Wstęp
Według najnowszych danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) z 2016 r. średnia długość życia mężczyzn w populacji polskiej wynosi 73,9 roku, zaś u kobiet 81,9 roku (GUS 2017). Już te dane sugerują znamienne różnice w zdrowiu obojga płci. Mimo to przez większą część historii ludzkości medycyna i zdrowie postrzegane były przez pryzmat zdrowia męskiego z racji niższej pozycji społecznej kobiet (Pinn 2003). Obecnie obserwowane tendencje do feminizacji populacji, zwłaszcza w przypadku starszych pokoleń, skłaniają do eksplorowania tej tematyki.
Identyfikacja różnic międzypłciowych w zakresie zapadalności, przebiegu czy też rokowania w poszczególnych zaburzeniach psychicznych jest kwestią kluczową dla adekwatnej diagnostyki i ich leczenia. Warto jednak zaznaczyć, że różnice międzypłciowe w tych zaburzeniach wykraczają poza różnice w częstości występowania różnych zaburzeń, w czasie ich rozpoczęcia czy przebiegu, a obejmują również czynniki, które mogą wpływać na podatność, wykrywalność, diagnozę i akceptację choroby psychicznej (Afifi 2007).
Podłoże różnic międzypłciowych w zaburzeniach psychicznych
Za różnice w charakterystyce zaburzeń psychicznych u obu płci odpowiadają zarówno czynniki biologiczne, jak i środowiskowe. Wśród różnic biologicznych na pierwszy plan wysuwa się budowa mózgu. Kobiecy mózg jest średnio o 10% mniejszy, a większą jego część stanowi istota szara, u mężczyzn zaś odwrotnie – większą częścią są istota biała i płyn mózgowo-rdzeniowy (Vetulani 2016b). Utrata objętości tkanki mózgowej z wiekiem jest wolniejsza u kobiet niż u mężczyzn. U tych drugich większą utratę obserwuje się w okolicach czołowych i skroniowych (skutkujące np. starczym odhamowaniem zachowania) (Terribilli i wsp. 2011). W grupie kobiet natomiast zmniejszenie objętości jest istotnie większe w okolicach ciemieniowych i w hipokampie, co przejawia się osłabieniem orientacji i pamięci przestrzennej (Gur i wsp. 2002). Badania wskazują także na różnice w lateralizacji, która jest większa u mężczyzn – większa objętość istoty szarej znajduje się zazwyczaj w półkuli lewej, powszechnie uznawanej za odpowiedzialną za analizę, logikę i planowanie. Nasilenie lateralizacji u mężczyzn jest stabilne w czasie, natomiast u płci żeńskiej zależy ono od cyklu i aktywności hormonalnej (Lenroot i Giedd 2010). Mózgi kobiet charakteryzują się również większą liczbą połączeń międzypółkulowych, grubsze jest spoidło wielkie (o ok. 12%). W mózgu męskim dominują połączenia wewnątrzpółkulowe, łączące tylne i przednie części mózgu (Ingalhalikar i wsp. 2014). Choć większość dostępnej literatury nie wskazuje na znaczne dysproporcje w poszczególnych strukturach mózgowia, zauważono kilka istotnych różnic, mianowicie większy hipokamp u kobiet, za to u mężczyzn większe ciało migdałowate (Vetulani 2016a). U młodych mężczyzn stwierdzono także istotnie większe śródmiąższowe jądro przedniego podwzgórza (interstitial nucleus of the anterior hypothalamus – INAH-3) (Byne i wsp. 2000).
Obok biologicznego podłoża różnic międzypłciowych istnieją inne czynniki w znaczny sposób modyfikujące nasze biologiczne predyspozycje. Istotny wpływ na rozwój wielu zaburzeń psychicznych mają kulturowe schematy męskości i kobiecości. Według obowiązującego w naszej kulturze schematu mężczyzna powinien być powściągliwy emocjonalnie (nie okazywać lęku czy smutku), winien być zdystansowany wobec świata i ludzi, zadaniowy, asertywny i agresywny. Z kolei kobieta powinna być emocjonalna, zależna, skoncentrowana na relacjach interpersonalnych, ale również na ciele, seksualności i standardach urody, otwarcie wyrażająca lęk i smutek, ale ograniczająca ekspresję złości i agresji (Chaplin i Aldao 2013; Sanson i wsp. 1993). Schematy te doprowadzają do stosowania innych standardów wychowania kierowanych do chłopców i dziewczynek. Chłopców uczy się niezależności i aktywności, wpaja się im nadrzędną rolę w społeczeństwie, przekonuje o sile i nieograniczonych możliwościach, jednocześnie blokuje się rozwój zachowań wyrażających słabość, bezradność, nadmierną emocjonalność. W toku socjalizacji są oni nagradzani za aktywność i uczy się ich, jak radzić sobie z problemami. W procesie ich wychowania kładziony jest większy nacisk na osiąganie celów i rywalizację. Są częściej zachęcani do panowania nad swoimi uczuciami, do niezależności, a ich rodzice mają większą skłonność do karania ich za przewinienia (Eagly i wsp. 2000). W konsekwencji takiego wychowania otrzymują mniej pieszczot i czułości, chociaż więcej zainteresowania swoimi osiągnięciami. Dziewczętom pozwala się na okazywanie uczuć i kultywowanie więzi przy równoczesnym hamowaniu zachowań, których oczekuje są od chłopców (Dudek 2016).
