Body composition and the quality of life estimated by the General Health Questionnaire by David Goldberg (GHQ-12) in women aged 55-60 years

Wstęp

Jakość życia wg definicji przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization – WHO) na konferencji w Kopenhadze (1989 r.) to poczucie satysfakcji jednostek lub grup społecznych, wynikające ze świadomości zaspokojenia własnych potrzeb oraz postrzegania możliwości rozwoju jednostkowego i społecznego [1].

Składem ciała nazywa się sumę komponentów tkankowych: tłuszczu i ciała szczupłego. W masie beztłuszczowej ciała (fat-free mass – FFM) wyróżnia się masę komórkową składającą się z metabolicznie aktywnych komórek biorących udział w procesach spalania i stanowiących umięśnienie ciała oraz masę pozakomórkową, którą tworzą metabolicznie bierne elementy, takie jak masa szkieletu, więzadeł, ścięgien i chrząstek, pełniące funkcję transportową i podtrzymującą [2]. Masę tłuszczową (body fat – BF) stanowi tłuszcz strukturalny i tłuszcz zapasowy, przy czym tłuszcz strukturalny znajduje się w organach i tkankach, takich jak: nerki, płuca, wątroba, mózg i gruczoły dokrewne, natomiast tłuszcz zapasowy zalega głównie w tkankach tłuszczowych. To właśnie tkanka tłuszczowa jest najbardziej zróżnicowanym komponentem tkankowym, a jej udział w składzie ciała może ulegać znacznym wahaniom – nawet od 10 do 50% – w zależności od wieku i budowy ciała [2].

Skład ciała wykazuje duże zróżnicowanie, co może wpływać na ogólny stan zdrowia i tym samym na jakość życia kobiet. Na ogół w praktyce klinicznej do analizy składu ciała stosuje się metodę antropometryczną oraz coraz powszechniej stosowaną metodę impedancji bioelektrycznej (bioelectrical impedance analisys – BIA). Metoda BIA stanowi nieinwazyjny, wiarygodny, skuteczny i bezpieczny sposób badania składu ciała o szerokim zastosowaniu. Metodę można stosować zarówno u osób zdrowych, jak i cierpiących na choroby przewlekłe ze szczególnym uwzględnieniem chorób związanych z metabolizmem [3, 4].

W ostatnich latach badania nad jakością życia i składem ciała zyskały na znaczeniu wraz z całościowym i interdyscyplinarnym spojrzeniem na sytuację osoby chorej. Za cel pracy przyjęto określenie, czy różnice w subiektywnej ocenie jakości życia kobiet w wieku 55–60 lat mają swoje odzwierciedlenie w różnicach w składzie ciała tych kobiet.

Materiał i metody

Badaniom poddano 32 kobiety w wieku 55–60 lat (56,5 ±4,9 roku). U badanych mierzono wysokość i masę ciała, obwody tułowia (bioder i pasa) oraz obliczano wartości wskaźników biometrycznych: wskaźnik masy ciała (body mass index – BMI) i dystrybucję tkanki tłuszczowej (waist to hip ratio – WHR) [4, 5]. Całkowitą zawartość tkanki tłuszczowej (BF) w organizmie wyrażoną w kilogramach (BF kg) i procentach masy ciała (BF %) określono metodą BIA za pomocą aparatu STA/BIA RJL-Akern 101/S, Włochy. Badanie BIA zostało przeprowadzone zgodnie z wymaganymi standardami. W badaniu jakości życia wykorzystano Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia Davida Goldberga (GHQ-12 Goldberga), dostosowany kulturowo. Każdemu z pytań przyporządkowane są cztery kategorie odpowiedzi punktowane od 0 do 3 (punktacja Likerta) [6].

Zebrane wyniki poddano analizie statystycznej przy użyciu programu STATISTICA 6.0. Wartości parametrów zostały przedstawione w postaci średniej arytmetycznej (X) i odchylenia standardowego (± SD). Do porównania wartości średnich zastosowano test t-Studenta odpowiednio dla grup zależnych i niezależnych, przyjmując za istotne statystycznie różnice na poziomie p ≤ 0,05. Do oceny korelacji wyników w obu grupach użyto współczynnika korelacji liniowej Pearsona.

