The assessment of social support provided for and stress-coping strategies adopted by parents of chronically ill children

WSTĘP

Rodzice dzieci z chorobą przewlekłą spotykają wiele problemów natury psychofizycznej i społecznej. Ich życie jest zdeterminowane przez chorobę dziecka. Narażenie na stały, silny stres sprawia, że rodzice podejmują próby odnale-zienia się w nowej sytuacji. Wpływa to na ich mobilizację do działania oraz zmusza do poszukiwania wsparcia spo-łecznego.
Niepełnosprawność dziecka to według psychologów jeden z poważniejszych stresorów, stawiających rodzinę w sytuacji kryzysowej, będący przyczyną lęku, żalu, niepewności, bezsilności, a nawet poczucia beznadziei. Choroba przewlekła to zjawisko niepożądane w życiu i rozwoju dziecka. Komisja Chorób przy Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization – WHO) definiuje choroby przewlekłe, jako zaburzenie lub odchylenie od normy, które charakteryzuje się trwałymi, spowodowanymi, nieodwracalnymi zmianami patologicznymi, często pozostawiającymi po sobie inwalidztwo, wymagające specjalnego postępowania rehabilitacyjnego oraz długiego okresu nadzoru, obser-wacji lub opieki [1]. Według WHO dziecko niepełnosprawne to takie, które bez specjalnych ulg i specjalnej pomocy z zewnątrz jest długotrwale, całkowicie lub w znacznym stopniu niezdolne do uczestnictwa w grupie normalnie rozwi-niętych i zdrowych rówieśników [2].
Stres to zjawisko fizjologiczne, naturalne, przyporządkowane rozwojowi każdego człowieka. Choroba jest szczególnym rodzajem sytuacji stresowej, działa jako stresor biologiczny, który wpływa na czynność organizmu oraz stresor psychiczny, który wpływa w sposób pośredni na stan psychiczny i funkcjonowanie człowieka. Choroba soma-tyczna ma wszystkie elementy charakteryzujące stresor psychiczny. Czynnik zagrożenia psychospołecznego i biologicznego zakłóca realizację życiowych celów i zadań oraz uniemożliwia zaspokajanie przez jednostkę jej róż-nych potrzeb [3]. Styl radzenia sobie ze stresem to predyspozycje osoby do reagowania w określony sposób w sytuacji stresującej. Wyróżnione zostały trzy style radzenia sobie ze stresem (wg koncepcji Endlera i Parkera): styl skoncentro-wany na zadaniu polega na podejmowaniu wysiłków, których celem jest rozwiązanie problemu przez zmianę sytuacji lub dokonanie przekształceń poznawczych, styl skoncentrowany na emocjach charakteryzuje się koncentracją na własnych emocjach i przeżyciach. Przeważa w nim tzw. myślenie życzeniowe i fantazjowanie, którego celem jest obni-żenie napięcia emocjonalnego. Styl skoncentrowany na unikaniu polega na wystrzeganiu się myślenia i konfrontowania z sytuacją stresową. Do obniżenia napięcia dąży się bądź przez zaangażowanie w czynności zastęp-cze (np. jedzenie, oglądanie telewizji, zakupy), bądź przez poszukiwanie kontaktów towarzyskich [4].
Wiele rodzin potrafi radzić sobie ze stresem, nie uświadamiając sobie tego. Aktywność w pokonywaniu trudno-ści jest procesem rozwojowym wpływającym na adaptację w przyjmującej coraz to nowe oblicza rzeczywistości. Mo-deratorem stresu dla całej rodziny i poszczególnych jej członków jest wsparcie społeczne, rozumiane jako przekonanie osoby, że jest szanowana, podlega opiece i należy do sieci wzajemnych zobowiązań. Wsparcie społeczne to niezbędny element pomocy dla większości rodzin, które wychowują niepełnosprawne dziecko. Współczesne rozumienie wsparcia społecznego zostało ukształtowane w obrębie problematyki radzenia sobie ze stresem i w zakresie wzajemnego od-działywania człowieka i otoczenia. Wsparcie ma działanie stymulujące, sprzyjające tworzeniu nowych strategii radze-nia sobie ze stresem oraz podejmowaniu prób samodzielnego i skutecznego radzenia sobie z trudnościami [5]. Sytua-cja trudna generuje wsparcie potrzebne w związku z rozbieżnością pomiędzy presją i wymogami otoczenia a możliwościami jednostki. Wsparcie należy do codziennych doświadczeń człowieka i pełni funkcje przystosowawcze, sprzyjające zdrowiu i zachowaniu równowagi psychofizycznej [6].

