The lack of association between –590 C/T IL-4 and –1082 A/G IL-10 gene polymorphisms and the development of atopic dermatitis

Wprowadzenie

Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest uznawane za jedną z najczęściej występujących chorób skóry, szczególnie wieku dziecięcego [1]. Termin „atopia” wprowadzili w 1923 roku Coca i Cooke [1]. Pod tym pojęciem rozumie się genetycznie uwarunkowaną predyspozycję do rozwoju reakcji alergicznej typu natychmiastowego w odpowiedzi na powszechnie występujące w środowisku alergeny, wnikające do organizmu ludzkiego przez błony śluzowe dróg oddechowych lub przewodu pokarmowego [2].
Patogeneza AZS jest bardzo złożona. Bierze w niej udział wiele czynników genetycznych, immunologicznych i środowiskowych, których wzajemne interakcje nie są do końca poznane i stanowią temat wielu prowadzonych badań naukowych [3].
Rodzinne występowanie AZS, a także częste występowanie choroby u bliźniąt jednozygotycznych (72–86%) i dwuzygotycznych (21–23%) jest silnym dowodem wskazującym na udział czynników genetycznych w rozwoju tej dermatozy [4].
Na podstawie uzyskiwanych wyników stwierdzono zależności między rozwojem AZS a genami zlokalizowanymi na chromosomie 5q31-33, kodującymi cytokiny Th2-zależne, takie jak: interleukiny IL-3, IL-4, IL-5, IL-9, IL-13 i czynnik stymulujący tworzenie kolonii granulocytów i makrofagów (ang. granulocyte macrophage – colony stimulating factor – GM-CSF) [5–7]. Udział zaburzeń genetycznych w powstaniu AZS tłumaczono m.in. tym, że obecność określonych polimorfizmów w genach kodujących cytokiny Th-2-zależne wiąże się funkcjonalnie z nasiloną syntezą przeciwciał IgE, co jest jedną z często występujących anomalii, zaliczaną również do mniejszych kryteriów diagnostycznych, a także stanowiącą podstawę do wyróżnienia postaci zewnątrzpochodnej i wewnątrzpochodnej choroby [8]. Ze względu jednak na odmienne wyniki uzyskiwane w poszczególnych populacjach, a także obiektywnie słabe zależności statystyczne, żaden z tych polimorfizmów nie został – jak na razie – uznany za kluczowy w rozwoju AZS.
Interleukina 4 (IL-4) odgrywa kluczową rolę w regulacji humoralnej odpowiedzi immunologicznej, zaangażowana jest bowiem w różnicowanie naiwnych limfocytów T-pomocniczych w kierunku efektorowych komórek Th2. Powoduje wzrost ekspresji cytokin Th2-zależnych, tj. IL-5, IL-6, IL-9, a także jest odpowiedzialna za zmianę klasy produkowanych immunoglobulin przez limfocyty B, z immunoglobulinami G i M (IgG i IgM) w kierunku immunoglobulin E (IgE). Interleukina 4 hamuje również odpowiedź Th1-zależną [9].
Badania dotyczące udziału polimorfizmów genu kodującego IL-4 w rozwoju AZS były prowadzone w populacjach europejskich i pozaeuropejskich. W części z nich wykazano związek między występowaniem polimorfizmów a rozwojem choroby, jednak uzyskiwane wyniki nie były spójne, gdyż niektórzy autorzy takiej zależności nie potwierdzili [10, 11].
Kolejną cytokiną związaną z mechanizmami nabytej odpowiedzi immunologicznej jest IL-10. Nazywa się ją również czynnikiem hamującym syntezę cytokin (ang. cytokine synthesis inhibitory factor – CSIF), gdyż wykazuje działanie przeciwzapalne i hamuje wytwarzanie cytokin prozapalnych, takich jak interferon  (IFN-), IL-2, IL-3, czynnik martwicy nowotworów  (ang. tumour necrosis factor – TNF-) czy GM-CSF [12, 13]. Wydzielana jest przez pobudzone limfocyty Th2 oraz limfocyty B, makrofagi, monocyty i keratynocyty. Ze względu na silne działanie przeciwzapalne IL-10 wysunięto hipotezę, że zaburzenie jej wydzielania (tzn. zmniejszone stężenie w surowicy) może korelować z nasileniem procesu zapalnego w AZS [13, 14].
Podobnie jak w przypadku IL-4, prowadzono badania nad związkiem między polimorfizmami w genie kodującym IL-10 a rozwojem AZS, których wyniki są nieliczne i niejednoznaczne [15–20]. Dotychczas, zgodnie z wiedzą autorów niniejszej pracy, nie przeprowadzono analizy wpływu polimorfizmu w genie kodującym IL-10 na rozwój AZS w populacji polskiej.
Istotny udział IL-4 i IL-10 w rozwoju zapalenia alergicznego i AZS, nieliczne badania analizujące udział polimorfizmów w genach kodujących te białka, stosunkowo niejednoznaczne wyniki uzyskiwane w poszczególnych populacjach oraz – zgodnie z wiedzą autorów – brak badań prowadzonych w reprezentatywnej grupie polskich pacjentów spowodowały przeprowadzenie badań własnych, które stały się tematem niniejszej pracy.

