Role of histamine in rheumatoid diseases

W zapalnych chorobach stawów, podobnie jak we wszystkich procesach zapalnych, biorą udział zarówno komórki krwi: granulocyty, monocyty, płytki krwi, limfocyty T i B oraz ich subpopulacje, jak i komórki stacjonarne stale obecne w tkankach: komórki tuczne, komórki śródbłonka naczyń krwionośnych, makrofagi, fibroblasty, a nawet neurony.
W ostatnich latach szczególną uwagę zwrócono na komórki znane dotychczas z roli, jaką odgrywają w odczynach alergicznych – komórki tuczne. Są one źródłem jednego z najlepiej poznanych mediatorów zapalenia – histaminy. W stawach komórki tuczne są skupione głównie wokół naczyń krwionośnych, na pograniczu błony maziowej i chrząstki [1]. Stanowią one niewielki odsetek wszystkich komórek synovium i u zdrowych pacjentów ich liczba nie przekracza 3%. W przebiegu procesu zapalnego ich liczba w błonie maziowej może wzrosnąć nawet dwukrotnie. Zwiększoną liczbę komórek tucznych obserwuje się u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów (RZS), młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów (MIZS), toczeń rumieniowaty układowy (TRU), mieszaną chorobę tkanki łącznej, dnę moczanową, infekcyjne zapalenie stawów, a także u pacjentów z zapaleniem kości, stawów, zapaleniem pourazowym i łuszczycowym. U tych chorych największą liczbę komórek tucznych stwierdza się w błonie maziowej a także, łuszczce, głównie wokół naczyń, skupisk tkanki limfoidalnej i w miejscach naciekania chrząstki przez zapalnie zmienioną błonę maziową, a także w tkance naciekającej warstwę korową kości [2]. Wykazano związek pomiędzy szczególnie dużą liczbą komórek tucznych a nasileniem zmian stawowych oraz aktywnością kliniczną i obrazem histologicznym procesu zapalnego u chorych na RZS, jak również korelację z liczbą limfocytów T i komórek plazmatycznych w nacieku [2].
W badaniach immunohistologicznych torebki stawowej u chorych na RZS wykazano zróżnicowane rozmieszczenie komórek tucznych. Koncentracja komórek tucznych występuje w miejscach występowania obrzęku, w których obserwuje się również wzmożone wytwarzanie czynnika martwicy nowotworów α (tumour necrosis factor α – TNF-α) oraz interleukin 1α i 1β (IL-1α, IL-1β) przez komórki jednojądrowe [3]. Napływ komórek tucznych do błony maziowej w zapaleniu stawów tłumaczy się nasileniem procesów adhezji komórkowej [2]. Komórki tuczne odgrywają kluczową rolę w rozwoju procesu zapalnego i są źródłem wielu aktywnych, wpływających na jego przebieg mediatorów. Mediatory te są wydzielane w wyniku reakcji immunologicznej, działania składników układu dopełniacza (tzw. anafilatoksyn C3a, C4a, C5a), neuropeptydów (m.in. substancja P), cytokin (TNF-α, białko zapalne makrofagów α – MIP-α, czynnik stymulujący tworzenie kolonii granulocytów i makrofagów – GM-CSF) i niektórych leków [4].