Wszystkie te różnice implikują odmienności w występowaniu i przebiegu zaburzeń psychicznych, kształtując swoistą podatność na niektóre zaburzenia i stanowiąc nierzadko ich czynniki ryzyka.
Zaburzenia depresyjne
Kobiety w porównaniu z mężczyznami są bardziej narażone na rozwój m.in. dystymii, depresji atypowej, depresji sezonowej oraz nawracających zaburzeń depresyjnych z początkiem już w okresie dojrzewania (Piccinelli i Wilkinson 2000). Częstość występowania depresji u kobiet jest 1,5–3 razy (średnio 2 razy) większa niż u mężczyzn (Sagud i wsp. 2002). W badaniu EZOP na populacji polskiej stwierdzono, że różnice w rozpowszechnieniu są większe w wyższych grupach wiekowych (Kiejna i wsp. 2015). Kobiety są częściej hospitalizowane, a epizody wykazują dłuższy czas trwania. W tej grupie istnieją również większe ryzyko chroniczności i mniejsza szansa spontanicznej remisji (Piccinelli i Wilkinson 2000). U kobiet obserwuje się również tendencję do podejmowania prób samobójczych nieco częściej niż u mężczyzn (Schuch i wsp. 2014). Parker i wsp. nie stwierdzili istotnych różnic międzypłciowych w zakresie nasilenia objawów depresyjnych w nawracających zaburzeniach depresyjnych. Odnotowali jednak większe nasilenie depresji u kobiet z chorobą afektywną dwubiegunową, choć wyniki ogólne uzyskane za pomocą skal DMI-10 i QIDS-SR nadal okazały się niskie (Parker i wsp. 2014). Różnice w liczbie i rodzajach objawów mogą być jednak znamienne. Na podstawie badań prowadzonych na Gotlandii, podczas których stwierdzono, że edukacja lekarzy rodzinnych poskutkowała znaczącym zmniejszeniem liczby samobójstw kobiet, nie wpływając jednak w znaczący sposób na liczbę samobójstw mężczyzn, ukuto koncepcję męskiego zespołu depresyjnego. Charakteryzuje się on niską tolerancją stresu, zachowaniami o charakterze acting out, niską kontrolą impulsów, nadużywaniem substancji i dziedzicznym obciążeniem chorobami depresyjnymi, alkoholizmem i samobójstwem (Wålinder i Rutzt 2001). U kobiet z kolei wśród najczęściej zgłaszanych objawów występuje zwiększony poziom stresu, drażliwość, problemy ze snem i utrata zainteresowania, które wykazują istotnie większe nasilenie niż u mężczyzn (Martin i wsp. 2013).
Szczególnej uwagi wymaga również depresja atypowa, której objawy stwarzają nieraz większy problem diagnostyczny. Badania wskazują na częstsze występowanie i większe nasilenie takich objawów depresji atypowej, jak nadmierne łaknienie, przyrost masy ciała i uczucie „paraliżu ołowianego” w grupie kobiet (Buzuk i wsp. 2016).
Jeśli chodzi o czynniki ryzyka, obserwowanych różnic w zaburzeniach depresyjnych nie tłumaczy ani liczba stresorów życiowych, ani sposób ich doświadczania, zarówno na poziomie poznawczym, jak i biologicznym, gdy mowa o biologicznej odpowiedzi na stres. Możliwe jednak, że częściowo za różnice międzypłciowe odpowiada oś podwzgórzowo-przysadkowa (HPA) i hormony jajnikowe, które regulują odpowiedź kobiecego organizmu na stres poprzez regulację poziomu ACTH i kortyzolu. Obserwacje większej dysregulacji osi HPA u depresyjnych kobiet niż u depresyjnych mężczyzn wspierają tę tezę (Young i Korszun 2010).
