The effectiveness of combination therapy in acne scar reduction – case reports

Wprowadzenie

Trądzik pospolity, zwyczajny (acne vulgaris) jest schorzeniem dermatologicznym, którego powstawanie wiąże się z nadczynnością gruczołów łojowych. Występuje z jednakową częstością u obu płci, a zmiany skórne najczęściej lokalizują się w obrębie skóry twarzy (99%), pleców (90%) i klatki piersiowej (78%) [1, 2]. Szczyt zapadalności na trądzik przypada na 14.–17. rok życia u kobiet i 16.–19. rok życia u mężczyzn, ale wyraźnie zwiększył się średni wiek osób zgłaszających się do lekarza z powodu trądziku z 20,5 do 26,5 roku [1]. Acne vulgaris dotyczy około 80% młodzieży, z czego 25% przypadków wymaga leczenia dermatologicznego. Trądzik pospolity może występować jako: zaskórnikowy (acne comedonica) i grudkowo-krostkowy (acne papulo-pustulosa) z przewagą zaskórników i wykwitów grudkowych, głównie na skórze twarzy i pleców. Zmiany w przebiegu tej odmiany są słabo nasilone. Trądzik ropowiczy obejmujący acne phlegmonosa, nodulo-cystica i conglobata charakteryzuje się obecnością zmian typowych dla trądziku z tworzeniem się torbieli ropnych, których gojenie odbywa się przez wciągnięte i nierówne bliznowacenie. W przebiegu trądziku skupionego (acne conglobata) występują głębokie torbiele i nacieki ropne. Powstawaniu większych skupisk tych zmian towarzyszą liczne zaskórniki, a gojenie następuje poprzez powstawanie blizn, zwanych keloidami. W trądziku bliznowcowym (acne keloidea) wszystkie zmiany trądzikowe ustępują z pozostawieniem blizn. Wyodrębnia się również rzadsze postacie trądziku, tj. trądzik piorunujący (acne fulminas), który w obrazie klinicznym charakteryzuje się gwałtownym nasileniem zapalnych zmian skórnych z tworzeniem się owrzodzeń i odczynem krwotocznym oraz ogólnie ciężkim stanem z wysoką temperaturą, bólami stawowymi i leukocytozą, oraz trądzik z wydrapania (acne excoriée) [1, 3, 4].

Cechą charakterystyczną trądziku zwyczajnego jest wielopostaciowość wykwitów chorobowych, które dzieli się na pierwotne zmiany niezapalne, początkowo mające postać mikrozaskórników, a następnie zaskórników (zamkniętych i otwartych), zmiany zapalne – grudki, krosty, guzki, ropnie i przetoki, oraz zmiany pozapalne i blizny [5].

Leczenie trądziku polega na likwidacji lub łagodzeniu jego objawów oraz zapobieganiu ich następstwom, głównie procesowi bliznowacenia [1]. Blizną (cicatrix) nazywa się tkankę łączną włóknistą, która zastępuje ubytki skóry właściwej. Charakteryzuje się ona ścieńczeniem naskórka, zmniejszeniem sprężystości, brakiem przydatków, zanikiem charakterystycznego poletkowania skóry i wygładzeniem granicy skórno-naskórkowej. Gdy proces gojenia przebiega prawidłowo, wytworzone blizny określa się jako zanikowe. To właśnie blizny zanikowe najczęściej powstają w przebiegu trądziku zwyczajnego. Czasem dochodzi do powstawania grubych, przerośniętych i twardych blizn, nazywanych przerosłymi lub o charakterze bliznowców (keloid) [6]. Keloidy mogą powstać w każdym wieku, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn, ale ryzyko jest większe u dzieci, młodzieży i osób młodych. Rzadko są spotykane u ludzi starszych ze względu na zmniejszenie proliferacji fibroblastów w skórze [6, 7]. Obszarami szczególnie narażonymi na powstawanie tego typu zmian są: żuchwa, ramiona, mostek, plecy, kończyny górne i małżowiny uszne [6–8]. Czynnikiem predysponującym do powstawania blizn przerosłych i keloidów jest m.in. trądzik bliznowcowy [6].

