Thalidomide- and bortezomib-induced neuropathy in multiple myeloma, possibility of treatment of neuropathic pain. Recommendations of the Polish Myeloma Study Group

Wprowadzenie do leczenia szpiczaka mnogiego (SzM) talidomidu i bortezomibu spowodowało wystąpienie poważnego problemu terapeutycznego, jakim są polineuropatie obwodowe będące jednym z najważniejszych działań niepożądanych tych leków. Szczególną predylekcję na uszkodzenie wykazują włókna czuciowe nerwów obwodowych, co ujawnia się zespołem symptomów w postaci parestezji, bólów i/lub kurczów mięśniowych o różnym, zwykle ciężkim, nasileniu. Badaniem fizykalnym stwierdza się dysfunkcję włókien czuciowych wszystkich lub wybranych modalności [1–3]. W ostatnich latach uzyskano zadowalające wyniki leczenia bólu neuropatycznego w ciężkich zespołach bólowych, takich jak bolesna neuropatia cukrzycowa (ang. diabetic painful neuropathy – DPN) oraz neuralgia po przebytej infekcji wirusem herpes zoster (ang. postherpetic neuralgia – PHN) [4–8]. Mechanizm rozwoju neuropatii bólowej indukowanej chemioterapią jest mało poznany i prawdopodobnie różni się od mechanizmów uruchamiających ból w DPN czy PHN. Wydaje się jednak, że wobec ograniczonych możliwości ratowania aksonów i neurocytów w nerwach obwodowych przed toksycznymi skutkami chemioterapii, można podjąć próbę leczenia następstwa tego uszkodzenia, tj. bólu neuropatycznego, na podstawie wyników leczenia w innych ciężkich zespołach bólowych. Należy również pamiętać, że objawy polineuropatii występują u ok. 13%, a neurograficznie nawet u 39% chorych na SzM przed rozpoczęciem leczenia cytostatycznego, co potwierdziły badania zarówno z lat 70. ubiegłego wieku, jak i współczesne [9, 10]. Ocenę stopnia ciężkości bólów neuropatycznych po chemioterapii przeprowadza się przy użyciu kryteriów tzw. czuciowej neuropatii toksycznej (ang. sensory National Cancer Institute – Common Toxicity Criteria – sNCI-CTC) (tab. 1.) [11]. W niniejszym opracowaniu autorzy przedstawili kliniczno-elektrofizjologiczną charakterystykę neuropatii polekowej u chorych na SzM wraz z zestawieniem leków uznawanych za skuteczne w terapii bólu neuropatycznego.
Neuropatia wywołana talidomidem
Polineuropatia wywołana talidomidem rozwija się zwykle w 1–8 mies. od rozpoczęcia leczenia [12]. Najczęściej przybiera postać neuropatii czuciowej, rzadziej czuciowo-ruchowej dystalnej, symetrycznej. Wśród symptomów dominują parestezje w postaci drętwień i mrowień, rzadziej objawy bólowe. Początkowo lokalizacja symptomów ogranicza się do dystalnych obszarów stóp, gdzie dolegliwości są największe, a następnie dłoni [12, 13]. Kliniczne objawy dysfunkcji włókien czuciowych w postaci dystalnie, symetrycznie umiejscowionej niedoczulicy czy obszarów hyperpatii oraz zaburzeń czucia głębokiego z obecnością zaburzeń chodu i objawu Romberga pojawiają się później. Badanie przewodnictwa nerwowego (elektroneurografia) potwierdza aksonopatię, głównie dotyczącą włókien czuciowych, co przejawia się spadkiem amplitudy potencjałów czuciowych [14]. Redukcja amplitud odpowiedzi mięśniowych, uzyskiwanych przy stymulacji nerwów ruchowych, jest w porównaniu ze zmianami we włóknach czuciowych niewielka i ogranicza się do nerwów kończyn dolnych (nerw strzałkowy) [14, 15]. Nie ma istotnych zmian szybkości przewodzenia w nerwach, incydentalnie w zapisie elektromiograficznym rejestrowane są potencjały odnerwienia [14–16]. Opisany obraz polineuropatii odpowiada rozpoznaniu aksonopatii, w której objawy uszkodzenia wynikają ze wstecznego obumierania aksonów (ang. “dying – back”, “length – dependent axonopathy”). Aksonopatia