Główną drogą aktywacji komórek tucznych jest połączenie się fragmentu Fc przeciwciał IgE z receptorami FceRI zlokalizowanymi na ich powierzchni. Następstwem takiego pobudzenia jest degranulacja i uwol-nienie histaminy, która powoduje zwiększenie przepuszczalności komórek śródbłonka [5]. Wiązanie IgE na powierzchni komórki tucznej aktywuje również kinazy tyrozynowe, co prowadzi do aktywacji fosfolipazy A2, a w konsekwencji do uwolnienia kwasu arachidonowego. Uwalniany kwas arachidonowy przekształcany jest następnie za pośrednictwem cyklooksygenaz do prostaglandyny 2, która wpływa na rozwój procesu zapalnego [6]. W czasie aktywacji komórek tucznych aktywowana jest również 5-lipooksygenaza, która doprowadza do syntezy LTA4, prekursora leukotrienu C4. Aktywacja komórek tucznych może zachodzić również za pośrednictwem receptora FceRIII, do którego powinowactwo mają takie białka, jak substancja P, białka zależne od genu kalcytoniny bądź chemokiny β [7]. Aktywacja receptorów Toll-podobnych (TLR2, TLR4, TLR6, TLR8), która powoduje wydzielanie m.in.: histaminy, TNF-α, prostaglandyny E2 (PGE2), leukotrienu B4 (LTB4) oraz wzrost przepuszczalności naczyń krwionośnych, umożliwia napływ składników osocza (m.in. przeciwciał czy składników układu dopełniacza) [8]. Dzięki działaniu wyzwalanych z komórek tucznych TNF-α i IL-6 dochodzi do gromadzenia i aktywacji limfocytów [9].
W stawie komórki tuczne produkują mitogeny i cytokiny aktywujące fibroblasty, indukujące rozwój naczyń krwionośnych, napływ makrofagów, doprowadzając do rozrostu błony maziowej oraz formowania się łuszczki stawowej. W późniejszym okresie komórki tuczne uczestniczą w destrukcji struktur stawowych poprzez indukowanie wydzielania metaloproteaz macierzy (MMP) z fibroblastów, aktywację chondrocytów oraz wpływ na rozwój, różnicowanie i aktywację osteoklastów [1]. Cytokiny wydzielane przez komórki tuczne mają znaczenie w regulacji równowagi pomiędzy odpowiedzią immunologiczną Th1 oraz Th2 [10].

Histamina
Jednym z głównych mediatorów wydzielanych przez komórki tuczne jest histamina. Amina ta, poza udziałem w reakcjach zapalnych, reguluje procesy fizjologiczne, pełni funkcję neuroprzekaźnika i ma znaczenie w chemotaksji leukocytów. Działa poprzez stymulację błonowych receptorów histaminowych H1, H2, H3, H4 oraz wewnątrzkomórkowego receptora Hic, związanego z cytochromem P450 i cytochromem C [11]. Histamina jest wydzielana z miejsc magazynowania albo syntetyzowana de novo dzięki obecności indukowanej formy enzymu dekarboksylazy histydynowej [12]. Aktywacja receptora histaminowego H1 odgrywa główną rolę w natychmiastowej reakcji alergicznej. Jego pobudzenie skutkuje rozszerzeniem naczyń krwionośnych, zwiększeniem ich przepuszczalności, powoduje skurcz mięśni gładkich oskrzeli, a także pobudzenie zakończeń nerwów czuciowych, aferentnych zakończeń nerwu błędnego i skrócenia przewodzenia w węźle przedsionkowo-komorowym. Charakterystycznym wy-razem pobudzenia receptora H1 jest szybkie i krótkotrwałe zwiększenie stężenia cyklicznego guanozyno-monofosforanu (cGMP) [13, 14].
Pobudzenie receptora histaminowego H2 powoduje wzrost wydzielania śluzu, kwasu solnego w żołądku, rozkurcz mięśni gładkich różnych tkanek, dodatnie działanie chrono- i inotropowe. Wywiera wpływ na reakcje immunologiczne i procesy zapalne, m.in. poprzez oddziaływanie na komórki T supresorowe i NK, hamowanie uwalniania histaminy przez bazofile, osłabianie chemotaksji neutrofilów i uwalniania białek lizosomalnych [15]. Aktywacja receptora histaminowego H2 powoduje zależne od histaminy wydzielanie IL-16 z komórek T CD8+ [16]. Pobudzenie tego receptora hamuje wydzielanie TNF- z komórek tucznych u szczura [17].
