The evolution of hyperplastic endometrial lesions classification

Pojęcie rozrostu błony śluzowej macicy i możliwość powstawania na jego podłożu raka błony śluzowej macicy po raz pierwszy opisał Cullen w 1900 r. [1, 2]. Hipotezę tę potwierdzili Taylor i wsp. (1932 r.) oraz Novak i wsp. (1936 r.), nie uwzględniając jednak występowania różnych typów rozrostów i nie podejmując próby ich klasyfikacji [3]. Próbę usystematyzowania rozrostów błony śluzowej trzonu macicy po raz pierwszy podjęli Hernig i Sommers w 1947 r., dzieląc je na torbielowaty, gruczolakowaty i niezróżnicowany oraz wprowadzając kategorię carcinoma in situ [4]. Pojęcie rozrostu atypowego wprowadzili po raz pierwszy w 1948 r. Novak i Rutledge [4], jednak określenie atypowy charakteryzowało endometrium proliferacyjne ze zwiększonym stosunkiem gruczoły-podścielisko, nie odnosiło się bynajmniej do atypii komórkowej. Podobną terminologię stosowali Cambell i Barter, dzieląc rozrost atypowy na słaby, umiarkowany i ciężki, zależnie od ryzyka progresji do raka [5]. Pojęcie atypii nie odnosiło się do zmian w strukturze komórki, lecz do zaburzeń architektoniki endometrium (atypia tkankowa). W 1963 r. Gusberg i Kaplan podzielili rozrost gruczolakowaty endometrium na słaby, umiarkowany i ciężki, nie uwzględnili jednak rozrostu torbielowatego [6]. W roku 1974 Vellios zaproponował zastąpienie pojęcia rozrost błony śluzowej macicy terminem dysplazja, analogicznie do zmian przednowotworowych w szyjce macicy [7]. Rozwijając tę koncepcję Ruffolo w 1983 r. wprowadził pojęcie GIN (glandular intraepithelial neoplasia), gdzie zmiany GIN-I miały obejmować rozrost torbielowaty i gruczolakowaty bez atypii, GIN-II rozrost gruczolakowaty umiarkowany i rozrost atypowy, GIN-III natomiast stanowił rozrost atypowy znacznego stopnia lub carcinoma in situ [8]. Do 1994 r. nomenklatura zmian błony śluzowej macicy była nieuporządkowana. Rozrost łagodny (hyperplasia benigna) określano jako prosty (simplex), torbielowaty (cystica), gruczołowy (glandularis), łagodny gruczolakowaty (adenomatosa benigna) lub rozrost bez atypii (hyperplasia sine atypia). Rozrost umiarkowany zwano gruczołowym (hyperplasia glandularis), gruczolakowatym lub umiarkowanym (adenomatosa moderata) lub tylko gruczolakowatym (adenomatosa). W innych podziałach rozrost dzielono tylko na łagodny i ciężki. Zgodnie twierdzono, że rozrost zaawansowany to taki, w którym stwierdzono współistnienie atypii komórkowej. Używano zatem określeń rozrost atypowy (hyperplasia atypica), rozrost gruczołowy z atypią (hyperplasia glandularis cum atypia), anaplazja lub rozrost gruczolakowaty atypowy (hyperplasia adenomatosa atypica) [1–8]. W 1989 r. Międzynarodowa Federacja Ginekologów i Położników wprowadziła powszechnie przyjętą klasyfikację zmian rozrostowych błony śluzowej macicy: I rozrost prosty (hyperplasia simplex), II rozrost gruczołowy (hyperplasia glandularis), – torbielowaty (cystica), – gruczolakowaty (adenomatosa), III rozrost gruczołowy atypowy (hyperplasia glandularis atypica), – małego stopnia, – średniego stopnia, – dużego stopnia, IV rak śródnabłonkowy (carcinoma in situ). Celem dalszego uporządkowania nazewnictwa w 1994 r. Światowa Organizacja Zdrowia wprowadziła nowy podział guzów żeńskich narządów płciowych, w tym również rozrostów błony śluzowej macicy, opracowany przez Scully’ego, Kurmana i Norrisa [9, 10]. Dzieli on rozrosty błony śluzowej trzonu macicy na: • prosty bez atypii (hyperplasia simplex sine atypia), • złożony bez atypii (hyperplasia complex sine atypia), • prosty atypowy (hyperplasia simplex atypica), • złożony atypowy (hyperplasia complex atypica). Według podziału WHO, rozrost obejmujący równomiernie gruczoły i podścielisko określa się mianem prostego. Stanowi on fizjologiczną odpowiedź prawidłowej błony śluzowej macicy na nadmierny bodziec estrogenowy. Charakterystyczną cechą jest proliferacja gruczołów i podścieliska przy niewielkim przesunięciu stosunku objętości gruczołów do podścieliska na korzyść tych pierwszych. W porównaniu do prawidłowego endometrium w rozroście prostym cewy gruczołowe układają się w