CEL PRACY

Celem podętych badań była ocena wsparcia społecznego i podejmowanych strategii radzenia sobie ze stresem w grupie rodziców dzieci chorych przewlekle.

MATERIAŁ I METODY

Badania zrealizowano z wykorzystaniem metody sondażu diagnostycznego, przy użyciu standaryzowanych na-rzędzi badawczych: Kwestionariusza radzenia sobie w sytuacjach trudnych (CISS), standaryzowanego formularza polskiej wersji Berlińskiej skali wsparcia społecznego (BSSS) oraz ankiety autorskiej.
Kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych (CISS) składa się z 48 stwierdzeń dotyczących róż-nych zachowań podejmowanych w sytuacjach stresowych. Narzędzie bada nasilenie 3 stylów radzenia sobie ze stre-sem: stylu skoncentrowanego na zadaniu (SSZ), stylu skoncentrowanego na emocjach (SSE) i stylu skoncentrowanego na unikaniu (SSU). Dodatkowo kwestionariusz zawiera 2 skale: angażowanie się w czynności zastępcze (ACZ) i poszukiwanie kontaktów towarzyskich (PKT), które wywodzą się ze skali SSU [4].
Polska wersja Berlińskiej skali wsparcia społecznego (Berlin Social Support Scale – BSSS) opracowana przez Łuszczyńską, Kowalską, Schwarzera i Shultza jest psychometrycznym narzędziem do pomiaru wsparcia w wielości jego wymiarów. Służy do badania spostrzeganego dostępnego wsparcia, zapotrzebowania na wsparcie, poszukiwania wsparcia oraz zadowolenia ze wsparcia. Badane poziomy wsparcia dotyczą wsparcia emocjonalnego, informacyjnego oraz instrumentalnego [7].
Część autorska ankiety zawiera 27 pytań dotyczących danych socjodemograficznych respondentów oraz py-tań związanych z codziennością życia rodziców dzieci z chorobą przewlekłą.
Badania przeprowadzono wśród 149 rodziców (matek lub ojców) dzieci z chorobą przewlekłą, leczonych w Przyklinicznej Specjalistycznej Przychodni dla Dzieci i Młodzieży przy SPSK nr 1 w Szczecinie w 2016 r. Badania prowadzone były przez ankietera – pielęgniarkę zatrudnioną w przychodni wśród rodziców, których udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy. Badania przeprowadzono z poszanowaniem praw pacjenta oraz za zgodą kierownika jednostki, w której były przeprowadzone badania. Rodzicom rozdawano ankiety w czasie wizyty u specjalisty, a następnie umożliwiono spokojne wypełnienie w pokoju edukacyjnym lub socjalnym. Rodzice zostali poinformowa-ni o możliwości zrezygnowania z udziału w procesie badawczym.
Badania uzyskały pozytywną opinię Komisji Bioetycznej Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie.
Kryterium włączenia do badań było posiadanie dziecka lub dzieci z chorobą przewlekłą bez względu na typ schorzenia czy czas trwania choroby.
Większość badanych rodziców stanowiły matki (79%), ojcowie stanowili 21% badanych. Średni wiek bada-nych wynosił 38,41 roku, w przedziale wiekowym 19–51 lat. Wykształcenie średnie posiadało 41% rodziców, wy-kształcenie wyższe 28%, 25% respondentów zadeklarowało wykształcenie zawodowe, 6% badanych stanowiły osoby z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym. U większości dzieci chorobą przewlekłą była cukrzyca (64%). Śred-nia wieku chorych dzieci wyniosła 11,19 roku. Najkrótszy okres trwania choroby to 2 miesiące, a najdłuższy to 17 lat. Średnia długość choroby dziecka wyniosła 6,41 z odchyleniem standardowym 3,97. Dolny kwartyl wyniósł 3, nato-miast górny 8,5, co oznacza, że u połowy dzieci czas trwania choroby mieścił się w przedziale od 3 do 8,5 roku. Spo-śród dzieci 37% wymagało pomocy dietetyka, 30% korzystało z pomocy pielęgniarki, 11% z pomocy rehabilitanta, 42% z pomocy innych specjalistów, 20% nie wymagało pomocy. Większość badanych rodziców (81%) dostrzegała ograniczenia w życiu codziennym dziecka spowodowane chorobą, 91% uważało, że rozpoznanie choroby przewlekłej spowodowało zmianę w życiu ich dziecka.
Do analizy zmiennych zastosowano statystyki opisowe. Wnioskowanie statystyczne dla zmiennych, których rozkład był istotnie rozbieżny z wartościami oczekiwanymi rozkładu normalnego, oparto na wynikach testu Kruskala-Wallisa dla wielu grup niezależnych. Do pomiaru sił i kierunków występujących zależności pomiędzy zmiennymi sto-sowano współczynnik korelacji rangowej Spearmana. Za wyniki istotne statystycznie uznawano wyliczone prawdo-podobieństwo testowe p < , gdzie przyjęto, że  = 0,05. Obliczenia statystyczne i opracowanie wyników wykonano z wykorzystaniem programów Microsoft Word 2016, Microsoft Excel 2016 oraz StatSoft Statistica 12.