U kobiet szczególne znaczenie mają również czynniki związane z gospodarką hormonalną i rozrodczością per se. Specyficznymi dla grupy kobiecej zaburzeniami związanymi z tymi aspektami są depresja poporodowa oraz depresja w okresie menopauzy. Depresja poporodowa charakteryzuje się występowaniem objawów typowych dla epizodu depresyjnego, ale jest wyodrębniana jako stan związany z narodzeniem dziecka (Małus i wsp. 2016). Z kolei depresja w okresie menopauzy dotyczy nawet 20% kobiet w którymś momencie przekwitania – badania wykazały na ogół zwiększone ryzyko depresji w okresie okołomenopauzalnym z obniżeniem ryzyka w kolejnych latach po menopauzie (Dalal i Agarwal 2015). Silny związek objawów depresyjnych wykazano także z przedmiesiączkowymi zaburzeniami dysforycznymi (Harlow i wsp. 1999).
Płeć może być również istotnym czynnikiem, który należy brać pod uwagę w planowaniu farmakoterapii. Wykazano, że zmniejszenie ekspresji i hamowanie wielu enzymów I fazy metabolizmu leków przeciwdepresyjnych u kobiet powoduje zwiększenie stężenia tych leków w surowicy. Hormony, m.in. estrogen, także mogą modulować efekt leków przeciwdepresyjnych, a tym samym wpływać na reakcję na leczenie u kobiet w wieku rozrodczym (Keers i Aitchison 2010).
Zaburzenia afektywne dwubiegunowe
Większość badań wykazuje porównywalną częstość występowania choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD) u obu płci, jednak u kobiet istnieje zwiększone ryzyko występowania choroby typu II, ChAD z szybką zmianą faz i epizodów mieszanych. Wydaje się, że późniejszy jest u nich wiek zachorowania, ze szczytem zachorowalności przypadającym na piątą dekadę życia (Arnold 2003; Kawa i wsp. 2005). Mężczyźni częściej hospitalizowani są z powodu epizodów maniakalnych niż depresyjnych, z częściej współistniejącym uzależnieniem od substancji psychoaktywnych, podczas gdy kobiety częściej diagnozowane są z powodu epizodów depresyjnych (Vega i wsp. 2011; Kawa i wsp. 2005), które nierzadko opóźniają diagnozę ChAD z powodu stawiania wstępnej diagnozy depresji. Mimo to część badań nie wykazała różnic w częstości diagnozowanych epizodów u obu płci, za to wykazując częstsze hospitalizacje kobiet z powodu manii (Arnold 2003). Istnieją również nieliczne doniesienia, oparte na małych grupach osób badanych, sugerujące większą częstość występowania psychozy afektywnej u kobiet (Amminger i wsp. 2006; ElTayebani i wsp. 2014). Choć badania dotyczące różnic międzypłciowych w symptomatologii choroby afektywnej dwubiegunowej są znikome, powtarzającymi się różnicami są częstszy przyrost masy ciała i wzrost apetytu u kobiet (Kawa i wsp. 2005).
Istotnym czynnikiem różnicującym jest życie reprodukcyjne, którego najsilniejszy wpływ przypada na okres ciąży i okres poporodowy u kobiet (Diflorio i Jones 2010). W przypadku leczenia mężczyźni rzadziej stosują się do zaleceń niż kobiety, jednak ryzyko to wzrasta u singielek i kobiet z wczesnym początkiem choroby (Vega i wsp. 2011).
Choroba afektywna dwubiegunowa obarczona jest również większym ryzykiem prób samobójczych, szczególnie u dzieci i młodzieży. Wykazano, że dziewczęta miały myśli samobójcze dwa razy częściej niż chłopcy i aż trzy razy częściej podejmowały próby samobójcze, jednak po 17. roku życia wskaźnik ten staje się wyższy u chłopców (Rajewska-Rager i wsp. 2015).
Zaburzenia lękowe
Znaczna większość literatury wskazuje na większą częstość występowania zaburzeń lękowych u kobiet (Vesga-López i wsp. 2008). Według National Comorbidity Survey, badania przeprowadzonego w latach 1990–1992, zaburzenia lękowe występują w ciągu życia u 30,5% kobiet, a tylko u 19,2% mężczyzn. Wśród zaburzeń lękowych częściej występujących u kobiet znalazły się napady paniki, agorafobia, fobie specyficzne, fobia społeczna, zespół lęku uogólnionego i zaburzenia stresowe pourazowe (posttraumatic stress disorder – PTSD). Spośród wymienionych jedynie w przypadku lęku społecznego stwierdzono pewną zmienność wyników i w nowszych doniesieniach nie wykazano różnic międzypłciowych w częstości występowania (Mclean i wsp. 2011). Nie zaobserwowano również większych różnic w wieku zachorowania i przewlekłości choroby. U kobiet, które zostały zdiagnozowane w kierunku zaburzeń lękowych, istnieje jednak większe prawdopodobieństwo drugiej diagnozy zaburzenia lękowego lub bulimii czy zaburzeń nastroju, zaś u mężczyzn z zaburzeniem lękowym częściej obserwuje się współchorobowość z uzależnieniem od substancji czy ADHD (Vesga-López i wsp. 2008; Mclean i wsp. 2011). Kobiety zgłaszają większą liczbę objawów stanowiących kryteria diagnostyczne i związanych z nimi objawów somatycznych (tj. autonomicznych, sercowo-naczyniowych, dotyczących układu oddechowego i przewodu pokarmowego), zaś diagnoza u nich wiąże się z większą inwalidyzacją (Vesga-López i wsp. 2008).