tego typu jest najczęstszym rodzajem neuropatii wywołanej talidomidem w SzM [10, 14, 17–19]. Rzadziej opisywano potalidomidową ganglionopatię, cechującą się pierwotnym zajęciem komórek czuciowych rogów tylnych rdzenia z następowym rozprzestrzenianiem się zmian na gałąź obwodową (nerw) i ośrodkową (sznury tylne rdzenia kręgowego) [17, 20, 21]. Częstość wywołanej talidomidem neuropatii i jej wpływ na leczenie chorych na szpiczaka nawrotowego/opornego Mileshkin wykazał obecność neuropatii u 41% (39/75) chorych po 6 mies. od rozpoczęcia terapii talidomidem w dawkach wzrastających (mediana dawki – 373 mg/dobę), w tym u 15% (11/75) leczenie przerwano z powodu znacznego nasilenia dolegliwości bólowych (3° wg NCI-CTC) [18]. W badaniach Offidani spośród 59 chorych leczonych talidomidem (100–400 mg/dobę) z melfalanem lub bez niego, neuropatię odnotowano u 23 (39%) osób [19]. Wystąpiła ona po 13 lub 23 mies. leczenia talidomidem w dawce odpowiednio powyżej i poniżej 150 mg/dobę. U 5 chorych (9%) neuropatia osiągnęła 3° wg NCI-CTC. Tosi wykazał neuropatię po roku stosowania talidomidu (200–400 mg/dobę) aż u 75% (30/40) chorych [22]. U 32,5% chorych neuropatia osiągnęła 2° wg NCI-CTC i dawkę leku zredukowano, u 27,5% chorych ból neuropatyczny oceniono na 3° wg NCI-CTC i lek odstawiono. Za związkiem przyczynowo-skutkowym rozwoju bólu neuropatycznego po talidomidzie przemawia badanie Isoardo [17]. Spośród 6 chorych na SzM, u których rozwinęła się bolesna neuropatia przy skumulowanej dawce leku 18–90 g, redukcja dawki (3 chorych) nie spowodowała ustąpienia parestezji, natomiast odstawienie leku (kolejnych 3 chorych) zmniejszyło lub spowodowało ich ustąpienie w ciągu 2 mies. Jedynie Laaskonen nie wykazał istotnego wpływu talidomidu na rozwój bolesnej neuropatii u chorych stosujących lek w dawce 200–800 mg/dobę, średnio 10 mies. [14]. Wystąpienie neuropatii w przebiegu leczenia talidomidem zależy od czasu trwania terapii i stosowanej dawki leku [18, 19, 23]. Tosi natomiast wykazał, że dla chorych z 2° i 3° neuropatii indukowanej talidomidem czynnikiem predysponującym do jej wystąpienia był czas trwania choroby (od zdiagnozowania do momentu rozpoczęcia leczenia talidomidem), przy czym dłuższy czas nie oznaczał ani większej liczby stosowanych terapii, ani też istotnie większych dawek leków działających neurotoksycznie [22]. Wyniki badań nad związkiem pomiędzy obrazem neurograficznym a symptomami i/lub klinicznymi objawami dysfunkcji nerwów czuciowych nie są jednoznaczne. Laaksonen, inaczej niż w badaniach Tosiego, nie wykazał korelacji pomiędzy symptomami czuciowymi a parametrami neurograficznymi przewodnictwa czuciowego w nerwach obwodowych [14, 22].
Neuropatia w przebiegu leczenia bortezomibem
Neuropatia wywołana bortezomibem ma charakter symetrycznej, dystalnej neuropatii czuciowej, z dominującymi symptomami bólowymi, często o typie kauzalgii [24, 25]. Cata na podstawie ilościowej i jakościowej oceny zaburzeń czucia po bortezomibie wykazał obecność dolegliwości bólowych na opuszkach palców oraz parestezji w zakresie dłoni i stóp [26]. Ilościowe badanie czucia oceniające próg czucia dotyku, bólu i temperatury ujawniło w obszarach zmienionej percepcji czucia zaburzenia odczuwania bodźców wszystkich modalności. Nie wykazano korelacji pomiędzy skumulowaną dawką leku i/lub czasem trwania terapii (liczba cykli bortezomibu) a wystąpieniem dolegliwości bólowych. Elektroneurograficznie uszkodzenie nerwów obwodowych po terapii bortezomibem ma charakter aksonalnej neuropatii czuciowej z predylekcją do uszkadzania włókien cienko lub niezmielinizowanych (A delta i C) [27].
