The influence of sociodemographic factors on the level of stress and stress-coping strategies of patients subjected to coronarography

WSTĘP

Stres związany z chorobą jest jednym z czynników powodujących zaburzenie równowagi organizmu. Konieczność hospitalizacji i poddanie się badaniu diagnostycznemu, jakim jest koronarografia, wywołuje u pacjentów wiele nie-przyjemnych doznań, powodując zaniepokojenie, uczucie lęku i nasilenie stresu. Koronarografia jako badanie inwa-zyjne wiąże się z możliwością odczuwania przez pacjenta dolegliwości bólowych oraz prawdopodobieństwem wystą-pienia powikłań. Przewlekły proces chorobowy związany z dysfunkcją mięśnia sercowego niewątpliwie wpływa na jakość życia chorego, prowadząc do ogólnego niezadowolenia, poczucia niższej wartości i często do ograniczeń w odgrywaniu ról społecznych, niesie ze sobą poczucie zagrożenia, zaburzając dotychczasowe życie człowieka, ogra-niczając możliwości zaspokojenia jego potrzeb [1, 2]. Należy pamiętać, że każdy człowiek wypracowuje sobie w trakcie swojego życia pewne schematy postępowania, służące mu w radzeniu sobie w sytuacjach trudnych i stresujących. Schematy te to reakcje skoncentrowane na rozwiązaniu powstałego problemu, nadreaktywności afek-tywnej oraz unikaniu dolegliwej sytuacji poprzez podejmowanie czynności zastępczych lub poszukiwanie kontaktów towarzyskich [3].

CEL PRACY

Ocena nasilenia odczuwanego stresu i sposoby radzenia sobie ze stresem pacjentów poddanych zabiegowi korona-rografii z uwzględnieniem zmiennych, takich jak wiek, płeć, stan cywilny, miejsce zamieszkania i wykształcenie.

MATERIAŁ I METODY

Badanie przeprowadzono w Centrum Kardiologii Allonort w Szczecinku. Grupę respondentów stanowiło 124 pa-cjentów Centrum. W badaniu wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, a narzędziem badawczym był kwe-stionariusz ankiety. Składał się on z trzech części, pierwszą była ankieta autorska, drugą Skala odczuwalnego stresu (PSS-10), trzecią zaś Kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych (CISS). Po uzyskaniu słownej zgody pa-cjenta, poproszono go o odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu. Ankiety były rozdawane tuż przed zabie-giem koronarografii przez pielęgniarki pracujące na oddziale.
Skala odczuwanego stresu (PSS-10) składa się z 10 pytań dotyczących różnych subiektywnych odczuć zwią-zanych z problemami, zdarzeniami osobistymi, zachowaniami i sposobami radzenia sobie. Pytania odnoszą się do oceny natężenia stresu związanego z własną sytuacją życiową w ciągu ostatniego miesiąca, ale dotyczą również sku-teczności radzenia sobie. Ogólny wynik skali jest sumą wszystkich punktów, której rozkład teoretyczny wynosi 0–40, im wyższy wynik, tym większe nasilenie odczuwanego stresu. Dla PSS-10 istnieją normy stenowe. Pozwalają one zin-terpretować wyniki punktowe. Najczęściej przyjmuje się, że steny 5 i 6 oznaczają wartości przeciętne, steny 7–10 war-tości wysokie, a steny 1–4 wartości niskie [4].
Kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych (CISS) obejmuje 48 tez dotyczących reakcji ludzi na trudne, stresujące sytuacje. Wyniki zostały określone w trzech skalach, tj. styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ), styl skoncentrowany na emocjach (SSE) i styl skoncentrowany na unikaniu (SSU) mogący przyjmować dwie formy, dla których wyodrębniono dwie podskale, tj. angażowanie się w czynności zastępcze (ACZ) i poszukiwanie kontaktów towarzyskich (PKT). Dla podskal kwestionariusza CISS istnieją normy stenowe (różne dla różnych grup wiekowych). Pozwalają one zinterpretować wyniki punktowe. Najczęściej przyjmuje się, że steny 5 i 6 oznaczają wartości przecięt-ne, steny 7–10 wartości wysokie, a steny 1–4 wartości niskie [5].
W analizie statystycznej dokonano zestawienia danych w zakresie zmiennych ilościowych i jakościowych. Po-równanie wartości zmiennych ilościowych w dwóch grupach wykonano za pomocą testu U Manna-Whitneya, nato-miast w trzech i więcej grupach za pomocą testu Kruskala-Wallisa. Korelację pomiędzy dwiema zmiennymi ilościo-wymi wyliczono poprzez analizę, wykorzystując współczynnik Pearsona, gdy obie zmienne miały rozkład normalny, lub Spearmana, gdy co najmniej jedna z nich rozkładu normalnego nie miała. W analizie przyjęto poziom istotności 0,05.
Badanie zostało przeprowadzone w zgodzie z Deklaracją helsińską.