W terapii trądziku i zmian potrądzikowych, w zależności od nasilenia objawów klinicznych oraz rodzaju najważniejszych wykwitów skórnych, stosuje się preparaty miejscowe oraz leczenie ogólne. W przypadku łagodnego przebiegu trądziku (zaskórniki, wykwity grudkowo-krostkowe) wystarczająca jest terapia miejscowa (np.: retinoidy, nadtlenek benzoilu, kwas azelainowy), która zwykle przynosi zadowalające efekty nawet u 60% pacjentów. Leczenie ogólne antybiotykami i izotretynoiną znajduje zastosowanie w umiarkowanych i ciężkich postaciach choroby [1, 5]. Leczenie farmakologiczne blizn polega na aplikacji preparatów zawierających wyciąg z cebuli morskiej, heparynę, rumianek, alantoinę, macicę perłową, wyciąg z wąkrotki azjatyckiej, żele silkonowe, kwas retinowy i glikokortykosteroidy [6].

W terapii przebarwień potrądzikowych stosuje się takie metody jak w leczeniu przebarwień pozapalnych, czyli wszelkiego rodzaju peelingi chemiczne zawierające substancje hamujące melanogenezę oraz zabiegi laserowe. Zmiany stosunkowo łatwo ustępują pod wpływem terapii. Inaczej sprawa wygląda w przypadku procesów bliznowacenia potrądzikowego. W przypadku blizn o charakterze zanikowym coraz lepsze efekty uzyskuje się metodą złuszczania chemicznego za pomocą α-hydroksykwasów (AHA), kwasu trójchlorooctowego (TCA), fenolu, dermabrazji mechanicznej czy laseroterapii. W przypadku blizn przerosłych nie ma niestety dotychczas w pełni satysfakcjonujących metod leczenia. Próbuje się, z różnym skutkiem, krioterapii ciekłym azotem lub podtlenkiem azotu, doogniskowego wstrzykiwania glikokortykosteroidów, stosowania żeli i plastrów silikonowych czy presoterapii [1].

Do podstawowych metod usuwania blizn potrądzikowych zalicza się mikrodermabrazję. Jest to metoda polegająca na ścieraniu mikrowarstw naskórka bez dojścia do splotów naczyniowych warstwy brodawkowej skóry właściwej. W warstwie podstawnej następuje przyspieszenie procesów odnowy naskórka. Naskórek staje się grubszy, ponieważ usunięte są komórki warstwy rogowej, a pogrubiałe tzw. żywe warstwy naskórka. Dodatkowo zabieg ten pośrednio wpływa na skórę właściwą i powoduje wzmożenie syntezy kolagenu i elastyny. W trakcie zabiegu w skórze właściwej następuje również rozszerzenie naczyń krwionośnych i poprawia się ukrwienie. Zabiegi te nie są bolesne, są proste, trwają krótko, a pacjent po ich wykonaniu nie jest wyłączony z życia codziennego [9].

W mikrodermabrazji materiałem ściernym jest diament lub korund (tlenek glinu). Przed przystąpieniem do zabiegu niezbędna jest dezynfekcja i odtłuszczenie skóry w celu zminimalizowania ryzyka powstania zarysowań naskórka. Zabieg zawsze wykonuje się w rękawiczkach, aby uniknąć przeniesienia patologicznych drobnoustrojów znajdujących się na dłoniach osoby, która go przeprowadza, do pozbawionego warstwy rogowej naskórka. Należy również odpowiednio mocno naciągać skórę podczas ścierania, by nie dopuścić do powstania krwiaków. Głębokość ścierania mikrowarstw zależy od siły nacisku, tempa wykonywania zabiegu i regulacji zasysania skóry przez pompę [10]. Częstość wykonywania zabiegów mikrodermabrazji zależy od wskazań i oczekiwań pacjenta. Zazwyczaj zaleca się 2–10 zabiegów w odstępach od 7 dni do 4 tygodni. W celu podtrzymania uzyskanych efektów można zaproponować po 4–6 tygodniach ponowne wykonanie zabiegu. Zabiegi podtrzymujące wykonuje się w odstępach 7–14-dniowych. Serie zabiegów powtarza się raz na miesiąc lub co pół roku [9, 10].