Częstość wywołanej bortezomibem neuropatii i jej wpływ na leczenie chorych na szpiczaka nawrotowego/opornego
W wieloośrodkowym, otwartym badaniu fazy II (SUMMIT) neuropatia w trakcie leczenia bortezomibem pojawiła się lub objawy jej narosły u 63/202 (31%) chorych [28]. W grupie z objawami neuropatii u 60% chorych jej nasilenie było łagodne (1° i 2° wg NCI-CTC), a u 40% (25/63 chorych) – znaczne (3° wg NCI-CTC). Łączna, retrospektywna ocena badań SUMMIT i CREST wykazała, że podczas leczenia bortezomibem neuropatia wystąpiła lub uległa progresji u 90/256 (35%) chorych, spośród których 14 (16%) przerwało leczenie, a u 31 (34%) zredukowano dawkę leku [29]. Analiza końcowa dowiodła, że w grupie 35 chorych z neuropatią ł3° wg NCI-CTC i/lub neuropatią o niższym stopniu nasilenia, u których przerwano leczenie, aż u 25 chorych (71%) nastąpiło istotne zmniejszenie dolegliwości bólowych w 1–529 dni (mediana – 47 dni). W badaniach Badros z 2007 r. zarejestrowano pojawienie się lub nasilenie neuropatii w trakcie stosowania leku u 52% pacjentów [30]. W porównaniu z wynikami sprzed leczenia, zmniejszył się odsetek chorych z neuropatią w 1° (61 vs 28%), wzrósł odsetek chorych z neuropatią w 2° i 3° (15 vs 45%), a także pojawiła się neuropatia 4° (8%). Objawy neuropatii zmniejszyły się po odstawieniu leku lub redukcji dawki, a czas do osiągnięcia poprawy zależał od stopnia ciężkości tego powikłania i wynosił 3–8 mies. Wyniki badań Polskiej Grupy Szpiczakowej opublikowane w 2006 r. przeprowadzone w grupie 64 chorych wykazały obecność neuropatii w 37,5% chorych, w tym u 9% pacjentów nasilenie neuropatii było powodem przerwania leczenia [31]. Analiza czynników predysponujących do wystąpienia neuropatii indukowanej bortezomibem wg Badros wskazuje na znaczenie obecności klinicznych cech neuropatii przed leczeniem i współistnienie cukrzycy [30]. Nie wykazano natomiast, by na rozwój neuropatii wpływał wiek chorych, płeć, wcześniejsze kuracje talidomidem ani też czy bortezomib jest podawany jako jedyny lek czy w połączeniu z deksametazonem, talidomidem lub innymi cytostatykami (cisplatyna, doksorubicyna, cyklofosfamid, etopozyd). Richardson dowiódł, że istnieje związek polineuropatii z dawką dzienną leku (1,0 mg/m² vs 1,3 mg/m², częstość neuropatii wynosiła odpowiednio 21 vs 37%) i całkowitą dawką skumulowaną [29]. Wraz ze wzrostem dawki całkowitej do 30 mg/m² wzrastała częstość neuropatii, by następnie podczas kolejnych cykli utrzymywać się na stałym poziomie. Podobnie jak w przypadku leczenia talidomidem wskazana jest obiektywizacja zmian w układzie nerwowym badaniem neurograficznym [29]. Jakkolwiek wystąpienie lub nasilenie neuropatii w trakcie leczenia bortezomibem nie wiązało się z obecnością neuropatii w neurografii przed leczeniem, to jednak w grupie chorych z neuropatią po bortezomibie wykazano trend w kierunku redukcji amplitud odpowiedzi czuciowych nerwów obwodowych.