WYNIKI

W przeprowadzonych badaniach udział wzięło 124 respondentów, z czego większość stanowili mężczyźni – 59,87%. Średni wiek badanych wynosił 61,52 ±11,17 roku i wahał się w przedziale 27–84 lat. Mediana wynosiła 62,5 roku. Pierwszy i trzeci kwartyl wynosiły odpowiednio 54 i 69 lat, a więc w grupie badanej większość osób miała pomię-dzy 54 a 69 lat. Wśród respondentów przewagę stanowiły osoby żyjące w związku małżeńskim – 62,10%, 23,39% – osoby samotne po śmierci jednego z małżonków, 9,68% – osoby rozwiedzione, natomiast 4,84% stanowili kawalero-wie lub panny. Spośród badanej grupy 39,52% stanowiły osoby z wykształceniem średnim, 33,87% były to osoby z wykształceniem zawodowym, 16,94% posiadało wykształcenie wyższe, natomiast 9,68% podstawowe. Prawie po-łowa badanych – 47,58% – była na emeryturze, 37,90% stanowiły osoby aktywne zawodowo, 12,10% to bezrobotni, natomiast 2,42% to osoby przebywające na rencie. Większość badanych mieszkała w mieście – 70,16%, a 29,84% stanowili mieszkańcy wsi.
Wśród badanej grupy 70,16% respondentów wykazywało obawy o swoją przyszłość w związku ze swoją cho-robą. Najczęstszą reakcją badanych na informację o chorobie i konieczności poddania się zabiegowi koronarografii był niepokój (46,77%). Inne reakcje to lęk (20,16%), spokój (20,16%), gniew (7,26%), zaprzeczenie (4,84%) i obojętność (4,03%).
Po przeprowadzeniu badania Skalą odczuwanego stresu stwierdzono, że spośród 124 badanych 50,81% od-czuwało wysoki poziom stresu, 35,48% ankietowanych średni, a u 13,71% był on niski.
Analiza poziomów stosowania stylów radzenia sobie ze stresem (SSZ, SSE, SSU, ACZ, PKT) wykazała, że większość respondentów przy stylu skoncentrowanym na zadaniu (SSZ) odczuwała niski poziom stresu – 75,00%, poziom średni – 22,58%, a wysoki – 2,42% ankietowanych. W przypadku stylu skoncentrowanego na emocjach (SSE) 62,10% badanych osiągnęło poziom średni, poziom niski 21,77%, a poziom wysoki 16,13%. Przy stylu skoncentrowa-nym na unikaniu (SSU) poziom średni odczuwało 54,03%, poziom wysoki 33,06%, a poziom niski 12,90%. Ponadto przy stylu związanym z angażowaniem się w czynnościach zastępczych (ACZ) 53,23% respondentów doświadczyło wysokiego poziomu stresu, 36,29% poziomu średniego, a 10,48% niskiego. W stylu poprzez poszukiwanie kontaktów towarzyskich (PKT) 46,77% badanych odczuwało niski poziom stresu, 41,94% poziom średni, a 11,29% poziom wy-soki.
Analiza danych wykazała istotną zależność pomiędzy wiekiem a poziomem odczuwanego stresu, współczyn-nik korelacji wynosił –0,19 (p < 0,05).
Z kolei przeprowadzona analiza danych nie wykazała statystycznie istotnej zależności nasilenia odczuwanego stresu u badanych w zakresie płci, stanu cywilnego, miejsca zamieszkania i wykształcenia (tab. 1.).
Do porównania częstości stosowania poszczególnych stylów wykorzystano wyniki uzyskiwane przez ankieto-wanych wyrażone w stenach. Uczestnicy badań najczęściej stosowali styl zorientowany na angażowanie się w czynności zastępcze (ACZ), a najrzadziej styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ) (tab. 2.).
Analiza danych wykazała ujemną statystycznie istotną korelację stylu skoncentrowanego na unikaniu i angażowaniu się w czynności zastępcze z wiekiem badanych (p < 0,05; tab. 3.).
Przeprowadzona analiza danych nie wykazała statystycznie istotnej zależności pomiędzy stosowaniem stylów radzenia sobie ze stresem a płcią, stanem cywilnym, miejscem zamieszkania i wykształcenia badanych osób (tab. 4.).