Ponadto zaburzenia lękowe wiążą się z większym obciążeniem chorobowym u kobiet niż u mężczyzn (Mclean i wsp. 2011). Mężczyźni z diagnozą lęku uogólnionego cechują się częstszym stosowaniem alkoholu i innych leków niż zalecane przez lekarza w celu złagodzenia objawów, np. w GAD. Według części doniesień mężczyźni w mniejszym stopniu stosują się do leczenia, choć wskaźniki te są niskie dla obu płci (Vesga-López i wsp. 2008).
Czynniki ryzyka zaburzeń lękowych również wykazują zmienność w zależności od płci. W przypadku PTSD jest bardziej prawdopodobne, że u kobiet rozwinie się choroba po traumie, mimo podobnych odsetków doświadczeń takiej traumy (Young i Korszun 2010).
Schizofrenia
Mężczyźni zagrożeni psychozą cechują się większym nasileniem prodromalnych objawów o negatywnym charakterze przed wystąpieniem pełnoobjawowej psychozy niż kobiety, co utrudnia ich wykrycie w odniesieniu do obecnych kryteriów ryzyka psychozy, ukierunkowanych na pozytywne objawy atenuowane (Barajas i wsp. 2015). Średni współczynnik zachorowalności mężczyzn do kobiet na schizofrenię wynosi 1,42, tj. w grupie mężczyzn odnotowuje się ok. 42% więcej przypadków niż w grupie kobiet, choć większość badań nie wykazuje istotnych różnic międzypłciowych w tym zakresie (Falkenburg i Tracy 2014; Ochoa i wsp. 2012). Charakterystyczna jest przewaga zachorowań mężczyzn w populacji osób w trzeciej dekadzie życia oraz przewaga kobiet w przypadku zachorowań w starszym wieku. Mężczyźni wykazują prawdopodobnie drugi szczyt zachorowania w średnim wieku, jednak u kobiet szczyt ten jest wyraźniejszy (Abel i wsp. 2010). Zaobserwowano również różnice w zakresie wglądu w charakter objawów. W wieloośrodkowym badaniu na populacji hiszpańskiej i meksykańskiej kobiety wykazywały mniejszą świadomość zaburzeń myślenia i alogii oraz nieprawidłową atrybucję doświadczanej apatii. Czynnikami, które wyjaśniały te deficyty, były większy odsetek deficytów poznawczych i objawów pozytywnych, wczesne stadium choroby czy związek małżeński. Z kolei u mężczyzn brak wglądu najlepiej wyjaśniał starszy wiek, gorsze funkcjonowanie ogólne czy inna wcześniej postawiona diagnoza zaburzeń psychotycznych (Cobo i wsp. 2016). Kobiety wykazują za to lepsze wyniki w obszarze poznania społecznego i uwagi (Pérez-Garza i wsp. 2016). Mimo mniejszego wglądu u kobiet we wczesnym stadium choroby, to wśród mężczyzn ciężki przebieg pierwszego epizodu schizofrenii (oceniany za pomocą skali GAF) zdaje się być związany z wyższym ryzykiem hospitalizacji w następnych 2 latach (Köhler i wsp. 2016).
Mężczyźni bardziej stosują się do leczenia (Pérez-Garza i wsp. 2016), jednak to kobiety – zwłaszcza te przed menopauzą – wydają się lepiej reagować na typowe leki przeciwpsychotyczne w porównaniu z mężczyznami i kobietami po menopauzie (Canuso i Pandina 2007). Według badań na chińskiej populacji pacjentów, zaobserwowano odmienne korelaty postaw wobec leków przeciwpsychotycznych. U mężczyzn były to m.in. czynniki demograficzne (bezżenność i wiejski obszar zamieszkania), kliniczne (długość choroby), świadomość leczenia i psychopatologia (podskala wrogości SCL-90). U kobiet z kolei była to jedynie wiedza dotycząca leczenia i psychopatologia (podskala lęku i somatyzacji SCL-90) (Zhou i wsp. 2016).
