The level of socio-emotional competence of children treated for cancer

Wstęp

Choroba nowotworowa stanowi zagrożenie dla życia dziecka i powoduje szereg znaczących konsekwencji psychologicznych, które mogą utrudniać jego funkcjonowanie, rozwój, edukację przedszkolną i szkolną, a także przystosowanie do życia z chorobą. Traktowana jest jako wydarzenie krytyczne w życiu małego pacjenta oraz całej jego rodziny, ponieważ jej nagłe wystąpienie niesie ze sobą wytrącenie z codziennego funkcjonowania, wymuszając wprowadzenie zmian dotychczasowego trybu życia poprzez podporządkowanie go chorobie, zażywaniu leków, wizytom lekarskim, zabiegom, często bolesnym i uciążliwym [1]. Inwazyjność prowadzonego leczenia i konieczność dostosowania się do obostrzeń z nim związanych naraża pacjentów na długotrwałe cierpienie, utratę fizycznej integralności, powoduje ograniczenie kontaktów z rówieśnikami i życie w świecie dorosłych. Dodatkowo, leczenie przeciwnowotworowe wiąże się z częstymi hospitalizacjami, izolacją, będącą w sprzeczności z naturalnymi potrzebami dziecka – ruchu i aktywności, a także poczuciem niepewności i lęku związanych z nieprzewidywalnym przebiegiem choroby [2, 3]. Prowadzona terapia medyczna wiąże się nie tylko z koniecznością zmagania się z jej bezpośrednimi następstwami, lecz również z występowaniem odległych i późnych konsekwencji powstałych na skutek przebytej choroby i stosowanego leczenia przeciwnowotworowego, np.: zaburzenia neuro­psychologiczne, psychospołeczne, powikłania narządowe, zaburzenia endokrynologiczne, w tym zaburzenia wzrastania. Obecność i nasilenie odległych następstw mają ogromny wpływ na stan zdrowia i jakość życia wyleczonego pacjenta [4]. Pomimo postępu wyników terapii chorym dzieciom oraz ich rodzinom towarzyszy niepewność co do pełnego wyzdrowienia nie tylko w czasie leczenia, ale często również wiele lat po jego zakończeniu. Problemy te wykraczają poza próg emocjonalnej odporności dziecka, a doświadczenia, którym jest poddawane, są nieadekwatne do jego wieku i stadium rozwoju. Zmiany poznawcze, emocjonalne i społeczne, zachodzące w toku rozwoju dziecka, pozostają w interakcji ze zmianami fizycznymi i psychicznymi, które stanowią konsekwencje choroby [3].
Rozpoznanie choroby nowotworowej u dziecka może z jednej strony utrudniać osiąganie kolejnych etapów rozwojowych, ale z drugiej – przyczyniać się do jego szybszego rozwoju [3]. Prowadzone leczenie wymaga od dziecka podejmowania wysiłków i opracowywania sposobów radzenia sobie z obciążeniami, co jest wynikiem oddziaływania personelu, rodziny oraz własnych możliwości [5]. Przedstawiane w literaturze przedmiotu wyniki badań dotyczących funkcjonowania społeczno-emocjonalnego są niejednoznaczne. Noll i Kupst [6] prezentują dane wskazujące na wysoki poziom prężności (resilience) oraz umiejętności regulacyjnych u dzieci z chorobą nowotworową. Poczucie cierpienia nasilone jest głównie w momencie rozpoznania, natomiast zarówno dziecko, jak i jego najbliżsi stopniowo adaptują się do wymogów leczenia [7]. Mali pacjenci często przejawiają znaczną równowagę emocjonalną czy też wyższy rozwój sfery psychicznej w porównaniu z rówieś­nikami [8, 9].
Badania dotyczące funkcjonowania społecznego dzieci leczonych z powodu choroby nowotworowej pokazują, że mali pacjenci pomimo wysokiej absencji w szkole, licznych ograniczeń w codziennym funkcjonowaniu oraz zmian w wyglądzie (zmniejszenie lub wzrost masy ciała, utrata włosów) mają na ogół dobre i trwałe kontakty z rówieśnikami [10, 11]. Vannatta i wsp. [12] wskazują jednak, że dzieci z nowotworami mózgu oraz nowotworami, których leczenie obejmowało ośrodkowy układ nerwowy, często są izolowane, odrzucane przez rówieśników, prześladowane i mają niewielu stałych przyjaciół. Badania prowadzone przez Mackie i wsp. [13] pokazują, że osoby dorosłe, które w dzieciństwie chorowały na ostrą białaczkę limfoblastyczną oraz guza Wilmsa, wykazują trudności w zakresie relacji interpersonalnych, zarówno intymnych, jak i przyjacielskich, a także w codziennym radzeniu sobie.