sposób bardziej przypadkowy i są torbielowato rozdęte. W rozroście złożonym stwierdza się większe zaburzenia w architektonice błony śluzowej – gruczoły są stłoczone, a podścielisko skąpe [30]. Określenie atypowy odnosi się do zaburzeń struktury komórek i może oznaczać: • powiększenie jądra komórkowego, • wzmożoną jego barwliwość, • nieregularny kształt, • różnorodność wielkości i kształtu komórek, • liczne figury mitotyczne. Terminologia rozrostów endometrium została odzwierciedlona w Słowniku morfologicznym usystematyzowanej nomenklatury medycznej (SNOMED^®), zmodyfikowanym zgodnie z klasyfikacją Światowej Organizacji Zdrowia i Międzynarodowego Towarzystwa Patologów Ginekologicznych (ISGP) [30]. W 1999 r. Europejska Grupa Ekspertów (The European Group of Experts in Gynaecological Pathology) zaproponowała nową, uproszczoną klasyfikację rozrostów błony śluzowej trzonu macicy, dzieląc rozrosty na dwie grupy [11]: • endometrial hyperplasia (EH), • endometrioid neoplasia (EN). W tym samym czasie Mutter i The Endometrial Collaborative Group (grupa histopatologów, klinicystów, genetyków i biologów) zaproponowali podział na trzy grupy oparty na kryteriach EIN [12–17]. • łagodny rozrost błony śluzowej macicy, • endometrialna śródnabłonkowa neoplazja EIN, • rak. Mutter i wsp. uważają, że rozrost prosty jest morfologiczną reakcją błony śluzowej macicy na wzmożone działanie estrogenów i brak owulacji, a termin EIN rezerwują dla rzeczywistych stanów przedrakowych. Porównanie klasyfikacji rozrostów błony śluzowej macicy wg WHO z nowymi uproszczonymi klasyfikacjami (EIN, EN) przedstawia tab. I. Ewolucję systemów klasyfikacyjnych zmian rozrostowych błony śluzowej macicy przedstawiono w tab. II. Wady klasyfikacji rozrostów błony śluzowej macicy wg WHO z 1994 r. Najbardziej rozpowszechniona obecnie klasyfikacja rozrostów błony śluzowej macicy wg WHO z 1994 r., uznawana za złoty standard, wykazuje wiele wad. Jedną z najczęściej zgłaszanych w literaturze fachowej jest niska powtarzalność rozpoznań histopatologicznych. Stopień zgodności wyników badań histopatologicznych tego samego materiału tkankowego, wykonywanych przez różnych patologów stosujących klasyfikację WHO, ciągle jednak nie jest satysfakcjonujący. Bergeron i wsp., badając zgodność rozpoznań histopatologicznych tego samego materiału tkankowego wśród 5 europejskich ekspertów w dziedzinie patomorfologii żeńskiego narządu rodnego wykazali, że zależy ona w dużym stopniu od liczby użytych kategorii diagnostycznych. Jeśli wyróżniono 7 kategorii diagnostycznych (rozrost prosty, złożony, atypowy, dobrze zróżnicowany gruczolakorak, endometrium proliferacyjne, endometrium wydzielnicze, inna zmiana), to zgodność między badaczami wynosiła średnio 56% (43–67%). Jeśli liczbę możliwych rozpoznań histopatologicznych zmniejszono do 4 (rozrost prosty i złożony połączono w jedną grupę, endometrium proliferacyjne, wydzielnicze i grupę określoną jako inne zmiany zaliczono do kategorii cykliczne zmiany endometrium), to zgodność wyników badania histopatologicznego była wyższa i wynosiła średnio 64% (54–73%). Jeśli natomiast wyróżniono tylko 3 kategorie diagnostyczne – rozrost, zmiany cykliczne endometrium oraz endometrialną neoplazję – endometrioid neoplasia (powstałą z połączenia grup rozrostu atypowego i gruczolakoraka), to zgodność ta była najwyższa i wynosiła 70–82% (średnio 76%). Wśród wymienionych kategorii największy problem stanowiło rozpoznawanie rozrostu złożonego i atypowego [11]. Badając powtarzalność histopatologicznych rozpoznań rozrostów endometrium podobne wyniki uzyskali Kendall i wsp. [18]. Kolejną wadą klasyfikacji rozrostów endometrium z 1994 r. jest brak precyzyjnych obiektywnych architektonicznych kryteriów dla poszczególnych typów rozrostu. Trudne jest zatem odróżnienie rozrostu prostego nieatypowego od złożonego nieatypowego, ponieważ w obu przypadkach pojawiają się często identyczne zmiany mikroskopowe, dotyczące struktur gruczołów i wyglądu komórek, pomijając już fakt, że w badanej próbce materiału mogą występować jednocześnie zmiany typowe dla obu typów rozrostów. Pojawia się