Wstęp
Pomostowanie naczyń wieńcowych z użyciem tętnicy promieniowej wykonał po raz pierwszy Alain Carpentier na początku lat 70. ubiegłego wieku [1]. Niemniej jednak dopiero 20 lat później, po ukazaniu się pracy Acara i wsp. [2], stopniowo wprowadzano tę metodę do rutynowej praktyki klinicznej. W Polsce po raz pierwszy tętnicę promieniową w rewaskularyzacji mięśnia serca wykorzystano w Śląskim Centrum Chorób Serca w 1995 r. [3]. Od tego czasu kolejne zespoły kardiochirurgiczne zaczęły stosować ten rodzaj pomostu naczyniowego, a kilka z nich opublikowało również wyniki swoich doświadczeń (m.in. ośrodek łódzki [4], gdański [5], olsztyński i warszawski [6]).
Istotną kwestią pozostaje oszacowanie odległych powikłań mogących wynikać z redukcji przepływu tętniczego w obrębie przedramienia i ręki po pobraniu tętnicy promieniowej oraz urazu operacyjnego. Niniejsze opracowanie jest poświęcone właśnie temu zagadnieniu.
Powikłania niedokrwienne
Ostre niedokrwienie kończyny
Krytycznym powikłaniem po pobraniu tętnicy promieniowej jest niedokrwienie operowanej kończyny. Testy wykonywane przed zabiegiem, mające na celu ocenę wydolności krążenia obocznego, istotnie redukują ryzyko jego wystąpienia. Niemniej w literaturze opisano kilka przypadków niedokrwienia ręki pomimo prawidłowego testu Allena.
W ośrodku kardiochirurgicznym John Radcliffe Hospital w Oksfordzie rozpoznano ostre niedokrwienie kończyny górnej u chorego po pomostowaniu naczyń wieńcowych z użyciem tętnicy promieniowej [7, 8]. Przed zabiegiem wykonano test Allena, który był prawidłowy (< 5 s). Śródoperacyjnie oceniono saturację na palcach po zaklemowaniu tętnicy promieniowej oraz wypływ wsteczny z kikuta tętnicy promieniowej – wyniki obu badań nie budziły zastrzeżeń. Pierwsze objawy (ból, bladość skóry) pojawiły się już w 2. dobie po operacji podczas napadu migotania przedsionków. W arteriografii kończyny stwierdzono wrodzony brak tętnicy łokciowej i dużą tętnicę międzykostną, która poprzez drobną gałąź zaopatrywała łuk dłoniowy. Prawdopodobnie unaczynienie to było wystarczające przy prawidłowym rzucie serca, natomiast w czasie jego spadku (migotanie przedsionków) ograniczenie perfuzji spowodowało niedokrwienie. Ponadto autorzy stwierdzili, że tętno wyczuwalne w typowej lokalizacji dla tętnicy łokciowej pochodziło z odgałęzień tętnicy międzykostnej. Aby przywrócić prawidłowe unaczynienie kończyny, wykonano rewaskularyzację przy użyciu żyły odpromieniowej.
Manabe i wsp. [9] zaobserwowali z kolei objawy niedokrwienia kciuka u jednego z trzech chorych z prawidłowym testem Allena, u których w przedoperacyjnym badaniu ultrasonograficznym stwierdzili podczas ucisku tętnicy promieniowej przepływ w tętnicy łokciowej < 40 ml/min/m2. Na podstawie tej obserwacji zasugerowano, że tak niski przepływ niesie za sobą zwiększone ryzyko pooperacyjnych powikłań niedokrwiennych.
W celu minimalizacji powikłań niedokrwiennych Gon i wsp. [10] zaproponowali równoczesną z pobraniem tętnicy promieniowej rewaskularyzację ręki za pomocą żył satelitarnych. Naczynie tętnicze preparowano, szkieletując je, unikając uszkodzenia otaczających naczyń żylnych, które kaniulowano, by następnie je poszerzyć. Jeśli tętnica promieniowa była pobrana od miejsca podziału tętnicy ramiennej, długość żyły satelitarnej była niewystarczająca do rewaskularyzacji. Wówczas posiłkowano się żyłą piersiową wewnętrzną (u dwóch chorych). Wykonano 4 takie zabiegi i po upływie 3 miesięcy stwierdzono pulsacyjny przepływ w pomostach żylnych. Opisane rozwiązanie operacyjne może być ciekawą alternatywą u chorych z większym ryzykiem wystąpienia powikłań niedokrwiennych.