Po mikrodermabrazji mogą wystąpić mniej lub bardziej nasilone objawy niepożądane, zależne od reaktywności skóry i/lub głębokości zabiegu. Pacjent może odczuwać niewielkie pieczenie, ciepło. Może powstać zaczerwienienie skóry poddanej zabiegowi. Objawy te nie powinny utrzymywać się dłużej niż jedną dobę. Przeciwwskazaniami do wykonania zabiegu są: zakażenia wirusowe (brodawki płaskie, opryszczka, mięczak zakaźny), zakażenia bakteryjne (liszajec zakaźny, figówka gronkowcowa), zakażenia grzybicze, choroby skóry, np. łuszczyca, łojotokowe zapalenie skóry, liszaj płaski, trądzik krostkowy, ropowiczy, trądzik różowaty, uszkodzenia ciągłości skóry (przeczosy, nadżerki), znamiona i nowotwory skóry, naczyniaki płaskie i jamiste, terapia izotretynoiną (wskazana jest co najmniej 6-miesięczna przerwa), skłonność do bliznowców, zabiegi chirurgiczne w obrębie twarzy. Nie przeprowadza się zabiegu w obrębie skóry powiek [9–13].

Złuszczenia (eksfoliacje) polegają na chemicznym złuszczaniu warstwy rogowej naskórka [14]. W kosmetologii stosuje się α-hydroksykwasy (AHA), do których zalicza się kwasy: glikolowy, mlekowy, jabłkowy, winowy, cytrynowy, migdałowy i pirogronowy, oraz b-hydroksykwasy (BHA), takie jak: kwas salicylowy i kapriolowosalicylowy. Do najbardziej rozpowszechnionych kwasów należą kwas glikolowy i pirogronowy, ponieważ bardzo dobrze zmniejszają blizny potrądzikowe [1, 14]. Kwas glikolowy (kwas 2-hydroksyetanowy) powoduje widoczną poprawę wyglądu skóry przy stężeniu 10–35% [14, 15]. Ma małą masę cząsteczkową, dzięki czemu łatwiej penetruje przez naskórek, a przy tym jest nietoksyczny. Jego naturalnym źródłem jest fermentująca trzcina cukrowa, ale kwas ten spotyka się także w dojrzałych owocach winogron i agreście. Peelingi kwasami są stosowane w celu poprawy ogólnego stanu skóry, rozjaśnienia i spłycenia blizn [14–19]. Niezbędne do uzyskania efektów jest wykonanie serii 4–8 zabiegów co 10–14 dni. Po zabiegu, szczególnie z użyciem większych stężeń, może utrzymywać się zaczerwienienie, pieczenie, rzadko ból. Ważne jest przygotowanie skóry pacjenta do zabiegu poprzez stosowanie tydzień przed pierwszym zabiegiem kremu z minimalną (5-procentową) zawartością kwasu glikolowego, a także używanie go podczas codziennej pielęgnacji w czasie trwania kuracji [14]. Pacjenci po złuszczaniu nie mogą się opalać (słońce naturalne oraz solarium) przez 4 tygodnie po zabiegach; zakazane jest też zdrapywanie i usuwanie złuszczającego się naskórka. Zaleca się używanie kremów z filtrem oraz intensywne nawilżanie skóry [1, 9, 20].

Cel pracy

Celem pracy była ocena skuteczności terapii skojarzonej mechaniczno-chemicznej (zabiegu mikrodermabrazji diamentowej i złuszczania 25% i 35% preparatami z AHA i BHA) w redukcji widoczności blizn potrądzikowych oraz ocena stopnia nawilżenia skóry przed wykonaniem terapii łączonej i po niej.