Zaburzenia ze spektrum autyzmu
Dotychczasowe badania wskazują na silną tendencję do występowania zaburzeń związanych ze spektrum autyzmu (autistic spectrum disorder – ASD) przede wszystkim u mężczyzn. Przewagę przypadków ASD u mężczyzn mogą tłumaczyć warianty liczby powtórzeń (copy number variants – CNV) w genach znajdujących się na chromosomie X (Rybakowski i wsp. 2016). Częstość występowania ASD i zaburzeń wchodzących w skład obecnie przyjętego spektrum, m.in. zespołu Aspergera (ZA), jest średnio czterokrotnie wyższa wśród mężczyzn niż u kobiet (Werling i Geschwind 2013; Kasperek-Zimowska i wsp. 2016). Najnowsze doniesienia nadal wykazują dużą przewagę płci męskiej w ASD, ale sugerują również, że różnice międzypłciowe w prezentacji fenotypowej, w tym mniej restrykcyjnych i powtarzających się zachowań oraz zewnętrznych problemów behawioralnych u kobiet mogą przyczyniać się do obserwowanej tendencji (Werling i Geschwind 2013). Liczba kobiet z rozpoznaniem ASD jest zazwyczaj niedoszacowana w grupie pacjentów o wyższym IQ. Ponadto kobiety z rozpoznaniem ASD i IQ w przeciętnym zakresie wykazują bardziej adekwatne zachowania społeczne w porównaniu z mężczyznami z ASD (Halladay i wsp. 2015). Z kolei płeć męska charakteryzuje się zwiększonym ryzykiem samookaleczeń u pacjentów niepełnoletnich (Kądziela-Olech i wsp. 2015). Różnice międzypłciowe są zazwyczaj obserwowane w wieku szkolnym i w okresie dojrzewania, z większym podobieństwem charakteru objawów w młodszym wieku. Literatura dotycząca tych różnic jest jednak ograniczona, co sprawia, że trudno jest rozróżnić, czy, w jaki sposób i w jakim punkcie rozwoju kobiety z zaburzeniem ze spektrum autyzmu rzeczywiście wykazują inną prezentację behawioralną niż mężczyźni (Jamison i wsp. 2017).
Zaburzenia osobowości
Najbardziej uderzające różnice międzypłciowe dotyczą antyspołecznego zaburzenia osobowości, które występuje czterokrotnie częściej u mężczyzn (Janus i Szulc 2016). Wśród mężczyzn częściej stawiana jest również diagnoza osobowości schizoidalnej, a wśród kobiet osobowości histrionicznej, lękliwej i zależnej (Frąckowiak-Sochańska 2011). Część badań wskazuje także na większą częstość zaburzeń osobowości typu borderline (borderline personality disorder – BPD) w tej grupie (Paris 2004), jednak nowsze doniesienia nie wykazują istotnej różnicy w zakresie częstości ich występowania. Może wiązać się to z innym obrazem tego zaburzenia, który wykazuje znaczne różnice międzypłciowe. Mężczyźni z zaburzeniem osobowości typu borderline charakteryzują się wybuchowym temperamentem, a także wysokim poziomem poszukiwania nowości i unikania szkody, podczas gdy kobiety z tym zaburzeniem charakteryzują się wysokim poziomem unikania szkody, ale nie poszukiwania nowości (de Cos 2015; Sansone i Sansone 2011).
Znacznym utrudnieniem metodologicznym jest prowadzanie badań na grupie pacjentów hospitalizowanych z powodu innych zaburzeń psychiatrycznych, najczęściej nawracających zaburzeń depresyjnych (Golomb i wsp. 1995; Carter i wsp. 1999).
Uzależnienia
Różnice międzypłciowe są obecne na wszystkich etapach uzależnienia od substancji psychoaktywnych (inicjacja, nasilenie stosowania, uzależnienie i powrót do nałogu po okresie abstynencji). Pomimo istnienia pewnych różnic między poszczególnymi klasami nadużywanych substancji, ogólny schemat różnic międzypłciowych jest taki sam dla wszystkich substancji związanych z nadużywaniem. Kobiety zaczynają regularnie nadużywać legalnych i nielegalnych substancji w niższych dawkach niż mężczyźni, w tej grupie dochodzi również szybciej do eskalacji uzależnienia i częstszego przerywania abstynencji (Becker i Hu 2008), co może być związane z większym nasileniem objawów odstawiennych w tym okresie (Becker 2016). Aczkolwiek w większości grup wiekowych to właśnie mężczyźni mają wyższe wskaźniki stosowania lub uzależnienia od narkotyków i alkoholu niż kobiety (SAMHSA 2014), mimo że prawdopodobieństwo uzależnienia jest jednakowe (Anthony i wsp. 1994). W populacji osób nadużywających narkotyków stwierdzono również różnice w obrazie autodestruktywności bezpośredniej u mężczyzn i kobiet (Tsirigotis i wsp. 2015).