Przewlekłe niedokrwienie kończyny
Najpoważniejszą manifestacją przewlekłego niedokrwienia kończyny jest martwica. Tatoulis i wsp. [11–13] odnotowali w sumie 3 przypadki martwicy opuszków palców u chorych ze współistniejącą chorobą tkanki łącznej (sklerodermia [12, 13] lub toczeń rumieniowaty [11]) i zespołem Raynauda, u których wykorzystano tętnicę promieniową jako pomost naczyniowy. Powikłanie to może być wytłumaczone zaburzeniami mikrokrążenia w przebiegu choroby tkanki łącznej, na które nakłada się zmniejszona perfuzja po zabiegu operacyjnym.
Klinicznie istotne objawy chromania należą do rzadkości i zostały opisane u 3 pacjentów [dyskusja 2; 14 wg 15], co stanowi znikomy promil z całej populacji chorych poddawanych zabiegom pomostowania naczyń wieńcowych z użyciem tętnicy promieniowej. Łagodne objawy mogące sugerować niedokrwienie podczas wysiłku są zgłaszane zdecydowanie częściej – Manabe i wsp. [16] odnotowali je u 12,5% (5 z 40) zbadanych chorych. Osłabienie siły mięśniowej, które również może wskazywać na zaburzenia ukrwienia kończyny, zostanie omówione w dalszej części artykułu.
W celu pełniejszej oceny ewentualnego niedokrwienia ręki stosowano pomiary tkankowej saturacji tlenem [17–20] lub przezskórnego pomiaru ciśnienia parcjalnego tlenu [16, 21]. Nie stwierdzono, by w warunkach spoczynkowych utlenowanie tkankowe palców różniło się pomiędzy kończyną operowaną i nieoperowaną [16–19, 21] zarówno we wczesnym (do tygodnia) [17–19], jak i odległym (> 1 roku) [16, 21] okresie pooperacyjnym. Wprawdzie Knobloch i wsp. [20] zauważyli, że tkankowe wysycenie tlenem na głębokości 2 mm jest niższe w obrębie kciuka i kłębu kciuka ręki po stronie operowanej, jednak autorzy podkreślają, iż wykryta różnica, mimo że statystycznie istotna, może się mieścić w granicach błędu pomiarowego.
Istotne jest również oszacowanie ukrwienia kończyny w warunkach stresowych (testy dynamiczne). Nie stwierdzono, by w warunkach obniżenia temperatury kończyny (poprzez zanurzenie w zimnej wodzie) nastąpiły zmiany w szacowanej objętości krwi zaopatrującej dłoń kończyny operowanej w porównaniu z nieoperowaną [22]. Zaobserwowano natomiast, że utlenowanie tkanek operowanej ręki pogarsza się w trakcie wysiłku, przy czym spadek ciśnienia parcjalnego tlenu jest proporcjonalny do czasu trwania wysiłku [16, 21]. Analogiczną obserwację, świadczącą o subklinicznym upośledzeniu ukrwienia ręki podczas wysiłku po stronie operowanej w porównaniu ze stroną nieoperowaną, poczynili Hare i wsp. [23], posługując się ocenianym przy użyciu pletyzmografii współczynnikiem ramię/palce. Co więcej, pomiary pletyzmograficzne wskazują, że również spoczynkowy dopływ krwi do kończyny operowanej jest ograniczony we wczesnym okresie pooperacyjnym, stopniowo się poprawiając w późniejszym okresie [24, 25].
Na istnienie mechanizmów kompensacyjnych, które pozwalają na wyrównawcze zwiększenie przepływu krwi w operowanych przedramieniu i dłoni wskazują także wyniki badań scyntygraficznych. Obserwowana różnica w perfuzji tkankowej ręki na niekorzyść strony operowanej [26–28] ulega zatarciu [26] bądź zmniejszeniu [28] wraz z upływem czasu.