Materiał i metodyka

Kobieta (26 lat) i mężczyzna (25 lat) w okresie młodzieńczym mieli trądzik zwyczajny z przewagą wykwitów grudkowo-krostkowych, który ustąpił z pozostawieniem blizn i przebarwień pozapalnych na skórze pleców. Nie stwierdzono u nich obecności blizn przerosłych i keloidów. Wykluczono przeciwwskazania do przeprowadzenia zabiegów.

W obu przypadkach zaproponowano terapię skojarzoną mechaniczno-chemiczną: zabieg mikrodermabrazji diamentowej i złuszczania z zastosowaniem kwasu glikolowego o stężeniu 25% i 35%. Przed każdym zabiegiem wykluczono obecność zmian bakteryjnych i wirusowych oraz zbierano wywiad na temat występowania nadwrażliwości na składowe preparatów [21]. Pacjenci zostali poinformowani o postępowaniu po zabiegu [20].

Zabiegi mikrodermabrazji diamentowej wykonywano w październiku – 4 zabiegi w odstępach 7–10-dniowych. Przed przystąpieniem do zabiegu skóra była oczyszczana łagodnym środkiem myjącym i odtłuszczona preparatem na bazie alkoholu. Dobierano głowice o różnych średnicach i stopniu ziarnistości (im grubsze ścierniwo i większa średnica, tym mocniejsze złuszczanie w granicach tego samego podciśnienia) [22]. Pierwszy zabieg trwał 10 minut, liczba powtórzeń: 4–8. Po zabiegu stosowano kojącą maseczkę z glinką białą i krem przyspieszający regenerację naskórka.

Serię 4 złuszczeń na bazie kwasu glikolowego o stężeniu 25% i 35% przeprowadzono w listopadzie w odstępach 7–10-dniowych. Podczas każdej sesji przebieg zabiegu był taki sam, natomiast zmienny był czas pozostawiania preparatów eksfoliujących: przy pierwszej eksfoliacji 0,5 min, zwiększany o następne 0,5 min przy każdym kolejnym zabiegu. Zastosowano preparaty w następującej kolejności: żel oczyszczający AHA 10%, eksfoliator AHA i BHA 25%, neutralizator, eksfoliator AHA i BHA 30%, neutralizator, balsam kojąco-regenerujący po peelingu, krem odżywczo-normalizujący po peelingu. W pielęgnacji przed- i pozabiegowej pacjenci stosowali AHA hydrokrem (kwas glikolowy o stężeniu 8%).

Za pomocą korneometru wykonano pomiary stopnia uwodnienia warstwy rogowej naskórka (w skali 1–20) przy lewej łopatce przed wykonaniem i po wykonaniu zabiegów. Wartości 1–7 wskazują na małą zawartość wody w skórze (skóra sucha), 8–14 na optymalną ilość wody, a 14–20 na dużą zawartość wody w skórze.

Wyniki

Po przeprowadzeniu terapii skojarzonej zaobserwowano ogólną poprawę wyglądu skóry – wizualne zmniejszenie blizn potrądzikowych i rozjaśnienie przebarwień pozapalnych na skórze pleców u kobiety (ryc. 1.) i mężczyzny (ryc. 2.). W obu przypadkach średni pomiar nawilżenia skóry po 4 zabiegach mikrodermabrazji wynosił 15,5 (tab. I), a po 4 zabiegach eksfoliacji kwasami owocowymi 13,5 (tab. I), co wskazuje na prawidłowy poziom nawilżenia skóry pleców. Po przeprowadzeniu terapii łączonej nastąpił 2-stopniowy wzrost nawilżenia skóry (do 17,0 jednostek) u kobiety (tab. I) i 8-stopniowy wzrost nawilżenia skóry (do 19,0 jednostek) u mężczyzny (tab. I).