Aktywacja receptora H3 ma negatywny wpływ na ekspresję innych białek. Wykazano, że aktywacja receptora histaminowego H3 wpływa na kinazy aktywowane mitogenami, fosfolipazę A2, kinazę 3 fosfatydyloinozytolu (PI3K), hamowanie pompy sodowo-potasowej oraz na zmniejszenie stężenia wewnątrzkomórkowego Ca2+ [18–20]. Ponadto receptory te modulują aktywność układu serotoninergicznego, cholinergicznego, noradrenergicznego i dopaminergicznego.
Receptor H4 jest obecny w wielu komórkach immunologicznie kompetentnych. Moduluje on migrację i dojrzewanie komórek tucznych w miejscu zapalenia [21], jest też częściowo odpowiedzialny za uwalnianie IL-16 przez limfocyty CD8+ [16], przez co odgrywa istotną rolę w przebiegu reakcji alergicznych. Ponadto pobudzenie H4R hamuje produkcję IL-12 w komórkach dendrytycznych poprzez aktywację czynnika transkrypcyjnego AP-1 [22].

Histamina w chorobie zwyrodnieniowej
W chorobie zwyrodnieniowej wykazano zwiększone stężenie histaminy w płynie stawowym [23–25]. Na chondrocytach wykazano ekspresję receptorów histaminowych H1 oraz H2. Stymulacja receptorów histaminowych H1 doprowadza do zwiększenia produkcji PGE2, natomiast pobudzenie receptorów H2 – cyklicznego adenozynomonofosforanu (cAMP) [26]. Histamina może być jednym z głównych czynników determinujących proliferację chondrocytów. Jest to efekt działania poprzez receptory histaminowe H1, ponieważ podanie ich inhibitora – mepyraminy – przeciwdziała procesowi proliferacji [27].
Wykazanie w badaniach immunohistochemicznych wzmożonej ekspresji histaminy i dekarboksylazy histydynowej (enzymu odpowiedzialnego za jej syntezę) w chondrocytach oraz obecności receptorów H1 i H2 na ich błonie komórkowej przemawia za udziałem histaminy w degradacji chrząstki w tej chorobie [28]. Histamina poprzez stymulację receptorów histaminowych H1 zwiększa produkcję metaloproteaz 13 oraz 3 przez chondrocyty. Metaloproteaza 13 oraz MMP-3 odgrywają istotną rolę w procesie destrukcji chrząstki. Metaloproteaza 13 degraduje kolagen typu II, natomiast metaloproteaza 3 degraduje proteoglikany, kolageny typu IV oraz XI, a także aktywuje prokolagenazę 1 [29]. Histamina wpływa pośrednio na produkcję metaloproteazy MMP-3 poprzez regulację wytwarzania PGE2. Poprzez stymulację receptorów histaminowych H2 [30] histamina reguluje produkcję IL-18, jednego z elementów reakcji kaskadowej cytokin prozapalnych w chorobach reumatycznych.


Histamina w reumatoidalnym zapaleniu stawów
W 2000 r. sklonowano receptor histaminowy H4 [31]. Receptor ten zlokalizowano w wielu komórkach układu immunologicznego. Wykazano, że wpływa on na przebieg procesu zapalnego, m.in. modulując migrację i dojrzewanie komórek tucznych [21], a także wydzielanie cytokin przez limfocyty CD8+. Stymulacja receptora H4 powoduje wydzielanie z komórek tucznych LTB4 – istotnego czynnika chemotaktycznego dla neutrofilów [32]. Ponadto, pobudzenie receptora H4 hamuje produkcję IL-12 w komórkach dendrytycznych poprzez aktywację czynnika transkrypcyjnego AP-1 [33], pobudzając odpowiedź immunologiczną typu Th2 [34]. U myszy wykazano, że pobudzenie receptora H4 zwiększa napływ limfocytów regulatorowych do miejsca toczenia się procesu alergicznego [35].