Zaburzenia funkcji czuciowych i ruchowych
Neuropatie w obrębie kończyny górnej są jednym z powikłań po sternotomii pośrodkowej opisane u 6% chorych poddawanych zabiegom kardiochirurgicznym [29]. Wykorzystanie tętnicy promieniowej do pomostowania naczyń wieńcowych dodatkowo zwiększa ryzyko wystąpienia obwodowych powikłań neurologicznych. Ich etiologia jest złożona. Należy uwzględnić możliwość bezpośredniego uszkodzenia gałęzi nerwowych przebiegających w bliskim sąsiedztwie tętnicy promieniowej (głównie nerwu skórnego bocznego przedramienia i gałęzi powierzchownej nerwu promieniowego) podczas preparowania naczynia [30, 31]. Upośledzenie funkcji ruchowych w tym mechanizmie jest mało prawdopodobne, ponieważ tętnica promieniowa przebiega w bliskim sąsiedztwie głównie nerwów czuciowych. Innym mechanizmem prowadzącym do upośledzenia funkcji nerwów jest ucisk przez obrzęknięte tkanki lub krwiak, co jest szczególnie prawdopodobne w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w obrębie unerwienia nerwu pośrodkowego, który znajduje się na wysokości nadgarstka w odległości 1–2 cm od tętnicy promieniowej (obrzęk tkanek lub krwiak w tej okolicy mogą dawać objawy obserwowane w zespole cieśni nadgarstka) [30, 32, 33]. Ponadto istotną rolę w powstawaniu zaburzeń neurologicznych odgrywa upośledzenie ukrwienia kończyny, a co za tym idzie również nerwów zaopatrywanych przez drobne odgałęzienia tętnicy promieniowej. W poszukiwaniu przyczyny pogorszenia funkcji ruchowych należy również uwzględnić ograniczenie ruchomości przedramienia i dłoni spowodowane bólem lub dyskomfortem w obrębie blizny (szczególnie we wczesnym okresie pooperacyjnym) oraz czynnik psychologiczny – „oszczędzanie” przez pacjenta operowanej kończyny.
Powikłania neurologiczne mogą obejmować upośledzenie lub wypadnięcie funkcji zarówno części czuciowej, jak i ruchowej nerwu. Czynnikami predysponującymi do wystąpienia zaburzeń neurologicznych były: cukrzyca [33, 34], starszy wiek [34], nadciśnienie tętnicze [33] i upośledzona funkcja skurczowa lewej komory [33]. Zarówno neuropatie czuciowe, jak i ruchowe mają tendencje do ustępowania z upływem czasu [35–38]. Poza tym często w badaniu neurologicznym nie potwierdzają się zgłaszane przez chorego zaburzenia czucia czy osłabienie siły mięśniowej [37, 39]. Częstość występowania i rodzaje zaburzeń czucia ujęto w tabelach I i II. W tabeli III przedstawiono wyniki oceny siły mięśniowej po pobraniu tętnicy promieniowej.
Do pełnej oceny i interpretacji neuropatii po pobraniu tętnicy promieniowej szczególnie przydatne są badania elektroneurofizjologiczne. Na podstawie opublikowanych wyników [32, 36, 46] można poczynić kilka istotnych spostrzeżeń. Mianowicie: większość zaburzeń miała charakter degeneracji aksonalnej (obniżona amplituda potencjału przy zachowanej prędkości przewodzenia) [46], które wycofywały się z czasem [32, 36], co przemawia za brakiem trwałego uszkodzenia nerwów. W elektromiogramie nie stwierdzono cech patologii mięśniowej [32]. Ponadto, odnosząc wyniki uzyskane w grupie pacjentów po pobraniu tętnicy promieniowej do grupy kontrolnej, można zauważyć, że pewne upośledzenie funkcji nerwów, szczególnie łokciowego, jest również obserwowane u chorych poddanych rewaskularyzacji wieńcowej, u których wykorzystano wyłącznie inne pomosty naczyniowe [46]. Na koniec – występowanie dolegliwości neurologicznych korelowało ze stwierdzanymi w badaniu elektrofizjologicznym nieprawidłowościami [32, 36].
Istotnym problemem może być również upośledzenie funkcji precyzyjnych ręki. Po upływie średnio 9 miesięcy od zabiegu 10% pacjentów zgłaszało takie zaburzenia [34]. Z kolei Sankey i wsp. [45], posługując się wystandaryzowanymi testami do oceny sprawności precyzyjnej, nie stwierdzili różnic w wynikach badań przeprowadzonych przed zabiegiem i 5 dni po nim. Podobne obserwacje poczynili Dumanian i wsp. [22], wykazując podobny poziom sprawności kończyny operowanej i nieoperowanej w średnio odległym okresie obserwacji (5–17 miesięcy).