Analiza statystyczna wykazała brak istotnych różnic pomiędzy oboma przypadkami. Biorąc pod uwagę rodzaj przeprowadzonego zabiegu i płeć, nie wykazano statystycznie istotnych różnic w stopniu uwodnienia warstwy rogowej naskórka (p > 0,05) (tab. I).

Omówienie

Zabiegi mające na celu redukcję widoczności blizn potrądzikowych i rozjaśnienie przebarwień pozapalnych z wykorzystaniem mikrodermabrazji oraz AHA i BHA przynoszą oczekiwane rezultaty. Mikrodermabrazja ma na celu usunięcie zrogowaciałego naskórka, co w konsekwencji ułatwia skórze regenerację i tym samym powoduje zmniejszenie widoczności blizn potrądzikowych [23, 24]. Mikrodermabrazja diamentowa jest najczęściej wykonywanym w gabinetach kosmetycznych zabiegiem mechanicznego złuszczania naskórka. Kosmetologów i ich pacjentów satysfakcjonują efekty zabiegu w usuwaniu przebarwień, obkurczaniu porów skóry, zmniejszaniu szorstkości i rogowacenia okołomieszkowego, nie dostrzegali oni natomiast wpływu zabiegów na poprawę elastyczności skóry [25]. Hydroksykwasy α- i b- normalizują proces różnicowania się naskórka, powodują nawilżenie i wygładzenie skóry, a więc poprawiają wygląd chorobowo zmienionej skóry [16, 18, 19]. α-Hydroksykwasy znalazły zastosowanie nie tylko w leczeniu rybiej łuski i innych zaburzeń rogowacenia, lecz także w terapii lub wspomaganiu leczenia trądziku, łojotokowego zapalenia skóry oraz w pielęgnacji skóry u osób obciążonych atopią, u których trądzik współistnieje z suchością skóry skłonnej do podrażnień [1, 16, 17, 26]. Dodatkowo AHA stymulują fibroblasty do syntezy kolagenu, elastyny oraz glikozoaminoglikanów, co wpływa na nawilżenie skóry [16, 18, 19]. Mikrodermabrazja wraz z AHA i BHA stanowią więc właściwą kurację łączoną podczas leczenia zmian potrądzikowych [24]. Kmieć i wsp. [11] w badaniu przeprowadzonym u kobiet potwierdzili, że mikrodermabrazja widocznie usuwa blizny potrądzikowe. Swoją ocenę autorki oparły na subiektywnych odczuciach kobiet, a także na wynikach badań histopatologicznych i porównaniu stanu skóry przed kuracją, w trakcie jej trwania i po jej zakończeniu. Porównanie stanu skóry przeprowadzono na podstawie analizy zdjęć wykonywanych podczas kuracji [11]. Tsai i wsp. [27] wykorzystali również mikrodermabrazję do zabiegów mających na celu zmniejszenie blizn potrądzikowych i uzyskali oczekiwaną zmianę obrazu klinicznego. Podobne rezultaty otrzymali także Shim i wsp. [28] z wykorzystaniem podwyższonego ciśnienia w aparacie, co powoduje miejscowe krwawienia na obrzeżach blizn. W konsekwencji przyczyniło się to do zmniejszenia widoczności blizny przerosłej. Potwierdzili oni również słuszność zastosowania serii zabiegów, dzięki czemu zwiększa się produkcja kolagenu przez fibroblasty. Freedman i wsp. [29] wykazali, że seria zabiegów korzystnie wpływa na odbudowę włókien kolagenowych i elastynowych, które są niezbędne w procesie regeneracji skóry i zmniejszenia blizn potrądzikowych. Karimipour i wsp. [30] wykonali badania biochemiczne na materiale biopsyjnym. Wyniki, jakie otrzymali, wykazały, że mikrodermabrazja diamentowa w stosunku do korundowej wpływa na znaczne zwiększenie produkcji włókien kolagenowych. Po wykonaniu serii zabiegów zauważono wyraźną poprawę elastyczności skóry na plecach z bliznami potrądzikowymi. Dało to podstawę do prowadzenia dalszych obserwacji i zastosowania kuracji łączonej z wykorzystaniem kwasu glikolowego. Cotellessa i wsp. [31] podali, że terapia łączona z zastosowaniem mikrodermabrazji i peelingu chemicznego, wykonanych w serii, przynosi lepsze wyniki w usuwaniu blizn potrądzikowych i wszelkich przebarwień skórnych niż sama mikrodermabrazja.