Wyniki

Na podstawie badań antropometrycznych podzielono pacjentki na dwie grupy: grupę A (n = 16) stanowiły pacjentki z otłuszczeniem pośladkowo-udowym – typu „gruszka” (WHR 0,74 ±0,12), w grupie B (n = 16) znalazły się kobiety z brzusznym typem otłuszczenia – typu „jabłko” (WHR 0,93 ±0,14). Dane antropometryczne i wybrane cechy składu ciała przedstawiono w tabeli I.

Wyniki przeprowadzonych badań wykazały, że wskaźnik dystrybucji tkanki tłuszczowej WHR, wartość wskaźnika całkowitej zawartości tkanki tłuszczowej BF (wyrażonej w kg i %) oraz beztłuszczowej masy ciała FFM (wyrażonej w %) w grupie B były wyższe niż w grupie A. Między wartościami tych wskaźników w obu grupach występują różnice istotne statystycznie. Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w wartości wskaźnika FFM (kg). Z kolei różnice wieku i wskaźnika BMI pomiędzy obiema grupami były nieistotne statystycznie.

Na podstawie badań Kwestionariuszem Ogólnego Stanu Zdrowia (GHQ-12) wykazano, że 12 badanych kobiet (37%) doświadcza objawów dystresu psychicznego, u 20 (62%) badanych nie zaobserwowano pogorszenia ogólnego stanu zdrowia.

Głównym wskaźnikiem podwyższonego dystresu było wystąpienie przynajmniej trzech spośród 12 objawów pogorszenia samopoczucia psychicznego. W celu obliczenia tego wskaźnika odpowiedzi na każde pytanie zostały dychotomizowane.

Stwierdzono statystycznie istotne różnice w uzyskanych wynikach w zakresie dystresu psychicznego. Wyższe wyniki dystresu psychicznego charakteryzowały kobiety z grupy B.

Dodatkowych informacji dostarczyły wyniki GHQ-12 obliczane dla dychotomizowanych odpowiedzi, wskazujących na pogorszone samopoczucie psychiczne. Podwyższony poziom stresu psychologicznego zgłaszało 50% badanych kobiet; znacznie częściej kobiety z grupy B (89%) niż z grupy A (11%). Do grupy najczęściej występujących objawów należą: problemy ze snem (44%), przemęczenie (44%), poczucie braku pożyteczności wykonywanych zadań (33%), nieradzenie sobie z trudnościami (22%) i brak radości z wykonywania codziennych zajęć (22%). Niemal wszystkie uwzględnione w badaniach objawy dystresu psychicznego występują częściej u kobiet z grupy B niż wśród kobiet z grupy A.

Wyniki uzyskane na podstawie Kwestionariusza Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-12 w poszczególnych grupach skorelowano, korzystając ze współczynnika korelacji liniowej Pearsona, z wybranymi wskaźnikami składu ciała dla tych grup – wskaźnikami, których wartości w obu badanych grupach różniły się w sposób statystycznie istotny: WHR, BF (kg), BF (%), FFM (%). Na tej podstawie ustalono dodatnią korelację między składem ciała a jakością życia u kobiet z grupy A (BMI < 25) oraz korelację ujemną w grupie B (BMI > 25) (tab. II). Oznacza to, że kobiety z grupy A charakteryzuje wyższa jakość życia niż kobiety z grupy B.

Zjawisko to jest szczególnie widoczne w przypadku wprost proporcjonalnej zależności wystąpienia dystresu psychicznego w stosunku do procentowego udziału tkanki tłuszczowej i odwrotnie proporcjonalnej w stosunku do beztłuszczowej masy ciała wyrażonej w procentach. Na uwagę zasługuje fakt, że nawet nieistotne statystycznie różnice w wartości wskaźnika BMI mogą wpływać w sposób istotny na subiektywną ocenę jakości życia.