Leczenie bólu neuropatycznego
Leczenie bólu neuropatycznego, w tym bólu wywołanego stosowaniem talidomidu i bortezomibu u chorych na SzM, stanowi poważny problem terapeutyczny. Nie są poznane w pełni mechanizmy powstawania bólu, stąd ogromna różnorodność leków stosowanych w jego zwalczaniu. Współczesne opcje leczenia farmakologicznego obejmują leki z grupy antydepresantów, leków przeciwpadaczkowych, opioidów, antagonistów receptora NMDA, leków antyarytmicznych oraz kanabinoidów [32]. Do oceny bólu stosuje się wiele skal analizujących różne aspekty tego zjawiska. Jedną z nich, prostą dla pacjenta i w związku z tym szeroko stosowaną, jest 11-stopniowa skala Likerta (ryc. 1.) [33, 34]. Większość badań z randomizacją dotyczących terapii bólu neuropatycznego z kontrolą placebo przeprowadzono w PDN i PHN. Należy zwrócić uwagę na fakt, że efekt przeciwbólowy uzyskany w ww. jednostkach chorobowych nie musi mieć bezpośredniego przełożenia na wynik leczenia przeciwbólowego w innych zespołach neuropatycznych. Współczesne dane wskazują, że spośród leków przeciwpadaczkowych najlepsze efekty przeciwbólowe wykazują gabapentyna (GBP) oraz pregabalina (PG), a z leków antydepresyjnych – duloksetyna (DL). Niezmiennie dobry efekt przeciwbólowy uzyskuje się, stosując tramadol. Najczęściej rekomendowane leki w terapii bólu neuropatycznego, ich dawkowanie i najczęstsze działania niepożądane przedstawiono w tab. 2. Gabapentyna (GBP) wykazuje strukturalne podobieństwo do kwasu g-aminomasłowego (GABA) – hamującego neuroprzekaźnika w układzie nerwowym [35]. Efekt przeciwbólowy jest najprawdopodobniej wynikiem zmniejszania się napływu jonów wapnia do zakończeń nerwowych i redukcji uwalniania pobudzających neurotransmiterów [36, 37]. Gabapentyna nie łączy się z białkami osocza, okres półtrwania wynosi 6–7 godz., u chorych z niewydolnością nerek konieczna jest redukcja dawki [38]. Backonja i wsp. oceniali efekt przeciwbólowy GBP stosowanej w monoterapii przez 8 tyg. u chorych z PDN, z klirensem kreatyniny >60 ml/min [5]. Leczenie rozpoczynano od dawki 900 mg/dobę, zwiększając co tydzień o kolejne 900 mg do dawki docelowej 3600 mg/dobę. Po 8 tyg. wykazano znamienną redukcję natężenia bólu w porównaniu z grupą placebo, co było już widoczne w 2. tyg. leczenia. Dodatkowo wykazano normalizujący wpływ leku na zaburzenia snu. Podobne wyniki przedstawił Rowbotham u chorych z rozpoznaniem PHN [7]. Patomechanizm przeciwbólowego działania pregabaliny (PG), podobnie jak GBP, wiąże się z redukcją pobudzających neurotransmiterów [39]. Okres półtrwania wynosi 6 godz., lek nie wiąże się z białkami osocza, dawka leku musi być dostosowana do klirensu kreatyniny [40, 41]. Ocenę skuteczności i bezpieczeństwa leku przy dochodzeniu do dawki optymalnej (600 mg) drogą stopniowego zwiększania dawki lub szybkiego wysycenia analizował Freynhagen [42]. Zwrócono uwagę na fakt, że w grupie leczonej z szybkim dochodzeniem do dawki optymalnej (600 mg), istotne zmniejszenie odczuwania bólu osiągnięto już w pierwszym tygodniu leczenia w grupie ze stopniowym, wolniejszym zwiększaniem dawki efekt przeciwbólowy notowano później, tj. w 2. tyg. Rosenstock oceniał skuteczność leczenia przeciwbólowego PG u chorych z PDN i klirensem kreatyniny >60 ml/min, w dawce 300 mg/dobę, włączonej od pierwszego dnia terapii [4]. Po 8 tyg. wykazano znamienną redukcję bólu w grupie leczonej PG w porównaniu z wynikami uzyskanymi w grupie placebo. Dworkin analizował skuteczność przeciwbólową dwóch dawek PG (300 i 600 mg) u chorych z PHN [8]. Wielkość dawki dobowej uzależniano od klirensu kreatyniny (grupa A z klirensem kreatyniny >30 ml/min i <60 ml/min i grupa B – >60 ml/min). W obu grupach z różnymi docelowymi dawkami leku znamienna redukcja bólu wystąpiła w 1. tyg. leczenia. Lesser porównywał efektywność leczenia