DYSKUSJA

Poddając analizie wyniki badań własnych dotyczących aspektu nasilenia odczuwanego stresu u pacjentów pod-danych zabiegowi koronarografii, stwierdza się, że na 124 respondentów biorących udział w badaniu, obawy o swoją przyszłość w związku z chorobą zgłaszało 70,16% osób badanych, a najczęstszym objawem związanym z koniecznością poddania się zabiegowi koronarografii był niepokój (46,77%) i lęk (20,16%). Glińska i wsp. [6] twier-dzą, że choroba wieńcowa, szczególnie w fazie zaostrzeń, postrzegana jest jako stan zagrażający życiu budzący nie-pokój oraz lęk przed śmiercią.
Poziom odczuwanego stresu zależy od wielu czynników, m.in. cech osobowości, wieku i umiejętności reagowa-nia w trudnych sytuacjach [7]. Tezę tę potwierdzają wyniki badań własnych, w których współczynnik korelacji po-między jednym z wyżej wymienionych czynników, jakim jest wiek, a poziomem nasilenia stresu jest istotny staty-stycznie (p < 0,05).
Biesiak i wsp. [1], oceniając poziom stresu u pacjentów poddawanych badaniom diagnostycznym, zauważyli, że wykonywanie koniecznych ze względu na poprawę stanu zdrowia badań medycznych wywołuje u pacjentów wiele przykrych objawów, w tym: lęk (83,5%), niepokój (88%) i przyspieszoną akcję serca (79,6%). U ponad połowy bada-nych pojawiały się zaburzenia snu (68,2%), ból brzucha (58,1%) i trudności w skupieniu uwagi (48,6%). Ponadto zda-niem wielu badaczy poziomu stresu u pacjentów przygotowywanych do zabiegu koronarografii jest zależny od czyn-ników socjodemograficznych, czego nie wykazała analiza statystyczna badań własnych. Według Bączyk i wsp. [8] w grupie badanych poziom nasilenia stresu wzrastał z wiekiem, a największą liczbę punktów uzyskały osoby będące po 65. roku życia. Ponadto w badaniach Bryniarskiego i wsp. [9] wykazano, że najliczniejszą grupę badanych stanowi-li pacjenci odczuwający średni poziom stresu, a rozpatrując zależność stresu od płci, należy stwierdzić, iż kobiety przed zabiegami odczuwały wyższe nasilenie stresu niż mężczyźni. Badania Romanik i wsp. [10] oraz Biesiak i wsp. [1] po-twierdzają to założenie, czego nie można stwierdzić, analizując wyniki badań własnych, gdzie płeć była zmienną, któ-ra nie miała wpływu na poziom stresu.
Na podstawie badań własnych wykazano, że kwalifikacja do zabiegu koronarografii wywołała wysoki po-ziom stresu u 50,81% respondentów, średni u 35,48% ankietowanych, natomiast niski u 13,71% badanych. Warto zwrócić uwagę na aspekt procesu konstruowania poznawczego, czyli tego, jak jednostka interpretuje zdarzenie i jak ocenia własne możliwości sprostania mu. Jak podają Szeliga-Lewińska i wsp. [11], przed wyborem strategii radzenia sobie ze stresem pacjent dokonuje oceny poznawczej sytuacji i własnych możliwości. W ten sposób obraz świata de-terminuje wybór strategii radzenia sobie w danej sytuacji.
Kubica i wsp. [12] wykazali w swoich badaniach, że styl skoncentrowany na unikaniu częściej stosują osoby w wieku młodszym niż osoby dojrzałe. Potwierdziły to badania własne, które wykazały, że wiek był zmienną mającą wpływ na zastosowanie stylu radzenia sobie ze stresem. Styl skoncentrowany na unikaniu oraz angażowanie się w czynności zastępcze rzadziej były stosowane przez osoby w wieku dojrzałym.
Analizując poziomy stosowania stylów radzenia sobie ze stresem związanym z zabiegiem koronarografii, na-leży stwierdzić, że respondenci, u których występował niski poziom stresu, uciekali się do stylu skoncentrowanego na zadaniu (75%) oraz stylu związanego z poszukiwaniem kontaktów towarzyskich (46,77%). Badani, którzy odczuwali średni poziom stresu, stosowali styl skoncentrowany na emocjach (62,1%) oraz styl skoncentrowany na unikaniu (54,03%), natomiast ci respondenci, którzy angażowali się w czynności zastępcze (53,23%), przejawiali wysoki poziom stresu. Jędrych i wsp. stwierdzili, że pobyt w szpitalu jest czynnikiem stresogennym, a najczęstszym sposobem radzenia sobie ze stresem pacjentów oddziału kardiologicznego był kontakt z bliską osobą lub zastosowanie czynnika zapobie-gającego stresowi, np. sięgnięcie po papierosa [13].