Cel pracy

Ocena częstości występowania polimorfizmów –590 C/T w genie IL-4 oraz –1082 A/G w genie IL-10 w populacji polskiej chorych na AZS, wpływu badanych polimorfizmów na nasilenie procesu chorobowego oraz ryzyko rozwoju astmy we wczesnym dzieciństwie, poniżej 3. roku życia.

Materiał i metodyka

Materiał

Do badań zakwalifikowano 163 chorych na AZS (97 kobiet i 66 mężczyzn) w wieku od 1 roku do 42 lat (średnia wieku 11,3 roku) oraz 204 zdrowych ochotników (112 kobiet i 92 mężczyzn) dobranych odpowiednio pod względem wieku. Do rozpoznania AZS zastosowano kryteria zaproponowane przez Hanifina i Rajkę [21]. Nasilenie procesu chorobowego oceniono na podstawie skali Rajki i Langelanda i określono jako łagodne, umiarkowane i ciężkie [22].
U 78 chorych (47,8%) stwierdzono łagodną po­stać, u 66 (40,4%) umiarkowaną postać, a u 19 (11,6%) ciężką postać AZS. U 89 pacjentów (54,6%) rozpoznano zewnątrzpochodną postać tej choroby, podczas gdy postać wewnątrzpochodna występowała u 74 osób (45,4%). Postać zewnątrzpochodną rozpoznawano u pacjentów, u których stwierdzono duże stężenia całkowitych IgE (powyżej normy odpowiedniej dla wieku) oraz dodatnie testy punktowe. U 44 badanych chorych (26,9%) współistniała astma, u 79 osób (48,5%) rozpoznawano alergiczny nieżyt nosa, a u 32 pacjentów (19,6%) alergiczne zapalenie spojówek.
Projekt pracy został zaakceptowany przez Uczelnianą Komisję Bioetyki Badań Naukowych (numer decyzji RNN/208/06/KE z 28 listopada 2006 roku), a pacjenci i wolontariusze wyrazili pisemną zgodę na udział w badaniu.

Metodyka

Ocena genotypu polimorfizmu genu IL-4 i IL-10

DNA z krwi pełnej otrzymywano, używając zestawów do izolowania Genomic Mini AX Blood (DNA-Gdańsk II S.C.) zgodnie z zaleceniami producenta. Analizę wariantów polimorficznych w regionie promotorowym genów IL-4 i IL-10 przeprowadzono metodą RFLP-PCR (ang. polymerase chain reaction – restriction fragment length polymorphism) z wykorzystaniem enzymów restrykcyjnych do wykrywania zmian w sekwencji DNA [23, 24].
W reakcji łańcuchowej polimerazy (ang. polymerase chain reaction – PCR) stosowano pary oligonukleotydów warunkujących amplifikację fragmentów zawierających miejsca polimorficzne, tj. –590 C/T dla IL-4 i –1082 A/G dla IL-10. Sekwencje stosowanych oligonukleotydów warunkujące powstanie miejsca restrykcyjnego w produkcie amplifikacji przedstawiono w tabeli I. Amplifikację przeprowadzano w 25 µl mieszaniny reakcyjnej o następującym składzie: 40 ng genomowego DNA, 10 pM każdego z oligonukleotydów (Eurogentec, Seraing, Belgia), po 200 µM z dATP, dCTP, dGTP, dTTP, 20 mM Tris-HCl (pH 8,4), 50 mM KCl, 2 mM MgCl2, 1 U polimerazy Taq (QIAGEN GmbH, Hilden, Niemcy). Na poszczególnych etapach PCR zastosowano następujące warunki: denaturacja – 4 min w temperaturze 95°C, 35 cykli – 30 s w temperaturze 94°C, przyłączanie oligonukleotydów – 45 s w temperaturze 58°C dla IL-4 i 61,8°C dla IL-10, wydłuża­nie – 40 s w temperaturze 72°C, oraz końcowe wydłużanie – 7 min w temperaturze 72°C. Reakcję PCR przeprowadzono w termocyklerze MultiGene TC9600 (Labnet International Inc.). Produkty amplifikacji (20 µl mieszaniny reakcyjnej PCR) poddawano trawieniu enzymami restrykcyjnymi Ava II dla IL-4 i Mn1 I dla IL-10. Po trawieniu produktów 10 µl mieszaniny reakcyjnej mieszano z 2 µl buforu obciążającego i rozdzielano w 8% żelu poliakrylamidowym i wizualizowano w świetle ultrafioletowym z użyciem bromku etydyny. Długości fragmentów restrykcyjnych dla badanych polimorfizmów podano w tabeli I. Typowanie polimorfizmu genów dla IL-4 i IL-10 przeprowadzono w Zakładzie Chemii i Biochemii Klinicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi.

