Struktura wartości i poczucie koherencji wolontariuszy medycznych

Wstęp

Pojęcie wartości odgrywa ważną rolę w życiu człowieka, definiując tak jego samego, jak i sposób traktowania przezeń innych bytów [5]. Według J. Strelaua [6] świat wartości należy rozumieć jako treściowy aspekt zachowania człowieka reprezentujący osobowość w odróżnieniu od cech formalnych jego zachowania, a zatem temperamentu, na którego zrębach kształtuje się osobowość. System wartości można rozumieć jako zespół wartości uporządkowany w strukturę hierarchiczną, odnoszącą się do rzeczy, które są idealnym obrazem pożądanych stanów ludzi, zdarzeń oraz rzeczy [7]. Psychologiczne ujęcie wartości skupione jest na ich znaczeniu w życiu psychicznym człowieka, a zarazem w rozwoju osobowości. Milton Rokeach definiuje wartość jako utrwalone przekonanie, że określony sposób postępowania jest bardziej atrakcyjny niż inne sposoby zachowań oraz inne cele życiowe [8: 5]. Schwartz podkreśla, że wartości jako przekonania stanowią kryteria zasad czy standardów służących człowiekowi do oceniania ludzi, zdarzeń, aktywności, a także własnej osoby [9]. Według Schelera wartości nie są dostępne poznaniu zmysłowemu i racjonalnemu. Można je poznać za pomocą intuicji. Są one uporządkowane hierarchicznie od niższych do wyższych [10]. Scheler dzieli wartości na cztery podstawowe grupy od najniższych do najwyższych: hedonistyczne, witalne, duchowe i święte. Za najważniejsze uznał wartości święte (absolutne), przypisywane Bogu, wierze, życiu wiecznemu. Później znajdują się wartości duchowe, które dzieli na: prawne (porządek – nieporządek, poczucie hierarchii i sprawiedliwości), poznania prawdy i estetyczne (piękno – brzydota). W dalszej kolejności wymienia wartości witalne, które również kategoryzuje na pozytywne, podtrzymujące życie i zdrowie, oraz negatywne, zagrażające człowiekowi. Na ostatnim szczeblu w hierarchii stawia wartości hedonistyczne (zmysłowe), związane z przeżywaniem przyjemności (pozytywne wartości) lub przykrości (negatywne wartości) [9, 10]. Im wartość jest wyższa, tym bardziej jest trwała, a zarazem mniej zależna od organizmu, daje głębsze zadowolenie i jest łatwiej dzielona z innymi ludźmi.
Niektórzy badacze odnajdują związki pomiędzy światem wyznawanych wartości jako psychicznych zasobów a poczuciem koherencji [4, 11]. Antonovsky definiuje poczucie koherencji jako globalną orientację człowieka wyrażającą stopień, w jakim człowiek ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że (1) bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter strukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny, (2) dostępne zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez bodźce, (3) wyzwania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania [4: 34]. Osoby, które odznaczają się wysokim poczuciem koherencji, cechuje lepsze samopoczucie i zdrowie, chętniej angażują się one w działania prozdrowotne. Poczucie koherencji zawiera trzy składowe: poczucie zrozumiałości, poczucie zaradności i poczucie sensowności.
Poczucie zrozumiałości (comprehensibility) jest zmienną poznawczą koherencji i oznacza sposób, w jaki jednostka spostrzega bodźce wewnętrzne lub zewnętrzne. Wysokie poczucie zrozumiałości oznacza, że napotykane bodźce, zarówno pożądane, jak i niepożądane, są dla jednostki przewidywalne i możliwe do ustrukturalizowania. Drugim elementem koherencji jest poczucie zaradności (manageability) stanowiące zmienną poznawczo-instrumentalną. Określa ono stopień, w jakim jednostka dostrzega posiadane zasoby (zarówno swoje, jak i osób bliskich, np. małżonka, przyjaciela) jako wystarczające, by sprostać bodźcom napływającym ze środowiska. Jednostka posiadająca wysoki stopień poczucia zaradności ma przekonanie, że panuje nad swoim życiem, również w trudnych sytuacjach. Z kolei wszelkie niepowodzenia nie są odbierane przez nią jako niesprawiedliwość ze strony losu [4]. Ostatnią składową poczucia koherencji jest sensowność (meaningfulness), określana jako składowa motywacyjno-emocjonalna. Sensowność jako jedyny składnik poczucia koherencji odnosi się nie tylko do poznania bodźców, ale także nadania im emocjonalnego znaczenia (sensu). Antonovsky definiował sensowność jako: stopień, w jakim człowiek czuje, że życie ma sens z punktu widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część problemów i wymagań, jakie niesie życie, warta jest wysiłku, poświęcenia i zaangażowania [4: 34]. Zatem osoby o wysokim poczuciu sensowności w obliczu trudnej sytuacji życiowej z pewnością podejmą próbę uporania się z nią i znalezienia w niej sensu. Zdaniem Antonovsky’ego poczucie sensowności jest kluczową zmienną wpływającą na dwie pozostałe, choć podkreślał, że poczucie koherencji należy traktować jako całość.