Powikłania związane z raną na przedramieniu
Częstość występowania zakażeń rany operacyjnej stwierdzanych podczas rutynowej opieki nad chorym z reguły nie przekracza 2%. Średnia częstość występowania infekcji wyliczona na podstawie obserwacji z 12 doniesień analizujących powikłania po pobraniu tętnicy promieniowej u w sumie
12 560 chorych wyniosła 0,7% (w poszczególnych doniesieniach: 0% [12, 35, 45–47], 0,3% [13], 0,5% [37], 1,5% [40], 2,1% [48], 3,9% [49], 5,5% [38], 8,4% [50]), przy czym w zdecydowanej większości przypadków zakażenie miało charakter powierzchowny, skąpoobjawowy, szybko ustępując po zastosowaniu antybiotykoterapii [37, 49, 50]. Jedynie w znikomym odsetku chorych (0,13% [37] – 0,65% [50]) konieczne było chirurgiczne opracowanie rany. Ponadto Hata i wsp. [48, 49], oceniając powikłania infekcyjne ran po pobraniu tętnicy promieniowej i żyły odpiszczelowej wielkiej, stwierdzili większą częstość występowania zakażeń rany kończyny dolnej. Ten sam zespół zauważył również, że czynnikami sprzyjającymi rozwojowi zakażenia rany przedramienia były źle kontrolowana cukrzyca (z przedoperacyjną glikemią ≥ 200 mg/dl) i czas trwania zabiegu operacyjnego ≥ 5 godzin.
Krwiaki i zbiorniki płynu surowiczego występują w 0–6,4% przeciętnie u 0,4% chorych (52 z 11 667), u których pobrano tętnicę promieniową [12, 13, 35, 37, 39, 40, 45, 48], przy czym co trzeci [40] czy czwarty [12] przypadek może wymagać drenażu.
Rozejście się rany jest sporadycznym powikłaniem obserwowanym u maksymalnie 1,5% chorych (0–1,5%) [35, 37, 40]. Niestety, w cytowanych doniesieniach literaturowych nie określono przyczyn rozejścia się rany.
Po upływie ok. 3 miesięcy od zabiegu 5–33% chorych skarży się na dyskomfort w obrębie blizny na przedramieniu [12, 41, 49], który ustępuje u ponad połowy z nich po upływie kolejnych 9 miesięcy [41]. Innymi skargami zgłaszanymi przez pacjentów związanymi z blizną pooperacyjną są: ból we wczesnym okresie po zabiegu (1,1%) [48], uczucie nadmiernego ściągnięcia blizny lub przeczulica (20%) [39] i niezadowolenie z wyglądu blizny (6,5% chorych po 3 miesiącach od operacji, 3,2% po 12 miesiącach) [41].
Upośledzenie sprawności kończyny
Ograniczenie sprawności utrudniające wykonywanie codziennych czynności ma z reguły charakter przemijający. W obserwacji Meharwal i wsp. [37] występowało u 2% chorych przy wypisie ze szpitala i u 0,2% po 3 miesiącach, przy czym w badaniu neurologicznym nie stwierdzono istotnych nieprawidłowości. Z kolei Hata i wsp. [41] zauważyli, że 9 z 11 pacjentów (7,1% całej badanej grupy – 155 chorych) zgłaszających po 3 miesiącach od operacji problemy związane z interwencją w obrębie przedramienia limitujące codzienną aktywność po roku od zabiegu oceniło sprawność kończyny jako prawidłową. Istotne jest również to, że nawet jeśli część chorych stwierdzała pewne ograniczenie funkcji operowanej kończyny, to nie przeszkodziło ono w powrocie do aktywności zawodowej [39].
Brak jednoznacznych dowodów na to, by ewentualne problemy związane z pobraniem tętnicy promieniowej miały wpływ na jakość życia – jedni badacze zauważyli korelację między nasileniem dolegliwości w obrębie przedramienia i ręki a gorszą jakością życia [43], inni nie potwierdzili tego związku [38].