WNIOSKI

U ponad połowy respondentów zabieg koronarografii był powodem wysokiego poziomu odczuwanego stresu.
Wśród czynników socjodemograficznych, takich jak płeć, wiek, stan cywilny, miejsce zamieszkania, wykształce-nie, tylko wiek miał wpływ na poziom odczuwanego stresu i zastosowany styl radzenia sobie ze stresem.
Niski poziom stresu przejawiali respondenci stosujący styl związany z poszukiwaniem kontaktów towarzyskich oraz styl skoncentrowany na zadaniu. Średni poziom stresu okazywali respondenci stosujący styl skoncentrowany na emocjach i na unikaniu, natomiast wysoki poziom stresu przejawiali respondenci uciekający się do stylu anga-żowania się w czynności zastępcze.

Oświadczenie

Autorki deklarują brak konfliktu interesów.

Piśmiennictwo

1. Biesiak B, Włoszczak-Szubzda A. Ocena poziomu stresu u pacjentów przed badaniami diagnostycznymi. Aspekty Zdrowia i Choroby 2016; 2: 23-33.
2. Borowiak E, Rosiak K, Kostka T. Analiza porównawcza wpływu cukrzycy i przebytego zawału serca na jakość życia pacjen-tów. Probl Pielęg 2009; 17: 86-91.
3. Kurpas D, Kusz J, Jedynak T i wsp. Preferowane style radzenia sobie ze stresem wśród pacjentów chorych przewlekle. Fam Med Primary Care Rev 2012; 14: 393-395.
4. Juczyński Z, Ogińska-Bulik N. Narzędzia pomiaru stresu i radzenia sobie ze stresem. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2009.
5. Strelau J, Jaworowska A, Wrześniewski K i wsp. Kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2005.
6. Glińska J, Cezak E, Lewandowska M i wsp. Wsparcie społeczne a satysfakcja z życia osób z chorobą niedokrwienną serca. Probl Pielęg 2014; 22: 265-270.
7. Strus W. Dojrzałość emocjonalna a funkcjonowanie moralne. Wydawnictwo Liberi Libri, Warszawa 2012; 26-61.
8. Bączyk G, Talarska D, Szubert J. Przyczyny lęku przedoperacyjnego chorych leczonych chirurgicznie. Ann UMCS Sect D 2006; 60 (Supl. 16, 1): 152-156.
9. Bryniarski L, Kawecka-Jaszcz K. Czy istnieją granice wieku w kardiologii interwencyjnej? Przezskórne interwencje wieńcowe u osób w podeszłym wieku. Gerontol Pol 2005; 13: 153-161.
10. Romanik W, Kański A, Soluch P i wsp. Kwestionariuszowy i deklarowany poziom lęku chorych przed operacją. Anest Intens Ter 2009; 41: 94-99.
11. Szeliga-Lewińska J, Landowski J. Sposób tworzenia świata przez chorych z epizodem depresyjnym a strategie radzenia sobie ze stresem. Psychiatria 2006; 3: 22-26.
12. Kubica A, Magielski P, Jurek A i wsp. Analiza stylów radzenia sobie ze stresem u chorych z ostrym zawałem serca. Folia Car-diol Excerpta 2009; 2: 18-22.
13. Jędrych M. Ruta E, Jodłowska-Jędrych B i wsp. Rola stresu w życiu pacjentów leczonych na oddziałach kardiologicznych. Med Ogólna i Nauki o Zdr 2011; 17: 116-122.