Cel pracy

Celem pracy było określenie struktury wartości i poczucia koherencji wolontariuszy hospicyjnych. W badaniu autorzy chcieli zweryfikować hipotezy, że wolontariusze uzyskują niższe wyniki w zakresie hedonizmu i wartości estetycznych, a wyższe w zakresie poczucia koherencji, wartości moralnych, wartości witalnych, wartości prawdy i wartości świętych.

Materiał i metody

W badaniu wzięły udział 74 osoby. Grupę kryterialną stanowiło 38 osób, wolontariuszy medycznych, 36 kobiet i 2 mężczyzn. Grupę kontrolną stanowiło 36 osób. Uczniami było 87% wolontariuszy, 13% stanowili studenci. Staż pracy badanych osób był zróżnicowany, 15% pracowało wolontariacko powyżej 3 lat, 53% od roku do 3 lat, a mniej niż 32% pracowało poniżej roku. Warunkiem włączenia do grupy kontrolnej był brak zaangażowania w jakąkolwiek aktywność wolontariacką. Ze względu na niską liczebność ograniczono się do porównań zewnątrzgrupowych. Żaden z badanych wolontariuszy nie pracował zawodowo. Wiek wolontariuszy medycznych, a także osób z grupy kontrolnej zawierał się w przedziale 16–22 lat.
W badaniach wykorzystano Skalę wartości Schelerowskich (D-50) autorstwa Piotra Brzozowskiego do pomiaru struktury wartości oraz Kwestionariusz poczucia koherencji (SOC-29) Aarona Antonovsky’ego służący do badania poziomu poczucia koherencji.
Skala wartości Schelerowskich (SWS) jest nawiązaniem do Schelerowskiej teorii obiektywnej hierarchii wartości [10]. Jest metodą, która pozwala zidentyfikować ważność 50 wartości. Narzędzie składa się z listy 50 wartości tworzących 10 grup. Skale podstawowe stanowią: wartości hedonistyczne, witalne, estetyczne, prawda, moralne, święte. Skale czynnikowe określają: sprawność i siła fizyczna, wytrzymałość, świętości świeckie, świętości religijne. Zadanie badanego polega na dokonaniu, na 101-punktowej skali, oceny subiektywnej ważności każdej wartości.
Kwestionariusz orientacji życiowej SOC-29 (sense of coherence – SOC) składa się z 29 pozycji testowych w formie zdań pytających, które wyrażają trzy podstawowe komponenty: poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności [4]. Każda pozycja zawierała 7-punktową skalę szacunkową (1–7) z opisanymi krańcami. W niektórych pozycjach zastosowano odwrotną punktację, co wiązało się z zamianą punktacji w trakcie obliczeń zgodnie z kluczem. Maksymalny wynik możliwy do uzyskania w kwestionariuszu to 203 punkty, najniższy to 29 punktów. Im wyższy uzyskany wynik, tym silniejsze poczucie koherencji badanych.
Do obliczenia wyników wykorzystano pakiet statystyczny SPSS. W celu dokonania analizy zależności wyników badanych poszczególnych skal wartości i składowych poczucia koherencji zastosowano oszacowane współczynniki korelacji Pearsona. Za istotne prawdopodobieństwo testowe przyjęto poziom p < 0,05, za średnie p < 0,01, natomiast za wysoce istotne p < 0,001.

Wyniki

Na wstępie poddano analizie poziom poczucia koherencji w badanych grupach. Obydwie grupy nie różnią się istotnie statystycznie od siebie zarówno pod względem ogólnego poczucia koherencji, jak i jego składowych. Uzyskane wyniki nie potwierdzają założeń o wyższym poczuciu koherencji u osób zaangażowanych w wolontariat hospicyjny. W tabeli 1. przedstawiono średnie wyniki SOC-29 dla badanych grup.
W drugiej kolejności poddano analizie strukturę wartości badanych. Obydwie grupy różnią się istotnie pod względem czterech wartości. Wolontariusze słabiej reprezentują wartości hedonistyczne, witalne, estetyczne oraz święte. W tabeli 2. przedstawiono średnie wyniki SWS dla badanych grup.