Kompetencje społeczno-emocjonalne

Matczak i Martowska [14, 15] podkreślają, że o jakości przystosowania człowieka do wymogów życia oraz o efektywności, z jaką wykonuje on stojące przed nim zadania, decydują nie tylko zdolności poznawcze, lecz także kompetencje społeczne i emocjonalne. W związku ze stale zwiększającą się liczbą dzieci wyleczonych z choroby nowotworowej nie bez znaczenia wydaje się zatem zwrócenie uwagi na rolę, jaką odgrywają kompetencje społeczno-emocjonalne w kształtowaniu optymalnej jakości życia.
Kompetencje emocjonalne to umiejętności rozpoznawania i różnicowania emocji u siebie i innych ludzi, używanie określeń werbalnych do opisania emocji, jak również rozumienie reguł okazywania emocji zgodnie z normami kulturowymi. Dodatkowo do kompetencji afektywnych zalicza się efektywne radzenie sobie z emocjami negatywnymi oraz rozumienie emocji w interakcjach międzyludzkich czy zdolność do emocjonalnej samowystarczalności [16–18].
Kompetencje społeczne definiuje się jako złożone umiejętności warunkujące efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach społecznych, nabywane przez jednostkę w toku treningu społecznego [19]. Wskazuje to na fakt, że nie można mówić o jednej ogólnej kompetencji społecznej, lecz o wielu ich rodzajach, tj.: umiejętności związane z percepcją społeczną (trafne spostrzeganie innych, np. ich przeżyć lub intencji, oraz rozumienie i prawidłowa ocena sytuacji społecznych); wrażliwość społeczna i empatia; znajomość reguł społecznych i umiejętność odpowiedniego zachowania się w sytuacjach społecznych; umiejętności warunkujące radzenie sobie w sytuacjach konfliktowych [20]. Podsumowując powyższe, kompetencje społeczno-emocjonalne u dzieci można definiować jako zdolność do rozumienia i kontrolowania własnych uczuć i zachowań, do rozumienia uczuć innych osób (empatyzowania) oraz do budowania dobrych relacji z innymi [21].
Wiek przedszkolny i wczesnoszkolny jest kluczowym okresem dla rozwoju wyżej wymienionych umiejętności. Ważną rolę w tym procesie odgrywają relacje emocjonalne i komunikacja z osobami znaczącymi, jak również jakość doświadczeń emocjonalnych dzieci, powstałych z relacji rodzinnych i rówieśniczych [22].
W okresie przedszkolnym rozwój życia emocjonalnego i społecznego dzieci odbywa się w ścisłym związku z rozwojem procesów poznawczych [23]. Na ekspresję emocjonalną wpływają również rozszerzające się kontakty społeczne dziecka i różne formy aktywności typu wspólna zabawa, sytuacje współpracy czy rywalizacji [24]. Dzieci w tym wieku opanowują nazwy emocji, co pozwala im na różnicowanie własnych przeżyć oraz komunikowanie się z innymi [25]. Najłatwiejsza do rozpoznania i nazwania jest dla nich radość, a następnie kolejno smutek, złość, strach [26], a najtrudniejsze – zaskoczenie [25]. Potrafią dokonać właściwej oceny przyczyn podstawowych reakcji emocjonalnych, jak również przewidywać, np. w zabawie, jak może zachować się rówieśnik odczuwający określone emocje. Dzieci przedszkolne nabywają umiejętności zaradczych, dzięki którym mogą manipulować zachowaniami i uczuciami innych ludzi. Dla przedszkolaka dobrą szkołą społecznego uczenia się jest zabawa, dzięki której eksploruje różne role społeczne, rozwija umiejętność współpracy z innymi, uczy się regulować własne uczucia oraz rozumieć uczucia innych. Dziecko w wieku przedszkolnym zaczyna rozumieć specyficzny rodzaj kontaktu z rówieśnikami, jakim jest przyjaźń, kształtuje się wtedy również zdolność do zachowań prospołecznych, tj. empatia, udzielanie pomocy, umiejętność dzielenia się czy współdziałania [27].
Natomiast w młodszym wieku szkolnym dziecko osiąga pewien stopień dojrzałości emocjonalnej poprzez proces uniezależniania emocjonalnego od rodziców czy zróżnicowania uczuć. W tym okresie wzrasta zdolność do rozpoznawania i rozumienia złożonych stanów emocjonalnych występujących u innych ludzi oraz wiedza dotycząca pełnionych ról społecznych. Dziecko stopniowo wychodzi z dominującego do tej pory egocentryzmu oraz rośnie jego wrażliwość w stosunku do ludzi [24]. Istotną zmianą jest wzrost znaczenia, jakie dziecko przypisuje swojemu miejscu w grupie, oraz jakość relacji, jakie nawiązuje z rówieśnikami [28].