WYNIKI

Na podstawie przeprowadzonych badań dokonano analizy wsparcia społecznego. Najwyżej punktowanym obsza-rem było zadowolenie ze wsparcia społecznego – mediana wynosiła 4 (Q1 – 3, Q3 – 4), natomiast najniższe wartości uzyskano w kategorii poszukiwana wsparcia – mediana wynosiła 2,8 (Q1 – 2,4, Q3 – 3,2; tab. 1.).
W badaniu dokonano również analizy stylów radzenia sobie ze stresem. W skali, określającej skoncentrowany na zadaniu styl radzenia sobie ze stresem (SSZ), w skali stylu skoncentrowanego na unikaniu (SSU) oraz w poszukiwania kontaktów towarzyskich (PKT) mediana wynosiła 6, w pozostałych dwóch kategoriach mediana wy-nosiła 5. Największe rozbieżności w wartościach międzykwartylowych zaobserwowano w skali stylu skoncentrowane-go na zadaniu (tab. 2.). Wyznaczono również styl dominujący (z prawdopodobieństwem na poziomie 85%). Wykaza-no, że styl skoncentrowany na zadaniu dominuje u 32,21% badanych.
Dokonano analizy zależności pomiędzy wsparciem społecznym a nasileniem poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem.
Wykazano istotną statystycznie zależność pomiędzy stylem skoncentrowanym na zadaniu i wszystkimi kate-goriami wsparcia społecznego, poza aktualnie otrzymywanym wsparciem emocjonalnym i zadowoleniem ze wsparcia społecznego. Dodatnie wartości współczynników korelacji świadczą o tym, że wraz ze wzrostem nasilenia wsparcia w skalach zapotrzebowanie na wsparcie i poszukiwanie wsparcia, nasila się również zadaniowy styl radzenia sobie ze stresem. Stwierdzono istotną statystycznie ujemną korelację pomiędzy stylem skoncentrowanym na emocjach a wszystkimi kategoriami wsparcia społecznego poza poszukiwaniem wsparcia. Analiza wykazała istotną statystycz-nie zależność pomiędzy stylem skoncentrowanym na unikaniu a zapotrzebowaniem na wsparcie oraz poszukiwaniem wsparcia. Stwierdzono również zależność istotną statycznie pomiędzy kategorią angażowanie się w czynności zastęp-cze, które stanowi jedną ze sprecyzowanych strategii skoncentrowanej na unikaniu, a zapotrzebowaniem na wsparcie społeczne, aktualnie otrzymywanym wsparciem emocjonalnym i instrumentalnym oraz zadowoleniem ze wsparcia społecznego. Wykazano również zależność istotną statystycznie pomiędzy nasileniem skali poszukiwana kontaktów towarzyskich, wywodzącej się ze stylu skoncentrowanego na unikaniu sytuacji stresowych i spostrzeganym dostęp-nym wsparciem emocjonalnym, instrumentalnym, zapotrzebowaniem na wsparcie, poszukiwaniem wsparcia, aktual-nie otrzymywanym wsparciem instrumentalnym oraz informacyjnym. Dodatnie wartości współczynnika korelacji wskazują na silniejsze poszukiwanie kontaktów towarzyskich wraz ze wzrostem wartości w skali zapotrzebowanie na wsparcie i poszukiwanie wsparcia społecznego (tab. 3.).
Dodatkowo wykazano, że wsparcie społeczne jest zróżnicowane względem dominującego stylu radzenia sobie ze stresem w kategoriach spostrzeganego dostępnego wsparcia emocjonalnego, zapotrzebowania na wsparcie, aktual-nie otrzymywanego wsparcia emocjonalnego, instrumentalnego, informacyjnego oraz zadowolenia z otrzymywanego wsparcia (tab. 4.). W kategorii spostrzegane dostępne wsparcie emocjonalne najwyższą medianę stwierdzono w grupie, gdzie dominujący był styl skoncentrowany na zadaniu, natomiast najniższą w stylu skoncentrowanym na emocjach. Z kolei istotnie najwyższe zapotrzebowanie na wsparcie wykazano w grupie, gdzie stylem dominującym był styl skon-centrowany na unikaniu, najniższą wartość środkową obserwowano zaś wśród badanych, u których nie wyodrębniono stylu dominującego. Najwyższy poziom w kategorii aktualnie otrzymywane wsparcie emocjonalne wykazano w grupie badanych, wśród których nie wyodrębniono stylu dominującego. Najniższy poziom obserwowano wśród badanych, u których stylem dominującym był skoncentrowany na emocjach. Stwierdzono również najniższe wartości aktualnie otrzymywanego wsparcia instrumentalnego i informacyjnego w grupie badanych, wśród których stylem dominującym był skoncentrowany na unikaniu. Najwyższy poziom zadowolenia z otrzymywanego wsparcia prezentowały osoby z dominującym stylem zadaniowym, podczas gdy najniższe wartości obserwowano wśród osób z dominującym sty-lem skoncentrowanym na emocjach.