przeciwbólowego 2 dawek: 300 i 600 mg u chorych z PDN, u których klirens kreatyniny był większy od 60 ml/min [41]. Badania wykazały 70-procentową redukcję bólu u 27% chorych z większą dawką dobową leku, w porównaniu z 16% chorych leczonych mniejszą dawką. Freynhagen wykazał częstsze odstąpienie od leczenia u chorych z dawką docelową 600 mg/dobę, u których tę dawkę wprowadzono bez początkowego stopniowego jej zwiększania (25 vs 17%) [42]. Dodatkową korzyścią leczenia PG jest poprawa jakości snu [4, 8, 42]. Trójpierścieniowe leki antydepresyjne (TCA) stanowią kolejną grupę leków, które w badaniach z randomizacją, z kontrolą placebo u chorych z PDN i PHN istotnie redukują ból neuropatyczny [43–46]. Leki z tej grupy wzmagają w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN) aktywność zarówno neuronów adrenergicznych (NA), jak i serotoninergicznych (5-HT), co wpływa modulująco na segmentarne i nadsegmentarne układy nocyceptywne. Amitryptylina nie powinna być stosowana w leczeniu bólu neuropatycznego u ludzi starszych, a mniejsze objawy uboczne i lepszą tolerancję uzyskuje się, stosując w terapii nortryptylinę lub dezypraminę [47]. W ostatnich latach zwrócono uwagę na analgetyczny efekt leku antydepresyjnego – duloksetyny w neuropatiach bólowych o różnym podłożu [48]. W badaniach doświadczalnych wykazano, że lek ten hamuje wychwyt zwrotny 5-HT i NA, oba neurotransmitery są włączone w regulację procesów nocyceptywnych w OUN [49, 50]. Duloksetyna wiąże się z białkami osocza w 96%, jest metabolizowana w wątrobie, a okres półtrwania wynosi ok. 12 godz. [51]. Przeciwbólowe działanie duloksetyny w neuropatii bólowej w PDN oceniał m.in. Goldstein [52]. W 12-tygodniowym okresie obserwacji duloksetyna w dawce 60 lub 120 mg dziennie powodowała znamienną redukcję bólu, w porównaniu z wynikami uzyskanymi w grupie placebo, już po 1. tyg. leczenia i efekt analgetyczny utrzymywał się przez cały okres badania. Z uwagi na zbliżony efekt analgetyczny obu dawek oraz wyższy odsetek AE przy dawce 120 mg stosowanie dawki 60 mg/dobę wydaje się bardziej uzasadnione. Spośród leków o działaniu opiatowym w terapii bólu neuropatycznego szeroko stosowany jest tramadol. Mechanizm działania analgetycznego obejmuje agonistyczne działanie na receptory opioidowe m oraz, podobnie jak w przypadku trójpierścieniowych leków antydepresyjnych, wpływ na system monoaminoergiczny (hamowanie wychwytu zwrotnego NA i 5-TH) [53]. W odróżnieniu od typowych opioidów, tramadol charakteryzuje się niskim potencjałem wywołania lekozależności i rozwoju tolerancji [54–56]. Jednoczesne podawanie leku z inhibitorami wychwytu zwrotnego serotoniny, zwłaszcza selektywnymi, oraz inhibitorami MAO może prowadzić do rozwoju zespołu serotoninowego, a łączne podawanie tramadolu z neuroleptykami, lekami antydepresyjnymi zwiększa pobudliwość drgawkową. Badanie z randomizacją skuteczności tramadolu w zwalczaniu bólu neuropatycznego u chorych z PDN przeprowadził Harati [56]. Dawkę leku stopniowo zwiększano od 50 mg/dobę do dawki 400 mg/dobę w 14. dniu badania i utrzymywano ją przez następnych 14 dni. Redukcję bólu wykazano u 25/28 chorych leczonych tramadolem i tylko u 12/33 z grupy placebo. W badaniach Sindrupa leczeniu tramadolem poddano chorych z bólem neuropatycznym o różnym podłożu, oceniano redukcję bólu, parestezji i allodyni (ból wywołany pobudzeniem mechanoreceptorów) po 4 tyg. stosowania leku w dawce od 200 do 400 mg/dobę [6]. Wykazano znamienną poprawę trzech badanych modalności w porównaniu z wynikami uzyskanymi w grupie kontrolnej. Mechanizm zaburzeń prowadzących do rozwoju bólu neuropatycznego jest złożony i nie w pełni poznany, a obecnie zalecane leki do jego zwalczania redukują doznania bólowe, działając poprzez wielorakie systemy regulacyjne oddziałujące na układ nocycepcja/antynocycepcja.