Szczególnym typem uzależnienia od substancji jest zespół uzależnienia alkoholowego (ZUA). Prawdopodobieństwo wystąpienia czynników ryzyka związanych z nadmiernym spożywaniem alkoholu jest istotnie mniejsze u kobiet niż u mężczyzn. Czynnikami ryzyka u płci męskiej są m.in. agresywność, picie w celu zmniejszenia cierpienia, niewystarczająca kontrola zachowania, poszukiwanie doznań i cechy antyspołeczne, kobiety zaś wykazują takie czynniki protekcyjne, jak postrzeganie większych sankcji społecznych związanych z piciem (Nolen-Hoeksema 2001). Jednakże pomimo większego narażenia u mężczyzn, ZUA wydaje się cechować cięższym przebiegiem u kobiet, skutkującym poważniejszymi konsekwencjami (Foster i wsp. 2015).
Podsumowanie
Podsumowane w niniejszej pracy badania wskazują na istnienie różnic międzypłciowych w każdej z grup w zakresie zapadalności, przebiegu bądź charakterystyki objawów obserwowanych u obu płci. Badań skupiających się na różnicach międzypłciowych w zaburzeniach psychicznych jest niestety nadal relatywnie mało, zaś obserwowane odmienności okazują się nie mieć odzwierciedlenia w stosowanych skalach diagnostycznych oraz kryteriach klinicznych ujętych w DSM czy ICD. Zrozumienia różnic międzypłciowych nie ułatwia problem identyfikacji różnic na poziomie strukturalnym i funkcjonalnym ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Mimo to analiza różnic międzypłciowych i dotychczas uzyskane dane pozwalają choć trochę przybliżyć się do lepszego zrozumienia epidemiologii zaburzeń psychicznych oraz podejmować lepsze decyzje kliniczne i decydować o bardziej adekwatnym leczeniu, zwłaszcza w grupach o niedoszacowanym występowaniu poszczególnych zaburzeń.
Piśmiennictwo
1. Abel KM, Drake R, Goldstein JM. Sex differences in schizophrenia. Int Rev Psych 2010; 22: 417-428.
2. Afifi M. Gender Differences in Mental Health. Singapore Med J 2007; 48: 385-391.
3. Amminger GP, Leicester S, Yung AR, et al. Early-onset of symptoms predicts conversion to non-affective psychosis in ultra-high risk individuals. Schizophr Res 2006; 84: 67-76.
4. Anthony JC, Warner LA, Kessler RC. Comparative epidemiology of dependence on tobacco, alcohol, controlled substances, and inhalants: Basic findings from the National Comorbidity Survey. Exp Clin Psychopharmacol 1994; 2: 244-268.
5. Arnold LM. Gender differences in bipolar disorder. Psychiatr Clin North Am 2003; 26: 595-620.
6. Barajas A, Ochoa S, Obiols JE, Lalucat-Jo L. Gender differences in individuals at high-risk of psychosis: a comprehensive literature review. ScientificWorldJournal 2015; 2015: 430735.
7. Becker JB. Sex differences in addiction. Dialogues Clin Neurosci 2016; 18: 395-402.
8. Becker JB, Hu M. Sex differences in drug abuse. Front Neuroendocrinol 2008; 29: 36-47.
9. Buzuk G, Łojko D, Owecki M, et al. Depression with atypical features in various types of affective. Psychiatr Pol 2016; 50: 827-838.
10. Byne W, Lasco MS, Kemether E, et al. The interstitial nuclei of the human anterior hypothalamus: an investigation of sexual variation in volume and cell size, number and density. Brain Res 2000; 856: 254-258.
11. Canuso CM, Pandina G. Gender and schizophrenia. Psychopharmacol Bull 2007; 40: 178-190.
12. Carter JD, Joyce PR, Mulder RT, et al. Gender differences in the frequency of personality disorders in depressed outpatients. J Pers Disord 1999; 13: 67-74.
13. Chaplin TM, Aldao A. Gender differences in emotion expression in children: a meta-analytic review. Psychological Bull 2013; 139: 735-765.
14. Cobo J, Nieto L, Ochoa S, et al. Insight and gender in schizophrenia and other psychoses. Psychiatry Res 2016; 243: 268-277.
15. de Cos EG. Gender Differences in Personality Disorders. W: Psychopathology in Women: Incorporating Gender Perspective into Descriptive Psychopathology. M Sáenz-Herrero (red.). Springer, Cham 2015; 679-686.