DYSKUSJA

Wśród problemów z jakimi spotykają się rodzice dzieci z chorobą przewlekłą, bez względu na jej rodzaj, można wymienić kilka, które są wspólne. Na pierwszy plan wysuwają się stres (głównie w rozumieniu choroby jako sytuacji trudnej) oraz wsparcie społeczne, w różnych odmianach. Rodzice dzieci chorych przewlekle to „pacjenci drugiego rzu-tu” w całym, psychofizycznym znaczeniu tego określenia. Z jednej strony muszą wspierać swoje niepełnosprawne dzieci, z drugiej sami wymagają wsparcia. Stres jest niewątpliwie czynnikiem stale towarzyszącym codziennemu funkcjonowaniu rodziny z osobą niepełnosprawną i wpływa na proces dostosowywania się członków rodziny do trud-nej sytuacji [8]. W badaniach własnych wykazano, że sposób radzenia sobie ze stresem zależny jest od wsparcia spo-łecznego na wielu płaszczyznach.
Z badań Suwalskiej-Barancewicz i wsp. wynika, że uzmysłowienie rodzicom dzieci niepełnosprawnych intelek-tualnie sposobu postępowania z własnym dzieckiem oraz potencjalnych źródeł odczuwanego przez nich stresu może sprzyjać wypracowaniu nowych strategii poprawy jakości życia [9]. Na podstawie badań Rosińczuk i wsp. stwierdzo-no, że rodzice dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym na każdym etapie radzenia sobie z faktem postawionej diagnozy wymagają szczególnej troski ze strony personelu pielęgniarskiego. Wychowywanie dziecka niepełnosprawne-go jest dla rodziców źródłem wielu wyzwań, negatywnych emocji, a także problemów natury finansowej. Wymagają oni szczególnego traktowania, głównie profesjonalnego przekazywania informacji, zrozumienia, cierpliwości i wsparcia emocjonalnego, instrumentalnego i materialnego [10]. Badania Bednarka i wsp. dotyczące trudności w realizacji opie-ki nad dziećmi z mózgowym porażeniem dziecięcym wykazały, że zaangażowanie rodziców odgrywa istotną rolę w procesie usprawniania i rozwoju dziecka [11].
Badania własne wykazały, że wraz ze wzrostem nasilenia stylu zadaniowego radzenia sobie ze stresem w grupie badanych rodziców dzieci chorych przewlekle nasilał się wzrost otrzymywanego wsparcia. Dodatkowo stwier-dzono, że największa część badanych w sytuacjach stresowych przyjmowała styl skoncentrowany na zadaniu. Niższe wsparcie skutkowało nasileniem stylu skoncentrowanego na emocjach.
W badaniach Borowicz i wsp. wykazano, że rodzice dzieci z uszkodzonym słuchem oczekują od doradców i specjalistów, którzy prowadzą rehabilitację ich dzieci, psychicznego wsparcia i konkretnej pomocy metodycznej. Szczególnie istotne z perspektywy rodziców jest utwierdzanie ich w przekonaniu, że potrafią sprostać wielu wymaga-niom wychowawczym i rehabilitacyjnym [12]. Podobne wyniki uzyskano na podstawie badań Czenczek i wsp. w grupie rodziców dzieci autystycznych. Wykazano, że poradnictwo, uświadamianie, profesjonalna pomoc rodzinom dotkniętym problem autyzmu są niezbędne i mogą istotnie wpłynąć na poprawę ich funkcjonowania, a tym samym lepszą jakość życia [13]. Inne badania dotyczące stylów radzenia sobie ze stresem rodziców dzieci z chorobą nowo-tworową wykazały, że rodziców preferujących styl zadaniowo-emocjonalny charakteryzowała spójność, czyli silna więź emocjonalna, prawidłowa komunikacyjność oraz adaptacyjność. Dodatkowo rodzice aktywnie poszukiwali wsparcia społecznego i potrafili z niego korzystać [14].
