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1998.  
5. Frankl V. Egzystencjalna pustka. Życie i myśl 1973; 5: 46-51.  
6. de Walden-Gałuszko K, Majkowicz M (red.). Jakość życia w cho­robie nowotworowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdań­skiego, Gdańsk 1994.  
7. Majkowicz M, de Walden-Gałuszko K, Trojanowski L. Rola oceny funkcjonowania społecznego, psychicznego i doświadczenia duchowego w globalnej ocenie jakości życia (w świetle badań kwestionariusza QLQ-C30 i PIL – propozycje modyfikacji kwestionariusza). Psychoonkologia 1997; 1: 78-85.  
8. Fletcher SK. Religion and life meaning: differentiating between religious beliefs and religious community in constructing life meaning. Journal of Aging Studies 2004; 18: 171-185.  
9. Prager E. Exploring personal meaning in an age-differentiated australian sample: another look at the Sources of Meaning Profile (SOMP). Journal of Aging Studies 1996; 10: 117-136.
10. Prężyna W. Funkcja postawy religijnej w osobowości człowieka. Rada Wydawnictw KUL, Lublin 1981.
11. Stuckey JC. Faith, aging and dementia. Experiences of Christian, Jewish, and non-religious spousal caregivers and older adults. Dementia 2003; 2: 337-352.
12. Feher S, Maly RC. Coping with breast cancer in later life: the role of religious faith. Psycho-Oncology 1999; 8: 408-416.
13. Jim HS, Richardson SA, Golden-Kreutz DM, Andersen BL. Stra­tegies used in coping with cancer diagnosis predict meaning of life for survivors. Health Psychology 2006; 25: 753-761.
14. Fehring RJ, Miller JF, Shaw C. Spiritual well-being, religiosity, hope, depression, and other mood states in elderly people coping with cancer. Oncology Nursing Forum 1997; 24: 663-671.
15. Mickley J, Soeken K. Religiousness and hope in Hispanic- and Anglo-American women with breast cancer. Oncology Nursing Forum 1993; 20: 1171-1177 (abstract).
16. Herth K. The relationship between level of hope and level of coping response and other variables in patients with cancer. Oncology Nursing Forum 1989; 16: 67-72 (abstract).
17. Zorn CR. Religious well-being in noninstitutionalized elderly women. Health Care for Women International 1997; 18: 209-219.
18. Wnuk M. Rola religijności dla nadziei Anonimowych Alkoholików. Polskie Forum Psychologiczne 2008; 13: 33-49.
19. Wnuk M. Porównanie poziomu nadziei oraz psychologicznego dobrostanu Anonimowych Alkoholików i studentów. Psychiatria 2008; 5: 134-143.
20. de Walden Gałuszko K. Ocena jakości życia uwarunkowana stanem zdrowia. W: Meyza J (red.). Jakość życia w chorobie no­wotworowej. Centrum Onkologii Instytutu im. Marii Skło­dowskiej-Curie, Warszawa 1997; 77-82.
21. Cekiera Cz. Toksykomania: narkomania, lekomania, alkoholizm, nikotynizm. Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1985.
22. Crumbaugh JC, Maholic LT. An experimental study an exi­stentialism, the psychometric approach to Frank’s concept of noogenic neurosis. J Clin Psychol 1964; 20: 200-207.
23. Siek S. Wybrane metody badania osobowości. Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1993.
24. Lewis ChA, Shevlin M, McGuckin C, Navratil M. The Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire: confirmatory factor analysis. Pastoral Psychology 2001; 49: 379-384.
25. Plante TG, Boccaccini MT. Reliability and Validity of the Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire. Pastoral Psycho­logy 1997; 45: 429-437.
26. Plante TG, Boccaccini MT. The Santa Clara Strength of Religious Faith Questionnaire. Pastoral Psychology 1997; 45: 375-387.
27. Loustalot F, Wyatt SB, Boss B, May W, McDyess T. Psychometric Examination of the Daily Spiritual Experiences Scale. J Cult Divers 2006; 13: 162-167.
28. Kalkstein R, Tower RB. The Daily Spiritual Experiences Scale and well- being: Demographic comparisons and scale validation with older jewish adults and a diverse internet sample. J Relig Health 2008; 48: 402-417.
29. Underwood LG, Teresi JA. The Daily Spiritual Experiences Scale: development, theoretical, description, reliability, exploratory factor analysis, and preliminary construct validity using health related data. Annals of Behavioral Medicine 2002; 24: 22-33.
30. Herth K. Abbraviated instrument to measure hope: development and psychometric evaluation. J Adv Nurs 1992; 17: 1251-1259.
31. Francis L.J. The relationship between bible reading and purpose in life among. 13–15 year olds. Mental Health, Religion and Culture 2000; 1: 27-36.
32. Francis LJ, Burton L. The influence of personal prayer on purpose in life among catholic adolescents. Journal of Beliefs and Values 1994; 15: 6-9.
33. Francis LJ, Evans TE. The relationship between personal prayer and purpose in life among churchgoing and non-churchgoing twelve-to-fifteen-year-olds in the UK. Religious Education 1996; 99: 9-21.
34. Hall DE, Meador KG, Koenig HG. Measuring religiousness in health research: Review and critique. J Relig Health 2008; 47: 134-163.
35. Wnuk M. Porównanie egzystencjalnych oraz religijno-duchowych aspektów funkcjonowania studentów oraz osób uzależnionych od alkoholu. Roczniki Psychologiczne 2008; 11: 175-189.
36. Sawatzky R, Ratner PA, Chiu L. A meta-analysis of the relation­ships between spirituality and quality of life. Social Indicators Research 2005; 72: 153-188.
37. Wnuk M. Nadzieja a poczucie jakości życia Anonimowych Alkoholików. W: Gawor A, Głębocka A (red.). Jakość życia współ­czesnego człowieka. Wybrane problemy. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008; 75-90.
38. Frankl V. Paradoksy szczęścia. Życie i myśl 1977; 1: 33-45.