Omówienie

Autorzy zakładali, że grupa kryterialna uzyska wyższy ogólny poziom poczucia koherencji oraz wyższy w składowych poczucia zaradności i poczucia sensowności ze względu na szczególne znaczenie, jakie te dwa elementy odgrywają we wspieraniu pacjenta. Nie uzyskano oczekiwanych różnic.
Uzyskany wynik ogólny mieści się w granicach przeciętnego poziomu poczucia koherencji, co może implikować wniosek o możliwym ryzyku wypalenia zawodowego u wolontariuszy medycznych [12]. Di-Mola, Tamburini i Fusco [13] oraz Field i Johnson [14] zauważają, że wolontariusze hospicyjni zmagają się nie tylko z uczuciami gniewu, lęku, depresji i rozpaczy samych pacjentów i ich rodzin, lecz także doświadczają konsekwencji własnych uczuć, np. bezsilności i frustracji, co może wpływać na spadek poczucia koherencji. Warto byłoby sprawdzić, jaki poziom poczucia koherencji posiadają kandydaci na wolontariuszy hospicyjnych.
Kolejnym etapem było porównanie obydwu grup pod względem struktury wartości. Omoto i Snyder [15] podają, że działalność wolontariacka może być formą wyrażenia osobistych wartości i zaangażowania społecznego. Zastosowanie przez Clary i Snyder metody do badania sześciu kategorii motywacji i funkcji psychologicznych wolontariuszy (Volunteer Functions Inventory) pozwoliło ustalić, że najważniejszymi czynnikami kierującymi do aktywności wolontariackiej są: wartości, zrozumienie i poprawa samopoczucia. Mniej ważne okazały się: użyteczność wolontariatu (dzięki wolontariatowi mogę się rozwijać), kariera (wolontariat może mi pomóc zdobyć dobrą pracę) i ucieczka (wolontariat pozwala mi nie myśleć o moich kłopotach) [16–19].
Spośród sześciu wartości istotne różnice pojawiły się w zakresie czterech: wartości hedonistycznych, witalnych, estetycznych i świętych. We wszystkich przypadkach wyższe wyniki uzyskała grupa kontrolna.
Thoits i Hewitt [20] potwierdzają, że osoby zaangażowane w wolontariat niezależnie od osobistej motywacji cechuje posiadanie takich osobistych zasobów, które umożliwiają im realizację własnych wartości i ułatwiają osiągnięcie celów.
Wartości hedonistyczne częściej wiążą się z niższą sumiennością, która ma kluczowe znaczenie w pracy z osobami terminalnie chorymi, oczekującymi pewnej stałości i przewidywalności relacji. Niższa reprezentacja hedonizmu sprzyja realizacji zadań długofalowej pomocy.
Niektóre badania ujawniają związek pomiędzy zaangażowaniem religijnym a aktywnością wolontariacką i ogólnie działalnością na rzecz społeczności świeckiej [21–23]. Istotnie statystycznie niższa identyfikacja wolontariuszy z wartościami świętymi może wiązać się ze zmianą postaw społecznych wobec choroby, cierpienia, umierania i śmierci, pojmowanymi nie tylko w perspektywie religijnej.
Wilson i Musick [24] wskazują, że wolontariat wypływa z postawy prospołecznej, a więc z wartości, których centralne miejsce stanowi altruizm. Wspomniani autorzy są zdania, że postawa ta powinna być kształtowana od najwcześniejszych lat. Wczes- ny wolontariat prowadzi do utrzymania działań prospołecznych w dorosłości [25]. Podejmowanie aktywności wolontariackiej przez uczniów liceum niesie długoterminowe korzyści, formując pożądaną postawę partycypacji społecznej, a także sprzyja wzrostowi świadomości społecznej w kwestii problemów i potrzeb osób terminalnie chorych [26].
Interesujące wydaje się uzyskanie niższej reprezentacji wartości witalnych. Być może jest to efekt sprzężenia zwrotnego, a także związków z niższą reprezentacją hedonizmu.
Słabsza reprezentacja wartości estetycznych w grupie kryterialnej prawdopodobnie może być elementem ułatwiającym wolontariuszom medycznym pracę.