zatem pytanie, czy konieczny jest podział rozrostów bez atypii na 2 oddzielne podgrupy? Jedynym uzasadnieniem takiego podziału byłyby różnice w postępowaniu terapeutycznym. Jednak w literaturze istnieje zgodność, że rozrosty bez atypii komórkowej wiążą się z minimalnym ryzykiem progresji do raka trzonu macicy (1% – rozrost prosty, 3% – rozrost złożony) i nie wymagają radykalnego leczenia. Dlatego też logicznym i postulowanym przez wielu klinicystów pomysłem wydaje się połączenie obu tych podgrup w jedną kategorię nozologiczną [11–18]. Kolejnym istotnym problemem w klasyfikacji rozrostów wg WHO jest brak stałej i precyzyjnej definicji atypii komórkowej. Również podział rozrostów atypowych na prosty i złożony wydaje się zbędny, ze względu na znaczne trudności w odróżnianiu obu typów zmian w mikroskopie świetlnym, jak również podobne postępowanie lecznicze (ze względu na ryzyko progresji atypowej hiperplazji do raka wynoszące 15–45% obie grupy zmian należy traktować jako wczesny etap nowotworzenia). Należy przy tym podkreślić, że rozrost prosty atypowy, charakteryzujący się małym zaburzeniem architektoniki endometrium z obecnością atypii komórkowej w praktyce występuje bardzo rzadko i rzadko rozpoznawany jest przez patomorfologów. Bergeron sugeruje nawet połączenie rozrostów atypowych i gruczolakoraka endometrium w jedną grupę, nazwaną endometrioid neoplasia (EN). Zwiększa to znacznie powtarzalność i zgodność rozpoznań wśród histopatologów [11]. Klasyfikacja WHO nie uwzględnia ogniskowego początku zmian przednowotworowych. Materiał, na podstawie którego stawia się rozpoznanie, często nie jest reprezentatywny i może nie zawierać najbardziej zaawansowanej zmiany. W ramach tego samego endometrium jego wygląd może być różny, odmienny w różnych polach widzenia mikroskopu, a więc niejednolity. Obszary o prawidłowej budowie często przylegają do prostych zmian torbielowatych lub złożonych procesów rozrostowych, ogniska rozrostu atypowego z kolei często współistnieją z rakiem – Trimble i wsp. stwierdzili współwystępowanie raka z rozrostem złożonym atypowym w 42,6% badanych przypadków [19]. Problemem staje się zatem odpowiedź na pytanie, który z obserwowanych obszarów ma rzeczywiście znaczenie diagnostyczne. Inne wady omawianej klasyfikacji, to nieuwzględnianie aktualnego stanu hormonalnego kobiety, mogącego mieć wpływ na architekturę błony śluzowej macicy (cykle bezowulacyjne, stosowanie hormonalnej terapii). Brak sztywnych kryteriów diagnostycznych dla poszczególnych typów rozrostu sprawia, że występują liczne modyfikacje ich klasyfikacji. Niektórzy patolodzy łączą rozrost prosty i złożony atypowy w jedną kategorię rozrostów atypowych, inni dzielą każdą z 4 grup rozrostów na 3 podgrupy, wyróżniając ich charakter – łagodny, umiarkowany i ciężki. Rezultatem tego jest mnogość histopatologicznych rozpoznań. Kolejnym ważnym problemem, wynikającym z stosowanej obecnie klasyfikacji rozrostów błony śluzowej macicy wg WHO jest problem niedoszacowania, czyli rozpoznawania w badaniu histopatologicznym materiału z jamy macicy zmiany o mniejszym zaawansowaniu niż wykazała późniejsza histerektomia, oraz przeszacowania, czyli rozpoznania zmiany bardziej zaawansowanej niż wykazało badanie pooperacyjne. Kimuro i wsp., badając przypadki 33 pacjentek poddanych histerektomii z powodu rozrostu atypowego, potwierdzili w badaniu pooperacyjnym to rozpoznanie tylko u 27,2%. U kolejnych 27,2% rozpoznano raka błony śluzowej macicy (niedoszacowanie), a u kolejnych 45,6% rozrosty bez atypii (przeszacownie, nadmierne leczenie) [20]. Winkler i wsp. dowiedli, że pomyłki polegające na rozpoznaniu nieistniejącego w istocie rozrostu sięgają nawet 69% przypadków klinicznych [21]. Z kolei Trimble i wsp. stwierdzili występowanie raka u 42,6% pacjentek poddanych histerektomii z powodu rozrostu złożonego atypowego [19]. Podobne wyniki (43%) podają w badaniach Merisio i wsp. [22]. Nieprawidłowe diagnozowanie rozrostów błony śluzowej macicy wiąże się z nieodpowiednim, zbyt radykalnym lub zbyt łagodnym i zbyt późno podjętym leczeniem, zbędnymi kosztami zabiegów operacyjnych.