Ostatnio autorzy niniejszej pracy wykazali obecność receptora histaminowego H4 w różnych typach komórek błony maziowej [36]. W tkankach pobranych ze stawu kolanowego pacjentów chorych na RZS receptory histaminowe H4 zlokalizowano [za pomocą metod immunohistochemicznych oraz reakcji łańcuchowej polimerazy przy użyciu mRNA jako matrycy (reverse transcription polymerase chain reaction – RT-PCR)] w synowiocytach obszaru zapalenia oraz naczyń krwionośnych [36]. W stawach osób z RZS wykazano również obecność białka wyzwalającego histaminę (histamine releasing factor – HRF) [37]. Wydaje się, że obecność tych dwóch substancji w miejscu toczącego się procesu zapalnego świadczy o ich roli w jego rozwoju, a także sugeruje możliwość zastosowania odpowiedniej interwencji farmakologicznej.
O udziale histaminy w patogenezie RZS świadczą wcześniejsze badania Zenmyo i wsp. [38], w których wykazano, że histamina stymuluje proliferację fibroblastów błony maziowej w RZS, a także zwiększa produkcję metaloproteazy 1, ekspresję receptora histaminowego H1, metabolizm fosfatydyloinozytolu oraz wewnątrzkomórkowe stężenie jonów wapnia (Ca2+). Hybrydyzacja in situ wykazała zwiększoną ilość mRNA dla receptora histaminowego H1 w materiale pobranym od pacjentów z RZS [38].
Badania Tanaki [39] wskazują na to, że w patogenezie RZS istotnym elementem może być zahamowanie funkcji receptorów histaminowych H2. Badania tych receptorów w limfocytach krwi obwodowej oraz komórek torebki stawowej wykazały, że ekspresja receptorów H2 była regulowana poprzez zwiększony poziom komórkowego cAMP oraz działanie IL-6. W przeprowadzonych badaniach in vitro fibroblasty pobrane od pacjentów z RZS nie odpowiadały na stymulację agonistą receptora H2 [39]. W warunkach fizjologicznych histamina hamuje produkcję IgG poprzez receptory histaminowe H1 i H2 oraz hamuje aktywność cytotoksyczną limfocytów poprzez receptor H2 [39]. W RZS wrażliwość receptora H2 jest obniżona w limfocytach i fibroblastach, a wrażliwość receptora H1 w chondrocytach [39].
W badaniach własnych autorzy niniejszej pracy wykazali zwiększone steżenie histaminy we krwi chorych na RZS [40]. Najwieksze stężenie obserwowano u pacjentów w aktywnej fazie choroby oraz w postaci z zapaleniem naczyń. Stwierdzono dodatnią korelację pomiędzy stężeniem histaminy we krwi a aktywnością kolagenazy w granulocytach obojętnochłonnych krwi obwodowej [40] – enzymu, który degraduje kolagen macierzy pozakomórkowej. Produkty degradacji kolagenu mogą także nasilać przebieg procesu zapalnego, aktywując komórki tuczne i doprowadzając do ich degranulacji. Działanie to jest wyjątkowo efektywne w porównaniu z działaniem standardowo używanego degranulatora komórek tucznych – egzogennego preparatu 48/80 [41]. Podobne działanie do produktów degradacji kolagenu wykazują produkty degradacji fibrynogenu [42].
Wiele wykonanych przez nas badań doświadczalnych potwierdza rolę, jaką w aktywacji kolagenazy odgrywa histamina [43]. W przebiegu doświadczalnego pokarageninowego zapalenia opłucnej u szczurów aktywacja kolagenazy granulocytów obojętnochłon-nych jest częściowo zależna od wyzwalanej histaminy [44] – efekt związany jest z pobudzeniem zarówno receptorów H1, jak i H2. Zmniejszenie stężenia endogennej histaminy poprzez zahamowanie jej produkcji w komórkach tucznych przez hipostaminę wywiera wyraźnie hamujący wpływ na aktywację latentnej kolagenazy granulocytów [41].