Podsumowanie

Mikrodermabrazja diamentowa oraz złuszczanie AHA i BHA są skutecznymi zabiegami stosowanymi w zwalczaniu blizn potrądzikowych, a kuracja łączona jako seria zabiegów przynosi bardzo dobre rezultaty w zmniejszeniu widoczności blizn potrądzikowych i przebarwień pozapalnych na skórze pleców. Zastosowane metody nie powodują znacznej i utrzymującej się poprawy nawilżenia skóry, konieczne jest więc dodatkowe stosowanie preparatów nawilżających. Blizny potrądzikowe najczęściej obejmują twarz lub plecy, co jest powodem poważnych problemów natury psychologicznej u chorych i pogarsza jakość ich życia. Istotne jest zatem zastosowanie monoterapii czy terapii skojarzonych dobranych indywidualnie do potrzeb pacjenta, które poprawią wygląd skóry, a także jakość życia.

Piśmiennictwo

 1. Szepietowski J., Kapińska-Mrowiecka M., Kaszuba A., Langner A., Placek W., Wolska H. i inni: Trądzik zwyczajny: patogeneza i leczenie. Konsensus Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego. Przegl Dermatol 2012, 99, 649-673.

 2. Rokowska-Waluch A., Gąska A., Pawlaczyk M.: Przebieg trądziku zwykłego w ocenie pacjentów. Postep Derm Alergol 2009, 26, 34-40.

 3. Brzezińska-Wcisło L., Bergler-Czop B., Wcisło-Dziadecka D., Lis-Święty A., Stankiewicz-Habrat P.: Co nowego w patogenezie trądziku pospolitego. Dermatol Klin 2006, 8, 275-279.

 4. Urbanowski S.: Choroby gruczołów łojowych i potowych. [w:] Dermatologia i wenerologia dla pielęgniarek. E. Krajewska-Kułak (red.), Wydawnictwo Czelej, Lublin, 2006, 67-70.

 5. Czarnecka-Operacz M., Jakubowicz O.: Rola zabiegów pielęgnacyjnych w leczeniu trądziku. Przegl Dermatol 2010, 97, 335-341.

 6. Broniarczyk-Dyła G., Urysiak I., Wawrzycka-Kaflik A.: Keloidy i blizny przerosłe. Postep Derm Alergol 2006, 23, 234-238.

 7. Brew K., Kinakarpandian J., Nagase H.: Tissue inhibitors of metalloproteinases: evolution, structure and function. Biochim Biophys Acta 2000, 1477, 267-283.

 8. Blazic T.M., Brajac I.: Defective induction of senescence during wound healing is a possible mechanism of keloid formation. Med Hypotheses 2006, 66, 649-652.

 9. Padlewska K.: Mikrodermabrazja. Beauty Forum 2010, 10, 16-18.

10. Spencer J.M., Kurtz E.S.: Approaches to document the efficacy and safety of microdermabrasion procedure. Dermatol Surg 2006, 32, 1353-1357.

11. Kmieć M., Prusińska-Bratoś M., Broniarczyk-Dyła G.: Ocena skuteczności działania mikrodermabrazji w usuwaniu zmian chorobowych i defektów kosmetycznych. Dermatol Estet 2010, 2, 109-116.

12. Sadick N., Neil A.: New applicatons for microdermabrasion technology. Int J Cosmet Surg Aesth Dermatol 2002, 1, 19-26.