Pojęcie endometrialnej śródnabłonkowej neoplazji – EIN
Endometrialna śródnabłonkowa neoplazja jest klonalną proliferacją architektonicznie i cytologicznie zmienionych gruczołów, które mają skłonność do przemiany złośliwej w raka trzonu macicy typu endometrialnego. EIN to nieinwazyjne zmiany, które rozwijają się początkowo ogniskowo i przy współistnieniu dodatkowych uszkodzeń DNA mogą rozwinąć złośliwy fenotyp. U prawie połowy zdrowych kobiet histologicznie prawidłowe endometrium proliferacyjne zawiera małą frakcję zmutowanych komórek gruczołowych (inaktywacja PTEN). Faza ta może być określona jako latentna, ponieważ gruczoły zmienione genetycznie wyglądają prawidłowo pod mikroskopem świetlnym. Ta uśpiona faza cytologicznie i architektonicznie prawidłowych, ale genetycznie zmienionych komórek może przetrwać latami u prawidłowo miesiączkujących kobiet. Przemiana w EIN wymaga odpowiednich czynników hormonalnych i kumulacji dodatkowych uszkodzeń genetycznych w przynajmniej jednej latentnej komórce przednowotworowej, której monoklonalny rozrost powoduje powstanie grup ciasno upakowanych i cytologicznie zmienionych gruczołów znanych jako EIN.
EIN a WHO
Porównując klasyfikacje zmian błony śluzowej macicy wg WHO i przy użyciu kryteriów EIN należy zauważyć, że nie istnieje między nimi prosta korelacja. Mutter, Baak i Hecht stosując kryteria EIN dla zmian wcześniej sklasyfikowanych przy użyciu podziału WHO stwierdzili, że tylko 79% rozrostów atypowych, aż 44% rozrostów złożonych bez atypii, i aż 5% rozrostów prostych bez atypii to endometrialna śródnabłonkowa neoplazja (ryc. 1.).
Subiektywne kryteria diagnostyczne EIN
Rozpoznawanie endometrialnej śródnabłonkowej neoplazji możliwe jest przez odpowiednio przeszkolonych i doświadczonych histopatologów przy użyciu zwykłego mikroskopu świetlnego i w rutynowym barwieniu badanego preparatu hematoksyliną i eozyną.
Diagnostyka immunohistochemiczna zmian typu EIN
Zmiany przednowotworowe błony śluzowej macicy, z molekularnego punktu widzenia charakteryzują się inaktywacją genu PTEN (gen supresji guza). Mutacja ta jest pierwszym etapem wielostopniowego procesu kancerogenezy, poprzedza rozwój atypii komórkowej, dezintegracji i zatłoczenienia gruczołów, a więc zmian widocznych w mikroskopie świetlnym [12–17]. Inaktywacja PTEN warunkuje większą skłonność nabłonka gruczołów endometrium do proliferacji, jak również zmniejsza podatność na apoptozę. Utratę funkcji PTEN stwierdza się w ok. 50% przypadków raka błony śluzowej macicy typu endometrialnego oraz w ok. 83% zmian typu EIN [17, 23].
Wnioski
1. Powszechnie stosowana klasyfikacja rozrostów błony śluzowej macicy wg WHO z 1994 r. wykazuje zbyt małą powtarzalność rozpoznań. 2. Ze względu na brak implikacji klinicznych, podział rozrostów bez atypii na prosty i złożony, jak również rozrostów atypowych na 2 podgrupy wydaje się być zbędny. 3. Konieczne jest uproszczenie klasyfikacji zmian rozrostowych błony śluzowej macicy, opracowanie podziału, mającego odzwierciedlenie w postępowaniu klinicznym oraz precyzyjnych kryteriów rozpoznawania poszczególnych typów zmian. 4. Nowy podział zmian rozrostów błony śluzowej macicy na zmiany łagodne i endometrialną śródnabłonkową neoplazję wydaje się być satysfakcjonujący ze względu na wysoką powtarzalność, wyższą wartość w przewidywaniu progresji do raka trzonu macicy.