Analiza statystyczna

Istotność różnic między rozkładami genotypów w badanych grupach i rozkładem według prawa Hardy’ego-Weinberga oceniano testem 2. Ocenę ryzyka współwystępowania poszczególnych genotypów z chorobą przeprowadzono z zastosowaniem ilorazu szans (ang. odds ratio – OR). Dla wszystkich wykorzystanych testów statystycznych przyjęto poziom istotności p = 0,05. Analizę statystyczną wykonano na podstawie programu STATISTICA.

Wyniki

Genotyp polimorfizmów –590 C/T genu IL-4 i –1082 A/G genu IL-10

Rozkład genotypów polimorfizmów –1082 A/G genu IL-10 był zgodny z prawem Hardy’ego-Weinberga, podczas gdy rozkład genotypów polimorfizmu –590 C/T dla IL-4 nie wykazywał takiej zgodności (tab. II).
Analizując polimorfizm –590 C/T genu IL-4, stwier­dzono, że genotyp TT występował u 92 pa­cjentów (56,4%) oraz u 105 osób (51,5%) z grupy kontrolnej, podczas gdy genotyp CT u 67 chorych (41,1%) i 89 osób (43,6%) z grupy kontrolnej. Geno­typ CC był obecny u 4 chorych (2,5%) na AZS i u 10 osób (4,9%) z grupy kontrolnej.
Badając częstość występowania polimorfizmu –1082 A/G genu IL-10, wykazano obecność genotypu GG u 34 chorych (20,9%) i 48 ochotników (23,5%) z grupy kontrolnej. Genotyp GA występował u 75 chorych (46%) i u 89 osób (43,6%) z grupy kontrolnej. Wsród chorych na AZS genotyp AA obserwowano u 54 chorych (33,1%) oraz u 67 ochotników (32,8%) z grupy kontrolnej.
Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w rozkładzie genotypów polimorfizmów –590 C/T dla IL-4 oraz –1082 A/G genu IL-10 między grupą pacjentów a grupą kontrolną (p > 0,05 dla wszystkich porównań; tab. III).
W badanych polimorfizmach genów kodujących IL-4 i IL-10 rozkład genotypów nie różnił się statystycznie istotnie w grupie pacjentów o łagodnym przebiegu AZS i u chorych na AZS o umiarkowanym i ciężkim przebiegu (p > 0,05 dla wszystkich porównań; tab. IV). Nie wykazano również związku (p > 0,05) między badanymi polimorfizmami genów IL-4 i IL-10 a wczesnym zachorowaniem na astmę (tab. V).