Piśmiennictwo
1. Hilkens PH, Verweij J, Stoter G, Vecht ChJ, Putten WLJ, van den Bent MJ. Peripheral neurotoxicity induced by docetaxel. Neurology 1996; 46: 104-8. 2. Gardner-Medwin JM, Smith NJ, Powell RJ. Clinical experience with thalidomide in the management of severe oral and genital ulceration in conditions such as Behcet disease: use of neurophysiological studies to detect thalidomide neuropathy. Ann Rheum Dis 1994; 53: 828-32. 3. Gao WQ, Dybal N, Shinsky N, et al. Neurotrophin-3 reverses experimental cisplatin-induced peripheral sensory neuropathy. Ann Neurol 1995; 38: 30-7. 4. Rosenstock J, Tuchman M, LaMoreaux L, Sharma U. Pregabalin for treatment of painful diabetic peripheral neuropathy: a double-blind, placebo-controlled trials. Pain 2004; 110: 628-38. 5. Backonja M, Beydoun A, Edwards KR, Schwartz SL, Fonseca V, Hes M, LaMoreaux L, Garofalo E. Gabapentin in the symptomatic treatment of painful neuropathy in patients with diabetes mellitus. JAMA 1998; 280: 1831-6. 6. Sindrup SH, Andersen G, Madsen C, Smith T, Brosen K, Jensen TS. Tramadol relieves pain and allodynia in polyneuropathy: a randomised, double-blind, controlled trials. Pain 1999; 83: 85-90. 7. Rowbotham M, Harden N, Stacey B, Bernstein P, Magnus-Miller L. Gabapentin for the treatment of postherpetic neuralgia: a randomized controlled trial. JAMA 1998; 280: 1837-42. 8. Dworkin RH, Corbin AE, Young JP, et al. Pregabalin for the treatment of posherpetic neuralgia. a randomized, placebo-controlled trial. Neurology 2003; 60: 1274-83. 9. Walsh JC. The neuropathy of multiple myeloma. An electrophysiological and histological study. Arch Neurol 1971; 25: 404-14. 10. Plasmati R, Pastorelli F, Cavo M, et al. Neuropathy in multiple myeloma treated with thalidomide. Neurology 2007; 69: 573-81. 11. Stillman M, Cata J. Management of chemotherapy-induced peripheral neuropathy. Curr Pain Headache Rep 2006; 10: 279-87. 12. Chaudhry V, Cornblath DR, Corse A, Freimer M, Simmons-O’Brien E, Vogelsang G. Thalidomide-induced neuropathy. Neurology 2002; 59: 1872-5. 13. Molloy FM, Floeter MK, Syed NA, et al. Thalidomide neuropathy in patients treated for metastatic prostate cancer. Muscle Nerve 2001; 24: 1050-7. 14. Laaksonen S, Remes K, Koskela K, Voipio-Pulkki LM, Falck B. Thalidomide therapy and polyneuropathy in myeloma patients. Electromyogr Clin Neurophysiol 2005; 45: 75-86. 15. Hess CW, Hunziker T, Kupfer A, Ludin HP. Thalidomide-induced neuropathy. A prospective clinical, neurophysiological and pharmacogenetic evaluation. J Neurol 1986; 233: 83-9. 16. Ochonisky S, Verroust J, Bastuji-Garon S, Gherardi R, Revuz J. Thalidomide neuropathy incidence and clinicoelectrophysiologic findings in 42 patients. Arch Dermatol 1994; 130: 66-9. 17. Isoardo G, Bergui M, Durelli L, et al. Thalidomide neuropathy: clinical, electrophysiological and neuroradiological features. Acta Neurol Scand 2004; 109: 188-93. 18. Mileshkin L, Stark R, Day B, Seymour JF, Zeldis JB, Prince HM. Development of neuropathy in patients with myeloma treated with thalidomide: patterns of occurrence and the role of electrophysiologic monitoring. J Clin Oncol 2006; 24: 4507-14. 19. Offidani M, Corvatta L, Marconi M, et al. Common and rare side-effects of low-dose thalidomide in multiple myeloma: focus on the dose-minimizing peripheral neuropathy. Eur J Haematol 2004; 72: 403-9. 