Cel pracy

Celem przeprowadzonych badań było poznanie specyfiki funkcjonowania społeczno-emocjonalnego dzieci leczonych z powodu choroby nowotworowej w zakresie umiejętności rozpoznawania emocji oraz ich regulacji, rozumienia sytuacji społecznych, a także pod względem stosowanych przez nie strategii społecznych.

Materiał i metody

Badaniem objęte zostały dzieci leczone z powodu choroby nowotworowej w Klinice Hematologii, Onkologii i Transplantologii przy Uniwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Lublinie oraz ich zdrowi rówieśnicy. Na potrzeby badań wyodrębniono dwie grupy badawcze: grupę kliniczną (GK) – 31 dzieci będących w trakcie lub po zakończeniu leczenia hemato- lub onkologicznego, oraz grupę kontrolną (GZ) – 31 dzieci zdrowych wyselekcjonowanych zgodnie z metodą doboru parami według płci, wieku (U = 461,5, dla p > 0,05) oraz wyniku w podteście Słownik z WISC-R. Badaniami objęto łącznie 62 dzieci.
Badania przeprowadzono w okresie od marca 2014 r. do marca 2015 r. wśród dzieci z chorobą nowotworową leczonych w Klinice Hematologii, Onkologii i Transplantologii Dziecięcej UM w Lublinie oraz ich zdrowych rówieśników.
W grupie GK średni wiek w momencie badania wynosił 7,10 roku (6–10,11). Średni czas, jaki upłynął od momentu rozpoznania do przeprowadzenia badań, mieścił się w granicach od 5 do 64 miesięcy (M = 16,48). W grupie GK większość stanowiły dzieci z rozpoznaniem ostrej białaczki limfoblastycznej (ALL = 33,9%), przebadano również dzieci chore na ostrą białaczkę szpikową (AML = 4,8%), nowotwór ośrodkowego układu nerwowego (NO OUN = 4,8%), nowotwór nerki (guz Wilmsa = 3,2%), nieziarniczego chłoniaka złośliwego B-komórkowego (NHL = 1,6%), a także nowotwór wątroby (NO wątroby = 1,6%). W momencie badania 18 dzieci było w trakcie chemioterapii na oddziale stacjonarnym, 8 dzieci było w trakcie leczenia podtrzymującego remisję i odbywało wizyty na oddziale dziennym, natomiast 5 dzieci zakończyło leczenie i odbywało jedynie kontrolne wizyty w poradni hematologicznej lub onkologicznej.
Grupę kontrolną (GZ) stanowiło 31 dzieci w wieku od 6 do 10 lat (M = 7,9). Warunkiem włączenia do GZ był odpowiadający dzieciom z grupy GK wiek, płeć, wynik w podteście Słownik z WISC-R oraz brak przewlekłej choroby somatycznej, zaburzeń psychicznych i rozwojowych w historii (tab. 1. i 2.).
Do pomiaru kompetencji emocjonalno-społecznych dzieci zastosowano wybrane testy ze Skal Inteligencji i Rozwoju dla Dzieci w wieku 5–10 lat (Intelligence and Development Scales – IDS): Rozpoznawanie emocji, Regulacja emocji, Rozumienie sytuacji społecznych, Strategie społeczne.
Test Rozpoznawanie emocji składa się z 10 zadań, w których poleca się dziecku nazywanie emocji na podstawie wyrazu twarzy sfotografowanych dzieci – po pięć zdjęć chłopców i dziewczynek. Przedstawione emocje to szczęście, złość, strach, smutek i zaskoczenie.