Piśmiennictwo
1. Baak J, Mutter G, et al. EIN and WHO 94. J Clin Pat 2005; 58: 1-6. 2. Cullen T. Cancer of the uterus; Its Pathology, Symptomatology, Diagnosis and Treatment. NY; D Appleton and Co; New York, 1900. 3. Novak E, Yui E, et al. Relationship of endometrial hyperplasia to adenocarcinoma of the uterus. Am J Obstet Gynecol 1936; 32: 674-98. 4. Hertig A, Sommers S. Genesis of endometrial carcinoma. I. study of prior biopsies. Cancer 1949; 2: 946-56. 5. Campbell P, Barter R. The significance of atypical hyperplasia. J Obstet Gynaecol Br Common 1961; 68: 668. 6. Gusberg S, Kaplan A. Precursors of corpus cancer. Am J Obstet Gynaecol 1963; 87: 662-74. 7. Vellios F. Endometrial hyperplasia, precursors of endometrial carcinoma. Pathology Annual. NY: Appleton-Century-Crofts, New York 1972; 201. 8. Ruffolo E, Cavanagh D, Marsden D. Glandular intraepithelial neoplasia (GIN): a unifying concept of the precurors of endometrial carcinoma. Aust N Z J Obstet Gynaecol. 1983; 23: 220-5. 9. Kurman R, Norris H. Evaluation of criteria for distinguishing atypical endometrial hyperplasia from well-differentiated carcinoma. Cancer 1982; 49: 2547-59. 10. Kurman R, Kaminski P, Norris H. The behavior of endometrial hyperplasia: a long term study of “untreated” hyperplasia in 170 patients. Cancer 1985; 56: 403-12. 11. Bergeron C, Nogales F, Masseroli M, et al. A multicentric European study testing the reproducibility of the WHO classification of endometrial hyperplasia with a proposal of a simplified working classification for biopsy and curettage specimens. Am J Surg Pathol 1999; 23: 1102-8. 12. Mutter G. Diagnosis of premalignant endometrial disease. J Clin Pathol 2002; 55: 326-31. 13. Mutter G, Baak J, Crum C, et al. Endometrial precancer diagnosis by histopathology, clonal analysis, and computerized morphometry. J Pathol 2000; 190: 462-9. 14. Mutter G, The Endometrial Collaborative Group. Endometrial intraepithelial neoplasia (EIN): will it bring order to chaos? Gynecol Oncol 2000; 76: 287-90. 15. Mutter G, EIN Central [On Line]. Available at: URL: http://www.endometrium.org, 2006. 16. Mutter G. Histopathology of genetically defined endometrial precancers. Int J Gynecol Pathol 2000; 19: 301-9. 17. Mutter G, Ince T, Baak J, et al. Molecular identification of latent precancers in histologically normal endometrium. Cancer Res 2001; 6: 4311-4. 18. Kendall B, Ronnett B, Isacson C, et al. Reproducibility of the diagnosis of endometrial hyperplasia, atypical hyperplasia, and well-differentiated carcinoma. Am J Surg Pathol 1998; 22: 1012-9. 19. Trimble C, Zaino R, Silverberg S. Reproducibility of the diagnosis of atypical endometrial hyperplasia: a gynecologic oncology group (GOG) study. Lab Invest 2004; 84 (Suppl) 1): 218A. 20. Kimura T, Kamiura S, Komoto T, et al. Clinical over- under estimation in patients who underwent hysterectomy for atypical endometrial hyperplasia diagnosed by endometrial biopsy: the predictive value of clinical parameters and diagnostic imaging. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 2003; 108: 213- 6. 21. Winkler B, Alvarez S, Richart M. Pitfalls in the diagnosis of endometrial neoplasia. Obstet Gynecol 1984; 64: 185-94. 22. Merisio C, Beretta R, De Ioris A. Endometrial cancer in patients with preoperative diagnosis of atypical endometrial hyperplasia. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2005; 122: 107-11. 23. Maia H, Maltez A, Athayde C. Detection of endometrial intraepithelial neoplasia (EIN) in postmenopausal endometrium. Maturitas 2003; 46: 153-61.