16. Dalal PK i Agarwal M. Postmenopausal syndrome. Indian J Psychiatry 2015; 57 (Suppl 2): S222-232.
17. Diflorio A, Jones I. Is sex important? Gender differences in bipolar disorder. Int Rev Psychiatry 2010; 22: 437-452.
18. Dudek D. Prawdziwi mężczyźni też płaczą, czyli czy depresja naprawdę jest kobietą. W: Psychiatria pod krawatem. Dudek D, Rymaszewska J (red.). Medical Education, Warszawa 2016; 179-202.
19. Eagly AH, Wood W, Diekman AB. Social Role Theory of Sex Differences and Similarities: Current Appraisal. W: The Developmental Social Psychology of Gender. Eckes T, Trautner HM (red.). Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, New Jersey 2000; 123-174.
20. ElTayebani M, ElGamal M, Roshdy R, Al-Khadary S. Gender difference in affective and nonaffective psychosis. Egypt J Psychiatry 2014; 35: 45-55.
21. Falkenburg J, Tracy DK. Sex and schizophrenia: a review of gender differences. Psychosis 2014; 6: 61-69.
22. Foster KT, Hicks BM, Iacono WG, McGue M. Gender differences in the structure of risk for alcohol use disorder in adolescence and young adulthood. Psychol Med 2015; 45: 3047-3058.
23. Frąckowiak-Sochańska M. Zdrowie psychiczne kobiet i mężczyzn. Płeć społeczno-kulturowa a kategorie „zdrowia psychicznego” i „chorób psychicznych”. Now Lek 2011; 80: 394-406.
24. Główny Urząd Statystyczny, 2017. Przeciętne dalsze trwania życia w latach 1950-2016. Dostępne na: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/trwanie-zycia/trwanie-zycia-tablice,1,1.html.
25. Golomb M, Fava M, Abraham M, Rosenbaum JF. Gender differences in personality disorders. Am J Psychiatry 1995; 152: 579-582.
26. Gur RC, Gunning-Dixon FM, Turetsky BI. Brain region and sex differences in age association with brain volume: a quantitative MRI study of healthy young adults. Am J Geriatr Psychiatry 2002; 10: 72-80.
27. Halladay AK, Bishop S, Constantino JN, et al. Sex and gender differences in autism spectrum disorder: summarizing evidence gaps and identifying emerging areas of priority. Mol Autism 2015; 6: 36.
28. Harlow BL, Cohen LS, Otto MW, et al. Prevalence and Predictors of Depressive Symptoms in Older Premenopausal Women. Arch Gen Psychiatry 1999; 56: 418.
29. Ingalhalikar M, Smith A, Parker D, et al. Sex differences in the structural connectome of the human brain. Proc Natl Acad Sci U S A 2014; 111: 823-828.
30. Jamison R, Bishop SL, Huerta M, Halladay AK. The clinician perspective on sex differences in autism spectrum disorders. Autism 2017; 21: 772-784.
31. Janus M, Szulc A. Seksualność osób dyssocjalnych. Psychiatr Pol 2016; 50: 187-196.
32. Kasperek-Zimowska BJ, Zimowski JG, Biernacka K, et al. Impaired social cognition processes in Asperger syndrome and anorexia nervosa. In search for endophenotypes. Psychiatr Pol 2016; 50: 533-542.
33. Kawa I, Carter JD, Joyce PR, et al. Gender differences in bipolar disorder: Age of onset, course, comorbidity, and symptom presentation. Bipolar Disor 2005; 7: 119-125.
34. Kądziela-Olech H, Żak G, Kalinowska B, et al. Częstość zamierzonych samookaleczeń bez intencji samobójczych – Nonsuicidal Self-Injury (NSSI) wśród uczniów szkół ponadpodstawowych w odniesieniu do wieku i płci. Psychiatr Pol 2015; 49: 765-778.
35. Keers R, Aitchison KJ. Gender differences in antidepressant drug response. Int Rev Psychiatry 2010; 22: 485-500.
36. Kiejna A, Piotrowski P, Adamowski T, et al. Rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych Polaków z odniesieniem do płci i struktury wieku – badanie EZOP Polska. Psychiatr Pol 2015; 49: 15-27.
37. Köhler O, Horsdal HT, Baandrup L, et al. Association between Global Assessment of Functioning scores and indicators of functioning, severity, and prognosis in first-time schizophrenia. Clin Epidemiol 2016; 8: 323-332.
38. Lenroot RK, Giedd JN. Sex differences in the adolescent brain. Brain Cogn 2010; 72: 46-55.
39. Małus A, Szyluk J, Galińska-Skok B, Konarzewska B. Występowanie depresji poporodowej a jakość relacji w związku. Psychiatr Pol 2016; 50: 1135-1146.
40. Martin LA, Neighbors HW, Griffith DM. The Experience of Symptoms of Depression in Men vs Women. JAMA Psychiatry 2013; 70: 1100.