Podsumowanie
Pobranie tętnicy promieniowej do pomostowania naczyń wieńcowych jest bezpieczne, pod warunkiem starannego przedoperacyjnego oszacowania wydolności krążenia obocznego ręki. Zważywszy na fakt, że udokumentowano jedynie pojedyncze przypadki ostrego niedokrwienia kończyny po rewaskularyzacji wieńcowej z użyciem tej tętnicy, można uznać, że test Allena jest dobrym badaniem przesiewowym w kwalifikacji do tego typu zabiegu. Niemniej jednak za badanie referencyjne należy uznać ultrasonografię z oceną przepływu tętniczego. W dobie coraz liczniejszych przezskórnych interwencji wieńcowych z dostępu transradialnego ma ono dodatkowe (być może nawet ważniejsze) znaczenie – daje możliwość oceny tętnicy promieniowej jako potencjalnego pomostu naczyniowego. Ponadto chorzy z rozpoznanymi lub podejrzewanymi zaburzeniami mikrokrążenia obwodowego nie powinni być kwalifikowani do wykorzystania tętnicy promieniowej, nawet przy prawidłowym wyniku testu Allena i obrazie tętnic przedramienia.
Pobranie tętnicy promieniowej jest dobrze tolerowane przez pacjentów. Ograniczenie sprawności kończyny górnej, o ile występuje, ma z reguły charakter przemijający. Najczęściej zgłaszanymi dolegliwościami są parestezje oraz dyskomfort w obrębie blizny, które ustępują bądź istotnie zmniejsza się ich nasilenie z upływem czasu.
Piśmiennictwo
1. Carpentier A, Guermonprez JL, Deloche A, Frechette C, DuBost C. The aorta-to-coronary radial artery bypass graft. A technique avoiding pathological changes in grafts. Ann Thorac Surg 1973; 16: 111-121.
2. Acar C, Jebara VA, Portoghese M, Beyssen B, Pagny JY, Grare P, Chachques JC,
Fabiani JN, Deloche A, Guermonprez JL. Revival of the radial artery for coronary artery bypass grafting. Ann Thorac Surg 1992; 54: 652-659.
3. http://www.sccs.pl/?act=44.
4. Zwoliński R, Pawłowski W, Jander S, Adamek-Kośmider A, Jaszewski R. Anastomosis of radial artery to the aorta in arterial revascularization of myocardium – 10 years experience. Med Lett 2007; 48: 187-188.
5. Jagielak D, Rogowski J, Roszak K, Keita L, Jarmoszewicz K, Siebert J, Lewicki Ł,
Narkiewicz M. Ocena drożności pomostu z tętnicy promieniowej w obserwacji średnioodległej. Kardiol Pol 2003; 58 (supl. 1): I13-16.
6. Żelazny P, Religa G, Kołsut P, Buzun L, Szapiel G, Pawlak S, Kaszczyński T, Socik T, Jasińska M. Tętnica promieniowa w chirurgicznym leczeniu choroby wieńcowej. Kardiochir Torakochir Pol 2006; 3: 138-142.
7. Fox AD, Whiteley MS, Phillips-Hughes J, Roake J. Acute upper limb ischemia: a complication of coronary artery bypass grafting. Ann Thorac Surg 1999; 67: 535-537.
8. Nunoo-Mensah J. An unexpected complication after harvesting of the radial artery for coronary artery bypass grafting. Ann Thorac Surg 1998; 66: 929-931.
9. Manabe S, Tabuchi N, Toyama M, Kuriu K, Mizuno T, Sunamori M. Measurement of ulnar flow is helpful in predicting ischemia after radial artery harvest. Thorac Cardiovasc Surg 2002; 50: 325-328.
10. Gon S, Yoshida S, Sanae T, Takahashi T, Inada E. Revascularization using satellite vein after radial artery harvested for coronary artery bypass grafting. Jpn J Thorac Cardiovasc Surg 2006; 54: 253-255.
11. Liava’a M, Theodore S, Wagner T, Tatoulis J. Late presentation digital ischemia after radial artery harvest for coronary artery bypass. Ann Thorac Surg 2009; 87: e21-22.
12. Tatoulis J, Buxton BF, Fuller JA. Bilateral radial artery grafts in coronary reconstruction: technique and early results in 261 patients. Ann Thorac Surg 1998; 66: 714-720.
13. Tatoulis J, Royse AG, Buxton BF, Fuller JA, Skillington PD, Goldblatt JC,
Brown RP, Rowland MA. The radial artery in coronary surgery: a 5-year experience-clinical and angiographic results. Ann Thorac Surg 2002; 73: 143-147.