Histamina w osteoporozie
W badaniach doświadczalnych wykazano, że histamina wpływa na różnicowanie się osteoklastów, a zwierzęta z deficytem dekarboksylazy histydynowej, czyli ze zmniejszonym stężeniem histaminy, mają zahamowany proces osteoklastogenezy [45]. Wynika on ze zmniejszonej ekspresji RANKL, wzrostu syntezy kalcytriolu, z następczym zmniejszeniem stężenia parat-hormonu we krwi, co w sposób znaczący zapobiega resorpcji kości. Efekty działania histaminy wiążą się z pobudzeniem receptorów histaminowych H1 i H2. Badania przeprowadzone na zwierzętach, u których wywołano poadiuwantowe zapalenie stawów, wykazują, że histamina poprzez stymulację receptorów H1 i H2 wpływa na różnicowanie osteoklastów, a więc na procesy destrukcyjne zachodzące w kościach [46].


Podsumowanie
Patogeneza chorób reumatycznych wciąż nie jest w pełni wyjaśniona, jednak wiele wskazuje na to, że delikatna równowaga pomiędzy cytokinami a mediatorami zapalenia odgrywa krytyczną rolę w regulowaniu toczącego się procesu patologicznego. Zachwianie tej równowagi może uniemożliwić wygaszenie procesu zapalnego, prowadząc do trwałych zmian w tkankach nim objętych. Histamina jest aminą biogenną mającą udział w patogenezie chorób reumatycznych zarówno we wczesnej fazie zapalenia, jak i w jego przejściu w fazę przewlekłą. Toczącemu się procesowi zapalnemu w chorobach reumatycznych towarzyszy zwiększone stężenie histaminy w tkankach objętych procesem zapalnym, a w niektórych przypadkach również we krwi. Ekspresja poszczególnych rodzajów receptorów histaminowych oraz proporcje między nimi są ważną częścią fenotypu zmienionych w stanach zapalnych komórek.

Piśmiennictwo
1. Nigrovic PA, Lee DM. Mast cells in inflammatory arthritis. Arthritis Res Ther 2005; 7: 1-11.  
2. Jakubicz D, Maśliński S. Komórka tuczna w stawie. Część I. Morfologia, fizjologia i lokalizacja komórki tucznej w tkankach. Reumatologia 1996; 34: 31-38.  
3. Woolley DE, Tetlow LC. Mast cell activation and its relation to proinflammatory cytokine production in the rheumatoid lesion. Arthritis Res 2000; 2: 65-74.  
4. Maślińska D, Gajewski M, Maśliński S. Drobnocząsteczkowe mediatory zapalenia. Medycyna po Dyplomie 2008; 10: 19-23.  
5. Weissler A, Mekori YA, Mor A. The role of mast cells in non-allergic inflammation. IMAJ 2008; 10: 843-845.  
6. Baraniuk JN. Alergiczny nieżyt nosa – współczesne poglądy na patofizjologię. Alergia Astma Immunologia 1998; 3: 3-11.  
7. Alam R, Kumar D, Anderson-Walters D, Forsythe PA. Macrophage inflammatory protein-1 alpha and monocyte chemoattractant peptide-1 elicit immediate and late cutaneous reactions and activate murine mast cells in vivo. J Immunol 1994; 152: 1298-1303.  
8. Malaviya R, Ikeda T, Ross E, Abraham SN. Mast cell modulation of neutrophil influx and bacterial clearance at sites of infection through TNF-αlpha. Nature 1996; 381: 77-80.  
9. Wang HW, Tedla N, Lloyd AR, et al. Mast cell activation and migration to lymph nodes during induction of an immune response in mice. J Clin Invest 1998; 102: 1617-1626. 10. Sayed BA, Brown MA. Mast cells as modulators of T-cell responses. Immunol Rev 2007; 217: 53-64.