Badania dotyczące radzenia sobie ze stresem i samooceny słyszących ojców względem głuchoty dziecka wy-kazały, że ojcowie dzieci głuchych niezależnie od posiadanej samooceny deklarują zadaniowy styl radzenia sobie w sytuacji doświadczania stresu, co może wiązać się z głuchotą dziecka. Z jednej strony bowiem mogą podejmować się wielu zadań związanych z rehabilitacją dziecka, z drugiej zaś poszukują sposobu, jakim może być nadmierna aktyw-ność ukierunkowana na realizację zadań, aby odciąć się od przeżyć związanych z byciem ojcem głuchego dziecka [4].
Badania własne wykazały, że poszukiwanie kontaktów towarzyskich i angażowanie się w czynności zastęp-cze jest tym silniejsze, im większe jest zapotrzebowanie na wsparcie.
W badaniach dotyczących wsparcia społecznego rodzin dzieci z młodzieńczym idiopatycznym zapaleniem stawów wykazano, że większość respondentów nie otrzymuje odpowiedniego wsparcia materialnego, rzeczowego oraz społecznego. Badania dotyczące funkcjonowania społecznego dzieci niepełnosprawnych wykazały natomiast, że nadal duży problem stanowi ludzka mentalność oraz niechęć skierowana do niepełnosprawnych. Zdaniem rodziców i opiekunów dzieci niepełnosprawnych działalność władz na rzecz niepełnosprawnych jest niewidoczna lub niewystar-czająco skuteczna. Rodziny osób niepełnosprawnych przeważnie uzyskują wsparcie i pomoc od bliskich oraz ludzi będących w podobnej sytuacji życiowej. Główną przeszkodą, jaką napotykają niepełnosprawne dzieci i ich rodzice, jest brak odpowiedniej kadry oraz sprzętu medycznego [15]. Badania Szymańskiej dotyczące roli wsparcia społeczne-go w leczeniu cukrzycy u młodzieży wykazały, że pacjenci chorujący dłużej otrzymują mniej pomocy ze strony in-nych i są mniej z niej zadowoleni [6].
Badania własne wykazały wysokie wyniki wsparcia społecznego, co świadczy o dobrej kondycji psychospo-łecznej rodziców. Dodatkowo wykazano, że zadowolenie z otrzymanego wsparcia przewyższa poszukiwane wsparcie, co świadczy o tym, że rodzicom łatwiej jest przyjmować pomoc niż o nią prosić.
Badania Olszewskiej i wsp. wykazały, że najwięcej wsparcia emocjonalnego oraz informacyjnego nastolatki otrzymywały od swoich opiekunów. Chore dzieci otrzymały wysoki poziom wsparcia wartościującego oraz emocjo-nalnego ze strony rówieśników, a nastolatki wsparcie informacyjne oraz emocjonalne otrzymywały od personelu me-dycznego [16].
Badania analizujące wypalanie u rodziców dzieci z niepełnosprawnością wykazały, że im wyższe wartości po-czucia stresu, tym wyższe wartości wyczerpania emocjonalnego i bezradności [17].
Badania własne wykazały, że niższe wsparcie skutkuje nasileniem stylu skoncentrowanego na emocjach i stylu skoncentrowanego na unikaniu.
Poznanie problemów z jakimi spotykają się rodzice dzieci przewlekle chorych, pomimo subiektywnych i obiektywnych ograniczeń występujących podczas przeprowadzania badań, wpływa na efektywność pomocy psy-chospołecznej.