20. Lagueny A, Rommel A, Vignolly B, Taieb A, Vendeaud-Busquet M, Doutre MS, Julien J. Thalidomide neuropathy: an electrophysiologic study. Muscle Nerve 1986; 9: 837-44. 21. Giannini F, Volpi N, Rossi S, Passero S, Fimiani M, Cerase A. Thalidomide-induced neuropathy: a ganglionopathy? Neurology 2003; 60: 877-8. 22. Tosi P, Zamagni E, Cellini C, et al. Neurological toxicity of long-term (>1 yr) thalidomide therapy in patients wit multiple myeloma. Eur J Haematol 2005; 74: 212-6. 23. Richardson P, Schlossman R, Jagannath S, et al. Thalidomide for patients with relapsed multiple myeloma after high-dose chemotherapy and stem cell transplantation: results of an open-label multicenter phase 2 study of efficacy, toxicity, and biological activity. Mayo Clin Proc 2004; 79: 875-82. 24. Umapathi T, Chaudhry V. Toxic neuropathy. Curr Opin Neurol 2005; 18: 574-80. 25. van den Bent MJ. Prevention of chemotherapy-induced neuropathy: leukemia inhibitory factor. Clin Cancer Res 2005; 11: 1691-3. 26. Cata JP, Weng H-R, Burton AW, Villareal H, Giralt S, Dougherty PM. Quantitative sensory findings in patients with bortezomib-induced pain. J Pain 2007; 8: 296-306. 27. Stubblefield MD, Slovin S, MacGregor-Cortelli B, et al. An electrodiagnostic evaluation of the effect of pre-existing peripheral nervous system disorders in patients treated with the novel proteasome inhibitor bortezomib. Clin Oncol 2006; 18: 410-8. 28. Richardson PG, Barlogie B, Berenson J, et al. A phase 2 study of bortezomib in relapsed, refractory myeloma. NEJM 2003; 348: 2609-17. 29. Richardson PG, Briemberg H, Jagannath S, et al. Frequency, characteristics, and reversibility of peripheral neuropathy during treatment of advanced multiple myeloma with bortezomib. J Clin Oncol 2006; 24: 3113-20. 30. Badros A, Goloubeva O, Dalal JS, et al. Neurotoxicity of bortezomib therapy in multiple myeloma: a single-center experience and review of the literature. Cancer 2007; 110: 1042-8. 31. Walter-Croneck A, Dmoszyńska A, Skotnicki A i wsp. Skuteczność i bezpieczeństwo bortezomibu w leczeniu opornego/nawrotowego szpiczaka plazmocytowego – doświadczenia Polskiej Grupy Szpiczakowej. Acta Haematol Pol 2006; 37 suppl. 1: 125-34. 32. Gidal B, Billington R. New and emerging treatment options for neuropathic pain. Am J Manag Care 2006; 12: S269-78. 33. Melzack R. The short – form McGill Pain Questionnaire. Pain 1987; 30: 191-7. 34. Farrar JT, Young JP Jr, LaMoreaux L, Werth JL, Poole RM. Clinical importance of changes in chronic pain intensity measured on an 11-point numerical pain rating scale. Pain 2001; 94: 149-58. 35. Goa KL, Sorkin EM. Gabapentin: review of its pharmacological properties and clinical potential in epilepsy. Drugs 1993; 46: 409-27. 36. Rose MA, Kam PC. Gabapentin: pharmacology and its use in pain management. Anaesthesia 2002; 57: 451-62. 37. Field MJ, Oles RJ, Lewis AS, MCCleary S, Hughes J, Singh L. Gabapentin (neurontin) and S-(+)-3-isobutylgaba represent a novel class of selective antihyperalgesic agents. Br J Pharmacol 1997; 121: 1513-22. 38. Dyck PJ, Litchy WJ, Lehman KA, Hokanson JL, Low PA, O’Brien PC. Variables influencing neuropathic endpoints: the Rochester Diabetic Neuropathy Study of Healthy Subjects. Neurology 1995; 45: 1115-21. 