11. Szeberényi JB, László V, Pállinger E, et al. Intracellular histamine content increases during in vitro dendritic cell differentiation. Inflamm Res 2001; 50 Suppl 2: 112-113.
12. Maśliński S. Mediatory zapalenia. Ultrasonografia 2009; 9: 9-13.
13. Hill SJ. Distribution, properties, and functional characteristics of three classes of histamine receptor. Pharmacol Rev 1990; 42: 45-83.
14. Rimmer SJ, Church MK. The pharmacology and mechanisms of action of histamine H1-antagonists. Clin Exp Allergy 1990; 20 Suppl 2: 3-17.
15. Carewicz R, Płusa T. Leki przeciwhistaminowe w terapii astmy oskrzelowej. Przew Lek 2000; 5: 60-68.
16. Gantner F, Sakai K, Tusche MW, et al. Histamine h(4) and h(2) receptors control histamine-induced interleukin-16 release from human CD8(+) T cells. J Pharmacol Exp Ther 2002; 303: 300-307.
17. Bissonnette EY. Histamine inhibits tumor necrosis factor alpha release by mast cells through H2 and H3 receptors. Am J Respir Cell Mol Biol 1996; 14: 620-626.
18. Morisset S, Rouleau A, Ligneau X, et al. High constitutive activity of native H3 receptors regulates histamine neurons in brain. Nature 2000; 408: 860-864.
19. Silver RB, Poonwasi KS, Seyedi N, et al. Decreased intracellular calcium mediates the histamine H3-receptor-induced attenuation of norepinephrine exocytosis from cardiac sympathetic nerve endings. Proc Natl Acad Sci U S A 2002; 99: 501-506.
20. Silver RB, Mackins CJ, Smith NC, et al. Coupling of histamine H3 receptors to neuronal Na+/H+ exchange: a novel protective mechanism in myocardial ischemia. Proc Natl Acad Sci U S A 2001; 98: 2855-2859.
21. Thurmond RL, Desai PJ, Dunford PJ, et al. A potent and selective histamine H4 receptor antagonist with anti-inflammatory properties. J Pharmacol Exp Ther 2004; 309: 404-413.
22. Gutzmer R, Diestel C, Mommert S, et al. Histamine H4 receptor stimulation suppresses IL-12p70 production and mediates chemotaxis in human monocyte-derived dendritic cells. J Im-munol 2005; 174: 5224-5232.
23. Malone DG, Irani AM, Schwartz LB, et al. Mast cell numbers and histamine levels in synovial fluids from patients with diverse arthritides. Arthritis Rheum 1986; 29: 956-693.
24. Buckley MG, Walters C, Wong WM, et al. Mast cell activation in arthritis: detection of alpha- and beta-tryptase, histamine and eosinophil cationic protein in synovial fluid. Clin Sci 1997; 93: 363-370.
25. Renoux M, Hilliquin P, Galoppin L, et al. Cellular activation products in osteoarthritis synovial fluid. Int J Clin Pharmacol Res 1995; 15: 135-138.
26. Taylor DJ, Woolley DE. Evidence for both histamine H-1 and H-2 receptors on human articular chondrocytes. Ann Rheum Dis 1987; 46: 431-435.
27. Tetlow LC, Woolley DE. Histamine stimulates the proliferation of human articular chondrocytes in vitro and is expressed by chondrocytes in osteoarthritic cartilage. Ann Rheum Dis 2003; 62: 991-994.
28. Tetlow LC, Woolley DE. Histamine, histamine receptors H1 and H2, and histamine decarboxylase expression by chondrocytes of osteoarthritic cartilage: an immunohistochemikal study. Rheumatol Int 2005; 26: 173-178.
29. Tetlow LC, Woolley DE. Histamine stimulates matrix metalloproteinase-3 and -13 production by human articular chondrocytes in vitro. Ann Rheum Dis 2002; 61: 737-740.
30. Kohka H, Nishibori M, Iwagaki H, et al. Histamine is a potent inducer of IL-18 and IFN-gamma in human peripheral blood mononuclear cells. J Immunol 2000; 164: 6640-6646.