41. Mclean CP, Asnaani A, Litz BT, Hofmann SG. Gender differences in anxiety disorders: prevalence, course of illness, comorbidity and burden of illness. J Psychiatr Res 2011; 45: 1027-1035.
42. Nolen-Hoeksema S. Gender Differences in Depression. Current Directions in Psychological Science 2001; 10: 173-176.
43. Ochoa S, Usall J, Cobo J, Labad X, Kulkarni J. Gender Differences in Schizophrenia and First-Episode Psychosis: A Comprehensive Literature Review. Schizophr Res Treat 2012; 2012: 1-9.
44. Paris J. Gender differences in personality traits and disorders. Curr Psychiatry Rep 2004, 6: 71-74.
45. Parker G, Fletcher K, Paterson A, et al. Gender differences in depression severity and symptoms across depressive sub-types. J Affect Disord 2014, 167: 351-357.
46. Pérez-Garza R, Victoria-Figueroa G, Ulloa-Flores RE. Sex Differences in Severity, Social Functioning, Adherence to Treatment, and Cognition of Adolescents with Schizophrenia. Schizophr Res Treat 2016; 2016: 1-7.
47. Piccinelli M, Wilkinson G. Gender differences in depression. Critical review. Br J Psychiatry 2000; 177: 486-492.
48. Pinn VW. Implications for Health and Clinical Practice. JAMA 2003; 289: 397-400.
49. Rajewska-Rager A, Lepczyńska N, Sibilski P. Czynniki ryzyka samobójstw u dzieci i młodzieży ze spektrum choroby i chorobą afektywną dwubiegunową o wczesnym początku. Psychiatr Pol 2015; 49: 477-488.
50. Rybakowski, Chojnicka I, Dziechciarz P, et al. Znaczenie czynników genetycznych oraz przed- i okołoporodowych w etiologii zaburzeń ze spektrum autyzmu – wskazania do konsultacji genetycznej. Psychiatr Pol 2016; 50: 543-554.
51. Sagud, M, Hotujac LJ, Mihaljević-Peles A, Jakovljević M. Gender differences in depression. Coll Antropol 2002; 26: 149-157.
52. SAMHSA 2014. Treatment Episode Data Set (TEDS): 2002-2012. National Admissions to Substance Abuse Treatment Services.
53. Sanson A, Prior M, Smart D, Oberklaid F. Gender Differences in Aggression in Childhood: Implications for a Peaceful World. Australian Psychologist 1993, 28: 86-92.
54. Sansone RA, Sansone LA. Gender patterns in borderline personality disorder. Innov Clin Neurosci 2011; 8: 16-20.
55. Schuch JJ, Roest AM, Nolen WA, et al. Gender differences in major depressive disorder: Results from the Netherlands study of depression and anxiety. J Affect Disord 2014; 156: 156-163.
56. Terribilli D, Schaufelberger MS, Duran FLS, et al. Age-related gray matter volume changes in the brain during non-elderly adulthood. Neurobiol Aging 2011; 32: 354-368.
57. Tsirigotis K, Gruszczyński W, Tsirigotis-Maniecka M. Zróżnicowanie autodestruktywności pośredniej ze względu na płeć u osób po próbach samobójczych. Psychiatr Pol 2015; 49: 529-542.
58. Vega P, Barbeito S, Ruiz de Azúa S, et al. Bipolar disorder differences between genders: special considerations for women. Womens health (Lond) 2011; 7: 663-674.
59. Vesga-López O, Schneier FR, Wang S, et al. Gender differences in generalized anxiety disorder: results from the National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions (NESARC). J Clin Psychiatry 2008; 69: 1606-1616.
60. Vetulani J. Mózg męski i mózg żeński. W: Psychiatria na obcasach. Dudek D, Rymaszewska J (red.). Medical Education, Warszawa 2016a; 9-30.
61. Vetulani J. U mężczyzn płeć też zaczyna się od mózgu. W: Psychiatria pod krawatem. Dudek D, Rymaszewska J (red.). Medical Education, Warszawa 2016b; 9-30.
62. Wålinder J, Rutzt W. Male depression and suicide. International clinical psychopharmacology 2001; 16 (Suppl 2): S21-24.
63. Werling DM, Geschwind DH. Sex differences in autism spectrum disorders. Curr Opin Neurology 2013; 26: 146-153.
64. Young E, Korszun A. Sex, trauma, stress hormones and depression. Mol Psychiatry 2010; 15: 23-28.
65. Zhou J, Xiang YT, Li Q, et al. Gender differences in attitudes towards antipsychotic medications in patients with schizophrenia. Psychiatry Res 2016; 245: 276-281.