Dyskusja

Ciało kobiety wraz z wiekiem się zmienia, zachodzi proces redystrybucji tkanki tłuszczowej, wynikający z „przesuwania się” tkanki tłuszczowej z kończyn w stronę tułowia [2]. Większość kobiet przybiera na wadze po okresie pokwitania. W okresie po menopauzie zmniejsza się stężenie estrogenów, co wpływa na zmianę biologii komórek tłuszczowych i powoduje wzmożone odkładanie tłuszczu w obszarze brzusznym. Zwiększenie zawartości tłuszczu wisceralnego (ocenianego na podstawie wskaźnika WHR) jest czynnikiem określającym ryzyko rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego. Z upływem lat zmniejszeniu ulega także stężenie kortyzolu – hormonu produkowanego przez korę nadnerczy, który ma wpływ na gromadzenie się tłuszczu [2, 7].

Uzyskany w przedstawionych badaniach niższy wskaźnik BMI (odpowiednio 24 i 28 kg/m² ) w porównaniu z procentową zawartością tłuszczu (odpowiednio 28% i 38%) zgodny jest z wynikami Sempolskiej i wsp. [8], gdzie procentowa zawartość tkanki tłuszczowej okazała się większa niż oczekiwana na podstawie wartości BMI. Prowadzi to do wniosku, że wskaźnik BMI może nie wskazywać rzetelnie na niedowagę, prawidłową masę ciała i nadwagę. W celu ustalenia prawidłowej masy ciała należy zatem równocześnie analizować procentową zawartość tkanki tłuszczowej, WHR i wartość BMI.

Pomiary obwodów tułowia (pasa i bioder), z których wyliczono dystrybucję tkanki tłuszczowej WHR, pozwoliły podzielić badane kobiety na dwie grupy – o typie gynoidalnym (grupa A, WHR < 0,85) i androidalnym (grupa B, WHR > 0,85). Choć grupy były tak samo liczne i był to zabieg celowy, to w populacji częściej u kobiet w tym wieku występuje typ androidalny [4, 7, 9].

Badania jakości życia przeprowadzone zostały z wykorzystaniem polskiej adaptacji Kwestionariusza Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-12. Podwyższony poziom stresu psychologicznego relacjonowało 39% wszystkich badanych kobiet, głównie kobiet z grupy B obciążone nadwagą na granicy z otyłością. Aż 89% kobiet z tej grupy wykazywało pogorszenie samopoczucia w ciągu ostatnich tygodni. W piśmiennictwie jest wiele danych na temat zależności pomiędzy jakością życia a wartością BMI u kobiet i mężczyzn w różnych kategoriach wiekowych, w tym także kobiet powyżej 50. roku życia [10–21]. We wszystkich wspomnianych badaniach znaleziono istotną zależność pomiędzy wartością BMI a jakością życia, niezależnie od użytego do badań kwestionariusza.

U kobiet z grupy B poziom dystresu jest istotnie wyższy niż w grupie A, o czym świadczy wynik ogólny oraz wynik poszczególnych odpowiedzi na pytania z zastosowanego kwestionariusza. Istnieje wyraźna korelacja pomiędzy wybranymi parametrami składu ciała, a wynikami ankietowymi. Badania światowe wykazują, że nadwaga i otyłość występujące u kobiet w okresie menopauzy i postmenopauzalnym, wyrażone wartością wskaźnika BMI, mają istotny wpływ na jakość życia [11, 16–18, 20]. Dotąd jednak nie analizowano różnic w jakości życia, deklarowanej przez kobiety różniące się nie tylko wartością wskaźnika BMI, lecz także typem otłuszczenia, wynikającym z różnej dystrybucji tkanki tłuszczowej. Wydaje się, że typ otłuszczenia jest istotnym czynnikiem wpływającym na jakość życia kobiet w wieku 55–60 lat.



***



Praca wyróżniona II miejscem w sesji plakatowej Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Potrzeby a możliwości opieki nad osobami starszymi”.