31. Nakamura T, Itadani H, Hidaka Y, et al. Molecular cloning and characterization of a new human histamine receptor, HH4R. Biochem Biophys Res Commun 2000; 279: 615-620.
32. Takeshita K, Sakai K, Bacon KB, Gantner F. Critical role of histamine H4 receptor in leukotriene B4 production and mast cell-dependent neutrophil recruitment induced by zymosan in vivo. J Pharmacol Exp Ther 2003; 307: 1072-1078.
33. Gutzmer R, Diestel C, Mommert S, et al. Histamine H4 receptor stimulation suppresses IL-12p70 production and mediates chemotaxis in human monocyte-derived dendritic cells. J Immunol 2005; 174: 5224-5232.
34. Kaliński P, Hilkens CM, Wierenga EA, Kapsenberg ML. T-cell priming by type-1 and type-2 polarized dendritic cells: the concept of a third signal. Immunol Today 1999; 20: 561-567.
35. Morgan RK, McAllister B, Cross L, et al. Histamine 4 receptor activation induces recruitment of FoxP3+ T cells and inhibits allergic asthma in a murine model. J Immunol 2007; 178: 8081-8089.
36. Grzybowska-Kowalczyk A, Wojtecka-Lukasik E, Maślińska D, et al. Distribution pattern of histamine H4 receptor in human synovial tissue from patients with rheumatoid arthritis. Inflamm Res 2007; 56, Suppl 1: 59-60.
37. Maślińska D, Opertowska J, Chabros W, et al. Histamine releasing factor (HRF) in pannus of joints affected by rheumatoid arthritis. Inflamm Res 2008; 57, Suppl 1: 61-62.
38. Zenmyo M, Hiraoka K, Komiya S, et al. Histamine-stimulated production of matrix metalloproteinase 1 by human rheumatoid synovial fibroblasts is mediated by histamine H1-receptors. Virchows Arch 1995; 427: 437-444.
39. Tanaka S, Sohen S, Fukuda K. A role for histamine receptors in rheumatoid arthritis. Semin Arthritis Rheum 1997; 26: 824-833.
40. Wojtecka-Łukasik E, Filipowicz-Sosnowska A, Zubrzycka-Sienkiewicz A i wsp. Aktywność kolagenozy leukocytów obojętnochłonnych w osoczu chorych na aktywne reumatoidalne zapalenie stawów powikłane zapaleniem naczyń lub amyloidozą. Reumatologia 1993; 31: 160-168.
41. Wize J, Wojtecka-Łukasik E, Maśliński S. Collagen-derived peptides relase mast cell histamine. Agents Actions 1986; 18: 262-265.
42. Wojtecka-Łukasik E, Maśliński S. Fibronectin and fibrynogen degradation products stimulate PMN-leukocyte and mast cell degranulation. J Physiol Pharmacol 1992; 4: 173-181.
43. Gujski M, Wojtecka-Łukasik E, Gajewski M, et al. Is lymphocyte histamine involved in the pathogenesis of rheumatoid arthritis. Inflamm Res 2000; 49, Suppl 1: 25-26.
44. Wojtecka-Łukasik E, Maśliński S. Histamine, 5-hydroxytryptamine and compound 48/80 activate PMN- leukocyte collagenase of the rat. Agents Actions 1984; 14: 451-453.
45. Ikawa Y, Yonekawa T, Ohkuni Y, et al. A comparative study of histamine activities on differentiation of osteoblasts and osteoclasts. J Toxicol Sci 2007; 32: 555-564.
46. Yamaura K, Yonekawa T, Nakamura T, et al. The histamine H2-receptor antagonist, cimetidine, inhibits the articular osteopenia in rats with adjuvant-induced arthritis by suppressing the osteoclast differentiation induced by histamine. J Pharmacol Sci 2003; 92: 43-49.