14. Fukada Y, Matsui Y, Yamauchi H, Kunihara T, Shiiya N, Murashita T, Yasuda K. [An evaluation of the potential ischemia of the forearm after harvesting of radial artery by near infrared spectroscopy]. Kyobu Geka 2002; 55: 549-553.
15. Manabe S, Tabuchi N, Tanaka H, Arai H, Sunamori M. Hand circulation after radial artery harvest for coronary artery bypass grafting. J Med Dent Sci 2005; 52: 101-107.
16. Manabe S, Tabuchi N, Toyama M, Yoshizaki T, Kato M, Wu H, Kotani M, Sunamori M. Oxygen pressure measurement during grip exercise reveals exercise intolerance after radial harvest. Ann Thorac Surg 2004; 77: 2066-2070.
17. Brodman RF, Hirsh LE, Frame R. Effect of radial artery harvest on collateral forearm blood flow and digital perfusion. J Thorac Cardiovasc Surg 2002; 123: 512-516.
18. Grossebner M, Arifi A, Bourov Y, Taylor G, Gray S, Ritchie A. No change in O2 saturation but measurable difference in thenar flexor power after radial artery harvest. Eur J Cardiothorac Surg 1999; 16: 160-162.
19. Knobloch K, Lichtenberg A, Pichlmaier M, Tomaszek S, Krug A, Haverich A. Palmar microcirculation after harvesting of the radial artery in coronary revascularization. Ann Thorac Surg 2005; 79: 1026-1030.
20. Knobloch K, Tomaszek S, Lichtenberg A, Karck M, Haverich A. Long-term palmar microcirculation after radial artery harvesting: an observational study. Ann Thorac Surg 2006; 81: 1700-1707.
21. Serricchio M, Gaudino M, Tondi P, Gasbarrini A, Gerardino L, Santoliquido A, Pola P, Possati G. Hemodynamic and functional consequences of radial artery removal for coronary artery bypass grafting. Am J Cardiol 1999; 84: 1353-1356.
22. Dumanian GA, Segalman K, Mispireta LA, Walsh JA, Hendrickson MF, Wilgis EF. Radial artery use in bypass grafting does not change digital blood flow or hand function. Ann Thorac Surg 1998; 65: 1284-1287.
23. Hare DL, Buxton BF, Wilson G, Mullaly L, Raman J, Windsor M. Post-
operative vascularity and hand function in patients following radial artery harvest for coronary artery surgery. J Am Coll Cardiol 1997; 29 (Suppl A): 73.
24. Lee HS, Heo YJ, Chang BC. Long-term digital blood flow after radial artery harvesting for coronary artery bypass grafting. Eur J Cardiothorac Surg 2005; 27: 99-103.
25. Lee HS, Chang BC, Heo YJ. Digital blood flow after radial artery harvest for coronary artery bypass grafting. Ann Thorac Surg 2004; 77: 2071-2075.
26. Ikizler M, Entok E, Ozdemir C, Dernek S, Sevin B, Kural T. Neurological status and tissue perfusion changes after radial artery harvesting for myocardial revascularization: importance of the Allen test. Thorac Cardiovasc Surg 2007; 55: 99-103.
27. Rafael Sadaba J, Conroy JL, Burniston M, Maughan J, Munsch C. Effect of ra-
dial artery harvesting on tissue perfusion and function of the hand. Cardiovasc Surg 2001; 9: 378-382.
28. Shah SS, Sadaba JR, Batchelor TJ, Coughlin P, Burniston MT, Barnfield M, Munsch CM. Tissue perfusion in non-donor and donor forearm/hand after radial artery harvest: 1- and 5-year follow-up. Interact Cardiovasc Thorac Surg 2006; 5: 353-355.
29. Morin JE, Long R, Elleker MG, Eisen AA, Wynands E, Ralphs-Thibodeau S. Upper extremity neuropathies following median sternotomy. Ann Thorac Surg 1982; 34: 181-185.
30. Denton TA, Trento L, Cohen M, Kass RM, Blanche C, Raissi S, Cheng W, Fontana GP, Trento A. Radial artery harvesting for coronary bypass operations: neurologic complications and their potential mechanisms. J Thorac Cardiovasc Surg 2001; 121: 951-956.
31. Zembala M. Chirurgia naczyń wieńcowych. PZWL, Warszawa 2002.
32. Reyes G, Traba A, López L, Pinto A, Duarte J, Vallejo JL. Neurological damage after radial artery harvesting in coronary surgery: a direct measure. Interact Cardiovasc Thorac Surg 2006; 5: 433-438.