Omówienie

Atopowe zapalenie skóry jest przewlekłą, nawrotową i zapalną chorobą skóry, przebiegającą ze świądem [25–27]. Obecnie schorzenie to uznaje się za jedną z najczęściej występujących chorób wieku dziecięcego, z częstością rozpoznawania 10–20% populacji w krajach rozwiniętych [27].
Badania genetyczne prowadzone w grupie osób chorych na AZS są ukierunkowane na poszukiwanie czynników predysponujących do jego rozwoju. Do czynników genetycznych zwiększających ryzyko zachorowania zalicza się zmiany w sekwencji genów kodujących białka, których funkcja biologiczna wiąże się z rozwojem chorób atopowych. Cytokiny wydzielane przez limfocyty Th2, do których należą m.in. IL-4, IL-10, IL-5 i IL-13, są zaangażowane w patogenezę AZS [26].
Interleukina 4 jest cytokiną prozapalną, która wpływa na adherencję eozynofilów do komórek śródbłonka w miejscu toczącego się procesu zapalnego poprzez zwiększenie ekspresji cząsteczki adhezji komórkowej naczyń (ang. vascular cell adhesion molecule 1 – VCAM-1) [28–30].
Hamid i wsp. [31] wykazali zwiększoną ekspresję mRNA dla IL-4 w obrębie ognisk chorobowo zmienionych u pacjentów z AZS w porównaniu ze skórą niezmienioną chorobowo, a także skórą osób zdrowych. Ze względu na udowodniony udział IL-4 w patogenezie AZS przeprowadzono badania analizujące związek polimorfizmów w genie kodującym tę cytokinę z rozwojem tej dermatozy. W dostępnym piśmiennictwie nie ma analogicznych badań przeprowadzonych w reperezentatywnej grupie populacji polskiej chorych na AZS.
W badaniach przeprowadzonych w populacji japońskiej wykazano związek polimorfizmu –590 T/C w regionie promotorowym IL-4 z rozwojem AZS [10]. Zależności tej nie potwierdziły wyniki kolejnych badań japońskich przeprowadzonych w większej grupie pacjentów [11]. Soderhall i wsp. [32], analizując udział opisywanego polimorfizmu, wykazali jego wpływ na nasilenie procesu chorobowego AZS. Kolejne badania przeprowadzone w populacji kaukaskiej wykazały związek między występowaniem tego polimorfizmu a wczesnym rozwojem AZS, przed 2. rokiem życia [33]. Obserwacji tych nie potwierdzili natomiast badacze australijscy, którzy analizowali częstość występowania polimorfizmów –590 C/T i –34 C/T genu dla IL-4 oraz ich zależność z rozwojem AZS. Badacze ci wykazali natomiast związek między rozwojem AZS a obecnością haplotypu –590 C/–34C [34]. Również w badaniach własnych nie wykazano statystycznie istotnej zależności między występowaniem polimorfizmu –590 C/T IL-4 a rozwojem oraz nasileniem procesu chorobowego w przebiegu AZS. Podobnie nie obserwowano związku między analizowanym polimorfizmem a wczesnym, poniżej 3. roku życia, początkiem astmy. Najrzadziej obserwowanym genotypem – zarówno u osób zdrowych, jak i chorych – był CC (4,9% w grupie kontrolnej, 2,5% w grupie chorych), najczęściej natomiast występował genotyp TT (51,5% w grupie kontrolnej oraz 56,4% w grupie osób chorych). W niektórych opublikowanych badaniach wykazano również związek polimorfizmów genu dla receptora IL-4 i AZS. Obecność polimorfizmu 1727G/A łączyła się z częstszym występowaniem zmian wypryskowych w okolicach zgięciowych w pierwszych 6 miesiącach życia [35].
Dotychczas, zgodnie z wiedzą autorów, nie przeprowadzono analizy wpływu polimorfizmu w genie kodującym IL-10 na rozwój AZS w populacji polskiej. Dotąd analizowano związek różnych polimorfizmów regionu promotorowego IL-10 (–1082 A/G, –819 T/C, –571 C/A, –854 C/T, –1117 G/A i 592 A/C), nie wykazując ich udziału w rozwoju AZS [15–17, 19]. W badaniu przeprowadzonym przez Sohn i wsp. [18] stwierdzono natomiast związek między występowaniem polimorfizmów regionu promotorowego genu dla IL-10 a fenotypem AZS u dzieci.
W ostatnio przeprowadzonym badaniu u chorych na AZS analizowano haplotypy oraz polimorfizmy pojedynczych par zasad regionu promotorowego genu dla IL-10, wykazując częstsze występowanie haplotypu TGAC u pacjentów ze stężeniem całkowitego IgE powyżej 1000 IU/ml. Jest to pierwsze z dostępnych badań, które analizuje związek między grupami haplotypów w regionie promotorowym genu dla IL-10 a fenotypem pacjentów z AZS [20].
W badaniu własnym nie stwierdzono, podobnie jak w przypadku polimorfizmu –590 C/T IL-4, różnic w rozkładzie genotypów dla badanego polimorfizmu IL-10 między grupą chorych a grupą kontrolną osób zdrowych. W badanym polimorfizmie IL-10 – zarówno w grupie kontrolnej, jak i u chorych – najczęściej stwierdzano genotyp GA, najrzadziej natomiast GG.
Brak dodatniej korelacji między obecnością polimorfizmów –590 C/T IL-4 oraz –1082 A/G IL-10 a rozwojem AZS w badanej grupie chorych, mimo pozytywnych zależności obserwowanych w niektórych populacjach i udziału tych cytokin w rozwoju choroby, może świadczyć o odmienności genetycznej badanej populacji, a także o dużej różnorodności czynników genetycznych zaangażowanych w patogenezę AZS, zależnie od pochodzenia chorych.