Piśmiennictwo

1. Copenhagen Cart Glossary. Kopenhaga 1989.

2. Broda J. Zmiany składu ciała u kobiet z upływem lat. Body Life 2002; 6: 25-6.

3. Lewitt A, Mądro E, Krupienicz A. Podstawy teoretyczne i zastosowanie analizy impedancji bioelektrycznej (BIA). Endokrynologia, Otyłość, Zaburzenia Przemiany Materii 2007; 3: 79-84.

4. Socha M. Correlations between selected fitness indices and total body fat estimated by means of the impedance method. Przegląd Antropometryczny 1999; 62: 25-34.

5. Sobiech KA, Skrzek A, Dębiec-Bąk A i wsp. Dynamika zmian temperatury ciała u kobiet pod wpływem krioterapii ogólnoustrojowej. Doniesienia wstępne. Acta Bio-Optica et Informatica Medica 2009; 15: 1-4.

6. Makowski Z, Merecz D. Polska adaptacja Kwestionariuszy Ogólnego Stanu Zdrowia Davida Goldberga: GHQ-12 I GHQ-28. W: Ocena zdrowia psychicznego na podstawie badań kwestionariuszami Davida Goldberga. Dudek B (red.). Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy, Łódź 2001; 259-60.

7. Demisse M, Milewicz A. Zaburzenia hormonalne w otyłości. Diabetologia Praktyczna 2003, 4: 207-209.

8. Sempolska K, Wit B, Stupnicki R. Analysis of the relationship between body mass index and relative fat content. SACTIO D 2003, 48: 86-90.

9. Milewicz A. Fenotyp otyłości a skład masy ciała I profil metaboliczny. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005; 1: 15-19.

10. Burns CM, Tijhuis MA, Seidell JC. The relationship between guality of life and perceived body weight and dieting history in Dutch men and women. Int J Obes Relat Metab Disord 2001; 25: 1386-92.

11. López-García E, Banegas Banegas JR, Gutiérrez-Fisac JL, et al. Relation between body weight and health-related quality of life among the elderly in Spain. Int J Obes Relat Metab Disord 2003; 27: 701-9.

12. Guallar-Castillón P, Sendino AR, Banegas JR, et al. Differences in quality of life between women and men in the older population of Spain. Soc Sci Med 2005; 60: 1229-40.

13. Lyratzopoulos G, McElduff P, Heller RF, et al. Mid-term Body Mass Index increase among obese and non-obese individuals in middle life and deprivation status: a cohort study. BMC Public Health 2005; 5: 32-52.

14. Huang IC, Frangakis C, Wu AW. The relationship of excess body weight and health-related quality of life: evidence from a population study in Taiwan. Int J Obes (Lond) 2006; 30: 1250-9.

15. Ko GT. Both obesity and lack of physical activity are associated with a less favorable health-related quality of life in Hong Kong Chinese. Am J Health Promot 2006; 21: 49-52.

16. Chedraui P, Hidalgo L, Chavez D, et al. Quality of life among postmenopausal Ecuadorian women participating in a metabolic syndrome screening program. Maturitas 2007; 56: 45-53.

17. Llaneza P, Ińarrea J, Gonzalez C, et al. Differences in health related quality of life in a sample of Spanish menopausal women with and without obesity. Maturitas 2007, 58: 387-394.

18. de Oliveira Ferreira N, Arthuso M, da Silva R, et al. Quality of life in woman with postmenopausal osteoporosis: Correlation between QUAL-EFFO 41 and SF-36. Maturitas 2009; 62: 85-90.

19. Messier V, Karelis AD, Lavoie ME, et al. Metabolic profile and quality of life in class I sarcopenic overweight and obese postmenopausal women: a MONET study. Appl Physiol Nutr Metab 2009; 34: 18-24.

20. Søltoft F, Hammer M, Kragh N. The association of body mass index and health-related quality of life in the general population: data from the 2003 Health Survey of England. Qual Life Res 2009; 18: 1293-9.

21. Mutsaerts MA, Groen H, ter Bogt NC, et al. The LIFESTYLE study: costs and effects of a structured lifestyle program in overweight and obese subfertile women to reduce the need for fertility treatment and improve reproductive outcome. A randomised controlled trial. BMC Womens Health 2010; 10: 22.