33. Siminelakis S, Karfis E, Anagnostopoulos C, Toumpoulis I, Katsaraki A, Drossos G. Harvesting radial artery and neurologic complications. J Card Surg 2004; 19: 505-510.
34. Reddy VS, Parikh SM, Drinkwater DC Jr, Lo A, Rauth TP, Moleski RM, Chang PA. Morbidity after procurement of radial arteries in diabetic patients and the elderly undergoing coronary revascularization. Ann Thorc Surg 2002; 73: 803-807.
35. Budillon AM, Nicolini F, Agostinelli A, Beghi C, Pavesi G, Fragnito C, Busi M, Gherli T. Complications after radial artery harvesting for coronary artery bypass grafting: our experience. Surgery 2003; 133: 283-287.
36. Ikizler M, Ozkan S, Dernek S, Ozdemir C, Erdinc OO, Sevin B, Ozdemir G, Kural T. Does radial artery harvesting for coronary revascularization cause neurological injury in the forearm and hand? Eur J Cardiothorac Surg 2005; 28: 420-424.
37. Meharwal ZS, Trehan N. Functional status of the hand after radial artery harvesting: results in 3,977 cases. Ann Thorac Surg 2001; 72: 1557-1561.
38. Saeed I, Anyanwu AC, Yacoub MH, Amrani M. Subjective patient outcomes following coronary artery bypass using the radial artery: results of a cross-sectional survey of harvest site complications and quality of life. Eur J Cardiothorac Surg 2000; 20: 1142-1146.
39. Royse AG, Royse CF, Shah P, Williams A, Kaushik S, Tatoulis J. Radial artery harvest technique, use and functional outcome. Eur J Cardiothorac Surg 1999; 15: 186-193.
40. Greene MA, Malias MA. Arm complications after radial artery procurement for coronary bypass operation. Ann Thorac Surg 2001; 72: 126-128.
41. Hata M, Raman J, Seevanayagam S, Hare D, Buxton BF. Post radial artery harvest hand perception: postoperative 12-month follow-up results. Circ J 2002; 66: 816-818.
42. Agrifoglio M, Dainese L, Pasotti S, Galanti A, Cannata A, Roberto M, Parolari A, Biglioli P. Preoperative assessment of the radial artery for coronary artery bypass grafting: is the clinical Allen test adequate? Ann Thorac Surg 2005; 79: 570-572.
43. Allen RH, Szabo RM, Chen JL. Outcome assessment of hand function after radial artery harvesting for coronary artery bypass. J Hand Surg Am 2004; 29: 628-637.
44. Chong WC, Ong PJ, Hayward CS, Collins P, Moat NE. Effects of radial artery harvesting on forearm function and blood flow. Ann Thorac Surg 2003; 75: 1171-1174.
45. Sankey RA, Rumian AP, Jackson W, Osborne M, Stanbridge RD. Harvesting the radial artery: does it affect early postoperative hand function? Heart Surg Forum 2003; 6: E12-15.
46. Doğan OV, Düzgün C, Ozeren M, Alanoğlu E, Doğan S, Simşek E, Yücel E. Subclinical injury to forearm nerves during radial harvesting: electrophysiologic study. J Card Surg 2006; 21: 151-154.
47. Chen X, Chen X, Xie D, Meng F, Shi K, Xu M. Radial artery as conduit is safe and effective in coronary bypass surgery in the elderly: single-central results from 326 patients. Circ J 2009; 73: 1049-1054.
48. Hata M, Shiono M, Sezai A, Iida M, Saitoh A, Hattori T, Wakui S, Soeda M, Negishi N, Sezai Y. Comparative study of harvest-site complications following coronary artery bypass grafting between the radial artery and the saphenous vein in identical patients. Surg Today 2005; 35: 711-713.
49. Hata M, Raman J, Matalanis G, Rosalion A, Storer M, Hare D, Buxton BF. Post harvest wound infection and patient’s perception: comparative study between radial artery and saphenous vein harvest sites. Ann Thorac Cardiovasc Surg 2002; 8: 97-101.
50. Trick WE, Scheckler WE, Tokars JI, Jones KC, Smith EM, Reppen ML, Jarvis W. Risk factors for radial artery harvest site infection following coronary artery bypass graft surgery. Clin Infect Dis 2000; 30: 270-275.