Praca finansowana z funduszy prac statutowych Uniwersytetu Medycznego w Łodzi nr 503-11-52-1 i z grantu MNiSW nr NN402434933.

Piśmiennictwo

 1. Boguniewicz M., Leung D.Y.: Atopic dermatitis. J Allergy Clin Immunol 2006, 117, 475-480.  
2. Boguniewicz M., Eichenfield L.F., Hultsch T.: Current management of atopic dermatitis and interruption of the atopic march. J Allergy Clin Dermatol 2003, 3, 140-150.  
3. Hershey G.K.K., Friedrich M.F., Esswein L.A., Thomas M.L., Chatila T.A.: The association of atopy with a gain-of-function mutation in the alpha subunit of the interleukin-4 receptor. N Engl J Med 1997, 337, 1720-1725.  
4. Schultz L.F.: Atopic dermatitis: a genetic-epidemiologic study in a population-based twin sample. J Am Acad Dermatol 1993, 28, 719-723.  
5. Tsunemi Y., Saeki H., Nakamura K., Sekiya T., Hirai K., Fujita H. i inni: Interleukin-12 p40 gene (IL12B) 30-untranslated region polymorphism is associated with susceptibility to atopic dermatitis and psoriasis vulgaris. J Dermatol Sci 2002, 30, 161-166.  
6. Leung D.Y., Bieber T.: Atopic dermatitis. Lancet 2003, 361, 151-160.  
7. Leung D.Y., Boguniewicz M., Howell M.D., Nomura I., Hamid Q.A.: New insights into atopic dermatitis. J Clin Invest 2004, 113, 651-657.  
8. Oppel T., Schuller E., Gunther S., Moderer M., Haber­stok J., Bieber T. i inni: Phenotyping of epidermal dendritic cells allows the differentiation between extrinsic and intrinsic forms of atopic dermatitis. Br J Dermatol 2000, 143, 1193-1198.  
9. Dzienis K., Tryniszewska E., Kaczmarski M.: Zaburzenia równowagi immunologicznej subpopulacji limfocytów Th-1 i Th-2 oraz rola ich wybranych cytokin w atopowym zapaleniu skóry. Post Dermatol Alergol 2006, 23, 88-93.
10. Kawashima T., Noguchi E., Arinami T., Yamakawa-Koba­yashi K., Nakagawa H., Otsuka F.: Linkage and association of an interleukin 4 gene polymorphism with atopic dermatitis in Japanese families. J Med Genet 1998, 35, 502-504.
11. Tanaka K., Sugiura H., Uehara M., Hashimoto Y., Donnelly C., Montgomery D.S.: Lack of association between atopic eczema and genetic variants of interleukin-4 receptor R alpha chain gene: heterogeneity of genetic back­grounds on immunoglobulin E production in atopic eczema patients. Clin Exp Allergy 2001, 31, 1522-1527.
12. Grewe M., Bruijnzeel-Koomen C.A., Schöpf E., Thepen T., Langeveld-Wildschut A.G., Ruzicka T. i inni: A role for Th1 and Th2 cells in the immunopathogenesis of atopic dermatitis. Immunol Today 1998, 19, 359-361.
13. Luster A.D.: Chemokines – chemotactic molecules that mediate inflammation. N Engl J Med 1998, 338, 436-445.
14. Seneviratne S.L., Jones L., Bailey A.S., Black A.P., Ogg G.S.: Severe atopic dermatitis is associated with a reduced frequency of IL-10 producing allergen-specific CD4+ T cells. Clin Exp Dermatol 2006, 31, 689-694.
15. Reich K., Westphal G., Konig I.R., Mössner R., Schupp P., Gutgesell C. i inni: Cytokine gene polymorphism in atopic dermatitis. Br J Dermatol 2003, 148, 1237-1241.
16. Hoffjan S., Ostrovnaja I., Nicolae D., Newman D.L., Nicolae R., Gangnon R. i inni: Genetic variation in immunoregulatory pathways and atopic phenotypes in infancy. J Allergy Clin Immunol 2004, 113, 511-518.
17. Chang Y.T., Lee W.R., Yu C.W., Liu H.N., Lin M.W., Huang C.H. i inni: No association of cytokine gene polymorphism in Chinese patients with atopic dermatitis. Clin Exp Dermatol 2006, 31, 419-423.