39. Sills GJ. The mechanisms of action of gabapentin and pregabalin. Curr Opin Pharmacol 2006; 6: 108-13. 40. Frampton JE, Scott LJ. Pregabalin: in the treatment of painful diabetic peripheral neuropathy. Drugs 2004; 64: 2813-20. 41. Lesser H, Sharma U, LaMoreaux L, Poole RM. Pregabalin relieves symptoms of painful diabetic neuropathy: a randomized controlled trial. Neurology 2004; 63: 2104-10. 42. Freynhagen R, Strojek K, Griesing T, Whalen E, Balkenohl M. Efficacy of pregabalin in neuropathic pain evaluated in a 12-week, randomised, double-blind, multicentre, placebo-controlled trial of flexible- and fixed-dose regimens. Pain 2005; 115: 254-63. 43. Gomez-Perez FJ, Rull JA, Dies H, Rodriquez-Rivera JG, Gonzalez-Barranco J, Lozano-Castan~eda O. Nortriptyline and fluphenazine in the symptomatic treatment of diabetic neuropathy. A double-blind cross-over study. Pain 1985; 23: 395-400. 44. Max MB, Kishore-Kumar R, Schafer SC, Meister B, Gracely RH, Smoller B, Dubner R. Efficacy of desipramine in painful diabetic neuropathy: a placebo-controlled trial. Pain 1991; 45: 3-9. 45. Kishore-Kumar R, Max MB, Schafer SC, et al. Desipramine relieves postherpetic neuralgia. Clin Pharmacol Ther 1990; 47: 305-12. 46. Watson CP, Evans RJ, Reed K, Merskey H, Goldsmith L, Warsh J. Amitriptyline versus placebo in postherpetic neuralgia. Neurology 1982; 32: 671-3. 47. Watson CPN, Vernich L, Chipman M, Reed K. Nortryptyline versus amitryptyline in postherpetic neuralgia: a randomized trial. Neurology 1998; 51: 1166-71. 48. Sindrup SH, Jensen TS. Efficacy of pharmacological treatments of neuropathic pain: an update and effect related to mechanism of drug action. Pain 1999; 83: 389-400. 49. Iyengar S, Webster AA, Hemrick-Luecke SK, Xu JY, Simmons RM. Efficacy of duloxetine, a potent and balanced serotonin- -norepinephrine reuptake inhibitor in persistent pain models in rats. J Pharmacol Exp Ther 2004; 311: 576-84. 50. Fields HL, Heinricher MM, Mason P. Neurotransmitters in nociceptive modulatory circuits. Annu Rev Neurosci 1991; 14: 309-29. 51. Westanmo AD, Gayken J, Haight R. Duloxetine: a balanced and selective norepinephrine and serotonin reuptake inhibitor. Am J Health Syst Pharm 2005; 62: 2481-90. 52. Goldstein DJ, Lu Y, Detke MJ, Lee TC, Iyengar S. Duloxetine vs. placebo in patients with painful diabetic neuropathy. Pain 2005; 116: 109-18. 53. Raffa RB, Friderichs F, Reimann W, Shank RB, Codd EE, Vaught JL. Opioid and non-opioid components independently contribute to the mechanism of action of tramadol, an atypical opioid analgesic. J Pharmacol Exp Ther 1992; 260: 275-85. 54. Osipova NA, Novikoy GA, Beresnev VA, Loseva NA. Analgesic effect of tramadol in cancer patients with chronic pain: a comparison with prolonged action morphine sulfate. Curr Ther Res 1991; 50: 812-21. 55. Preston KL, Jasinski DR, Testa M. Abuse potential and pharmacological comparison of tramadol and morphine. Drug Alcohol Depend 1991; 27: 7-17. 56. Harati Y, Gooch C, Swenson M, et al. Double-blind randomized trial of tramadol for the treatment of the pain of diabetic neuropathy. Neurology 1998; 50: 1842-6.
Adres do korespondencji
prof. nadzw. Lidia Usnarska-Zubkiewicz Katedra i Klinika Hematologii, Nowotworów Krwi i Transplantacji Szpiku Akademia Medyczna ul. Pasteura 4 50-367 Wrocław e-mail: lidiauz@wp.pl