Wnioski

W zakresie poczucia koherencji nie ujawniono żadnych różnic pomiędzy grupami, co może świadczyć, że zarówno wolontariusze, jak i niewolontariusze pod tym względem stanowią grupę homogeniczną.
Badani wolontariusze wykazują niższą niż grupa odniesienia identyfikację z wartościami: hedonistycznymi, witalnymi, estetycznymi oraz świętymi.
Autorzy postulują prowadzenie badań nad fluktuacją zmiennych psychicznych wolontariuszy podczas pracy z pacjentem oraz w kierunku kształtowania optymalnego profilu wolontariusza medycznego, zarówno pod względem wykorzystania jego walorów w opiece nad pacjentem terminalnie chorym, jak i by chronić go przed zjawiskiem wypalenia.
Zdaniem autorów rozwijanie aktywności wolontariackiej od jak najwcześniejszych lat pomaga w kształtowaniu wartości i postaw sprzyjających tworzeniu dojrzałego społeczeństwa i może stanowić alternatywę dla konsumpcyjnego stylu życia.

Piśmiennictwo

1. Michałowska E. Zmiany rozwojowe w systemie wartości, cechach osobowości i strategiach działania młodzieży. Prace IPSiR UW 2011; 17: 177-203.
2. Schwartz SH (1992). Universals in the content and structure of values: Theoretical Advances and empirical tests in 20 countries. W: Advances in experimental social psychology. Zanna M (ed.). T. 25. Academic Press London 1992; 165.
3. Schwartz SH, Bilsky W. Toward a psychological structure of human values. J Personal Soc Psychol 1987; 53: 550-562.
4. Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowa. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Fundacja IPN. Warszawa 1995; 34: 123-172.
5. Matusiewicz C. Psychologia wartości. PWN, Warszawa 1975.
6. Strelau J. Temperament, osobowość, działanie. PWN, Warszawa 1985.
7. Ostrowska K. Wartości w naszym życiu. Wychowawca 2004; 5.
8. Rokeach M. The nature of human values. The Free Press, New York 1973.
9. Brzozowski P. Uniwersalna hierarchia wartości – fakt czy fikcja? Przegl Psychol 2005; 48: 275
10. Brzozowski P. Skala Wartości Schelerowskich – SWS. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1995.
11. Cieciuch J. Nadzieja jako moderator związku poczucia koherencji z preferencjami wartości. Fides et Ratio. Kwartalnik Naukowy Towarzystwa Uniwersyteckiego Fides et Ratio 2010; 2: 25-38.
12. Bakker AB, Van Der Zee KI, Lewig KA, Dollard MF. The Relationship Between the Big Five Personality Factors and Burnout: A Study Among Volunteer Counselors. J Soc Psychol 2006; 146: 31-50.
13. Di-Mola G, Tamburini M, Fusco C. The role of volunteers in alleviating grief. J Palliat Care 1990; 6: 6-10.
14. Field D, Johnson I. Satisfaction and change: A survey of volunteers in a hospice organisation. Soc Sci Med 1993; 36: 1625-1633.
15. Omoto AM, Snyder M. Sustained helping without obligation: motivation, longevity of service, and perceived attitude change among AIDS volunteers. J Personal Soc Psychol 1995; 68: 671-687.
16. Clary EG, Snyder M. A functional analysis of altruism and prosocial behaviour: The case of volunteerism. In:
Prosocial Behaviour. Clark MS (ed.). Sage, California 1991; 119-148.
17. Clary EG, Snyder M, Stukas AA. Volunteers’ motivations: findings from a national survey. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterley 1996; 25: 485-505.
18. Clary EG, Snyder M, Ridge RD, et al. Understanding and assessing the motivations of volunteers: A functional approach. J Personal Soc Psychol 1998; 74: 1516-1530.
19. Clary EG, Snyder M. The motivations to volunteer: Theoretical and practical considerations. Curr Direct Psychol Sci 1999; 8: 156-159.
20. Thoits PA, Hewitt LN. Volunteer Work and Well-Being. J Health Soc Behavior 2001; 42: 115-131.
21. Smith DH. Determinants of voluntary association participation and volunteering: a literature review. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly 1994; 23: 243-263.
22. Jackson EF, Bachmeier MD, Wood JR, Craft EA. Volunteering and charitable giving: do religious and associational ties promote helping behaviour? Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly 1995; 24: 59-78.
23. Evans MD, Kelley J. Charity work: International differences and Australian trends. Australian Social Monitor 2000; 3: 15-23.
24. Wilson J, Musick M. The Effects of Volunteering on the Volunteer Law and Contemporary Problems. Amateurs in Public Service: Volunteering, Service-Learning, and Community Service. Autumn 1999; 62: 141-168.
25. Gallagher S. Doing their share: Comparing patterns of help and giving by older and younger adults. J Marriage Family 1994; 56: 567-578.
26. Flakus J. Pozamedyczne aspekty opieki paliatywnej. Działalność hospicjów w opinii różnych grup społecznych. Med Paliat 2009; 1: 33-39.