18. Sohn M.H., Song J.S., Kim K.W., Kim E.S., Kim K.E., Lee J.M.: Association of interleukin-10 gene promoter polymorphism in children with atopic dermatitis. J Pediatr 2007, 150, 106-108.
19. Kiyohara C.H., Tanaka K., Miyake Y.: Genetic susceptibility to atopic dermatitis. Allergol Int 2008, 57, 39-56.
20. Lacy K., Archer C., Wood N., Bidwell J.: Association between a common IL10 distal promotor haplotype and IgE production in individuals with atopic dermatitis. Int J Immunogenet 2009, 36, 213-216.
21. Hanifin J.M., Rajka G.: Diagnostic features of atopic dermatitis Acta Derm Venereol (Stockh) 1980, supl. 92, 44-47.
22. Rajka G., Langeland T.: Grading of the severity of atopic dermatitis. Acta Derm Venereol (Stockh) 1989, supl. 144, 13-14.
23. Fan L.Y., Tu X.Q., Zhu Y., Pfeiffer T., Feltens R., Stoe­cker W. i inni: Genetic association of cytokines polymorphisms with autoimmune hepatitis and primary biliary cirrhosis in the Chinese. World J Gastroenterol 2005, 11, 2768-2772.
24. López K.I., Martínez S.E., Moguel M.C., Romero L.T., Figueroa C.S., Pacheco G.V. i inni: Genetic diversity of the IL-4, IL-4 receptor and IL-13 loci in mestizos in the general population and in patients with asthma from three subpopulations in Mexico. Int J Immunogenet 2007, 34, 27-33.
25. Ruzicka T.: Atopic eczema between rationality and irrationality. Arch Dermatol 1998, 134, 1462-1469.
26. Novak N., Bieber T.: Allergic and nonallergic forms of atopic diseases. J Allergy Clin Immunol 2003, 112, 252-262.
27. Mohrenschlager M., Darsow U., Schnopp C., Ring J.: Atopic eczema: what’s new? JEADV 2006, 20, 503-511.
28. Vercelli D., Jabara H.H., Lauener R.P., Geha R.S.: IL-4 inhibits the synthesis of IFN-gamma and induces the synthesis of IgE in human mixed lymphocyte cultures. J Immunol 1990, 144, 570-573.
29. Schleimer R.P., Sterbinsky S.A., Keiser J., Bickel C.A., Klunk D.A., Tomioka K. i inni: Interleukin-4 induces adherence of human eosinophils and basophils but not neutrophils to endothelium. Association with expression of VCAM-1. J Immunol 1992, 148, 1086-1092.
30. Bochner B.S., Schleimer R.P.: The role of adhesion molecules in human eosinophil and basophil recruitment. J Allergy Clin Immunol 1994, 94, 427-439.
31. Hamid Q., Boguniewicz M., Leung D.Y.: Differential in situ cytokine gene expression in acute versus chronic atopic dermatitis. J Clin Invest 1994, 94, 870-876.
32. Soderhall C., Bradley M., Kockum I., Wahlgren C.F., Luthman H., Nordenskjöld M.: Analysis of association and linkage for the interleukin-4 and interleukin-4 receptor b; alpha; regions in Swedish atopic dermatitis families. Clin Exp Allergy 2002, 32, 1199-1202.
33. He J.Q., Chan-Yeung M., Becker A.B., Dimich-Ward H., Ferguson A.C., Manfreda J. i inni: Genetic variants of the IL13 and IL4 genes and atopic diseases in at-risk children Genes Immun 2003, 4, 385-389.
34. Elliott K., Fitzpatrick E., Hill D., Brown J., Adams S., Chee P. i inni: The –590C/T and –34 C/T interleukin-4 promoter polymorphisms are not associated with atopic eczema in childhood. J Allergy Clin Immunol 2001, 108, 285-287.
35. Callard R.E., Hamvas R., Chatterton C., Blanco C., Pembrey M., Jones R. i inni: An interaction between the IL-4R alpha gene infection is associated with atopic eczema in young children. Clin Exp Allergy 2002, 32, 990-993.



Otrzymano: 7 IV 2010 r.
Zaakceptowano: 24 VI 2010 r.