13. Shpall R., Beddingfield F.C., Watson D.: Microdermabrasion: a review. Facial Plast Surg 2004, 20, 47-50.

14. Bojarowicz H., Tomaszewicz V.: Właściwości i zastosowanie alfa-hydroksykwasów. Pol J Cosmetol 2004, 2, 64-69.

15. Sikora M.: Składniki peelingów w pigułce. Nouvel Esthetiq 2012, 81, 28-31.

16. Woźniak K.: Czynniki warunkujące skuteczność działania biologicznego alfa-hydroksykwasów. Dermatol Estet 2005, 7, 151-153.

17. Van Scott E.J., Yu R.J.: Alfa-hydroxy acids: therapeutic potentials. Can J Dermatol 1989, 1, 108-112.

18. Ditre C.M., Griffin T.D., Murphy G.F., Van Scott E.J.: Improvement of photodamaged skin with alfa-hydroxy acids (AHA): a clinical, histological and ultra structural study. Dermatology 2000 Congress, Vienna, Austria, May 1993, 175, 18-21.

19. Bernstein E.F., Underhill C.B., Lakkakopri J., Uitto J., Yu R.J., Van Scott E.J.: Citric acid increases viable epidermal thickness and glycosaminoglycan content of sun damaged skin. Dermatol Surg 1997, 23, 689-694.

20. Kania J., Pierzchała E.: Zastosowanie peelingu migdałowego w leczeniu nadmiernego łojotoku i trądziku pospolitego skóry twarzy. Dermatol Estet 2009, 11, 319-324.

21. Broniarczyk-Dyła G., Fornalczyk-Wachowska E.: Możliwości zmniejszania intensywności przebarwień skóry twarzy po zastosowaniu zmodyfikowanych peelingów z kwasem migdałowym. Dermatol Estet 2007, 9, 99-103.

22. Klamczyńska M., Witkowska D.: Mikrodermabrazja. Specjalistka od trudnej roboty. Beauty Forum 2008, 7/8, 32-34.

23. Prusińska-Bratoś M., Broniarczyk Dyła G.: Zastosowanie peelingu z kwasem salicylowym i azelainowym w leczeniu zmian potrądzikowych. Dermatol Estet 2006, 8, 336-341.

24. Green B.: Po 30 latach… przyszłość hydroksykwasów. Dermatol Estet 2006, 8, 34-35.

25. Kordus K., Potempa B., Śpiewak R.: Badania motywów wyboru rodzajów mikrodermabrazji oraz opinii o ich skuteczności w praktyce kosmetologicznej. Estetol Med Kosmetol 2011, 1, 21-26.

26. Kowalewski C.: Wpływ kwasu glikolowego na czynność bariery naskórkowej. Dermatol Estet 1999, 1, 130-132.

27. Tsai R.Y., Wang C.N., Chan H.L.: Aluminum oxide crystal microdermabrasion. A new technique for treating facial scarring. Dermatol Surg 1995, 21, 539-542.

28. Shim E.K., Barnette D., Hughes K., Greenway H.T.: Microdermabrasion: a clinical and histopathologic study. Dermatol Surg 2001, 27, 524-530.

29. Freedman B.M., Rueda-Pedraza E., Earley R.V.: Clinical and histologic changes determine optimal treatment regimens for microdermabrasion. J Dermatolog Treat 2002, 13, 193-200.

30. Karimipour D.J., Karimipour G., Orringer J.S.: Microdermabrasion: an evidence-based review. Plast Reconstr Surg 2010, 125, 372-377.

31. Cotellessa C., Peris K., Fargnoli M.C., Mordenti C., Giacomello R.S., Chimenti S.: Microabrasion versus microabrasion followed by 15% trichloroacetic acid for treatment of cutaneous hyperpigmentations in adult females. Dermatol Surg 2003, 29, 352-356.



Otrzymano: 10 XII 2012 r.

Zaakceptowano: 4 III 2013 r.