WNIOSKI

1. U rodziców dominującym stylem radzenia sobie ze stresem spowodowanym przewlekłą chorobą dziecka jest styl zadaniowy, czyli skoncentrowany na problemie, o czym świadczy ich duża aktywność i zdyscyplinowanie, predysponujące ich do dobrej współpracy z pracownikami ochrony zdrowia.
2. Większe wsparcie społeczne towarzyszy zadaniowemu stylowi radzenia sobie ze stresem, co pozwala wnio-skować, że wielkość otrzymywanego wsparcia sprzyja konstruktywnemu radzeniu sobie z chorobą dziecka.
3. Rozpoznanie stylu radzenia sobie ze stresem u rodziców dzieci chorujących przewlekle ułatwia zespołowi te-rapeutycznemu podjęcie działań wspierających w celu poprawy procesu adaptacji rodziców do sytuacji cho-roby przewlekłej.

Oświadczenie

Autorki deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Łukasik R, Waksmańska W, Gawlik K. Aspekty pobytu wraz z dzieckiem w szpitalu. Probl Pielęg 2010; 18: 169-175.
2. Maciarz A. Mały leksykon pedagoga specjalnego. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005.
3. Lelonek B, Cieślik A, Kamusińska E. Problematyka stresu w chorobie nowotworowej. Probl Pielęg 2013; 21: 128-136.
4. Kobosko J. Radzenie sobie ze stresem i samoocena słyszących ojców a głuchota dziecka. Now Audiofonol 2013; 2: 36-44.
5. Kurowska K, Frąckowiak M. Wsparcie społeczne a radzenie sobie w przewlekłej chorobie na przykładzie cukrzycy typu 2. Diabetol Prakt 2010; 11: 101-107.
6. Szymańska J, Sienkiewicz E. Wsparcie społeczne. Curr Probl Psychiatry 2011; 12: 550-553.
7. Sęk H, Cieślak R. Rola wsparcia społecznego w sytuacjach stresu życiowego. O dopasowaniu wsparcia do wydarzeń streso-wych. W: Wsparcie społeczne, stres, zdrowie. Sęk H, Cieślak R (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017; 49-67.
8. Kościelska M. Oblicza upośledzenia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
9. Malina A, Suwalska-Barancewicz DK. Stres i postawy rodzicielskie matek i ojców osób dorosłych z niepełnosprawnością inte-lektualną. Psychologia Rozwojowa 2013; 18: 79-90.
10. Rosińczuk J, Kołtuniuk A, Księżyc M i wsp. Rodzice dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym wobec problemów dnia codziennego. Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2013; 2: 149-154.
11. Bednarek A, Bryczek M. Trudności w realizacji opieki nad dziećmi z mózgowym porażeniem dziecięcym. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2012; 18: 354-360.
12. Borowicz A. Stres rodziców wychowujących dzieci z niepełnosprawnością słuchową. Niepełnosprawność – Zagadnienia, Pro-blemy, Rozwiązania 2012; 3: 55-80.
13. Czenczek E, Szeliga E, Przygoda Ł. Jakość życia rodziców dzieci autystycznych. Med Rev 2012; 4: 446-454.
14. Piotrowska-Matyszczak M, Samardakiewicz M. Style radzenia sobie rodziców w sytuacji choroby nowotworowej dziecka a poziom lęku – na przykładzie stylu skoncentrowanego na zadaniu (SSZ) i stylu skoncentrowanego na emocjach (SSE). Po-stępy Nauk Medycznych 2013; 9: 622-626.
15. Zięba E, Zięba P, Papierz J i wsp. Funkcjonowanie społeczne dzieci niepełnosprawnych. Probl Pielęg 2014; 22: 373-378.
16. Olszewska A, Szewczyk L. Poczucie wsparcia społecznego u nastolatków z cukrzycą typu I. Endokrynol Pediatr 2005; 4: 27-36.
17. Sekułowicz M, Kwiatkowski P. Wypalenie się sił u rodziców dzieci z niepełnosprawnością – konstrukcja nowego narzędzia badawczego. Dolnośląska Wyższa Szkoła we Wrocławiu, Wrocław 2013.