Test Regulacja emocji przeprowadzany jest w trakcie testu Rozpoznawanie emocji i polega na zadawaniu dziecku pytań odnoszących się do emocji zaprezentowanych na trzech spośród oglądanych fotografii – wyrażających złość, strach, smutek. Zadaniem dziecka jest opisywanie możliwych sposobów poradzenia sobie z każdą z tych negatywnych emocji, w odniesieniu do siebie i innej osoby.
Test Rozumienie sytuacji społecznych składa się z dwóch prób, w których zadaniem dziecka jest obejrzenie obrazka ilustrującego scenę z udziałem pięciu osób (dzieci, dorosłych) oraz opowiedzenie o przedstawionym wydarzeniu. Pomocą dla dziecka są dodatkowe pytania zadawane przez diagnostę w sytuacji napotkania przez nie trudności.
Test Strategie społeczne składa się z sześciu zadań, w których przedstawione są kolejno sytuacje problemowe o charakterze społecznym (np. sytuacja, w której ktoś potrzebuje pomocy lub zachowuje się niewłaściwie/agresywnie). Zadaniem dziecka jest opisanie, jak zachowałoby się w każdej z nich [29].
W badaniu zastosowano również Podtest Słownik ze Skali Inteligencji Wechslera dla dzieci (WISC-R). Metodę zastosowano jako kryterium doboru grupy kontrolnej z uwagi na fakt, że na powodzenie w testach kompetencji społeczno-emocjonalnych IDS znaczny wpływ ma poziom zdolności językowych dziecka – słownika czynnego [29]. Podtest Słownik mierzy ogólną inteligencję słowną, używanie języka i zdolność uczenia się słownego, zainteresowania i doświadczenia badanego, wykorzystywanie zdobytej edukacji [30].

Wyniki

W przeprowadzonej analizie wyników wykorzystano pakiet statystyczny SPSS wersja 22. Zastosowano: test Shapiro-Wilka, test istotności różnic dla prób niezależnych t-Studenta, a także współczynnik korelacji r-Pearsona.
Analiza wyników przeprowadzona za pomocą testu istotności różnic dla prób niezależnych t-Studenta wskazuje na brak istotnych statystycznie różnic w zakresie wyników podtestu Słownik z WISC-R (t = –0,343, dla p > 0,05). Dzieci z chorobą nowotworową posiadały zbliżony do dzieci zdrowych z grupy kontrolnej zasób słownictwa, co z uwagi na pośredniczącą rolę zdolności werbalizacji w diagnozie kompetencji społeczno-emocjonalnych wykorzystanymi metodami, daje możliwość porównywania wyników między badanymi grupami.
Dzieci z chorobą nowotworową posiadają istotnie wyższy poziom kompetencji w zakresie rozpoznawania emocji w porównaniu z grupą ich zdrowych rówieśników (t = 5,309, dla p < 0,001), co wyraża się w wyższym poziomie umiejętności różnicowania stanów emocjonalnych innych ludzi obserwowanych na podstawie ich wyrazu twarzy.
Analiza wyników wykazała, że umiejętność regulowania własnych emocji istotnie statystycznie różnicuje badane grupy dzieci (t = 5,913, dla p < 0,001). Dzieci leczone z powodu choroby nowotworowej posiadają wyższy poziom kompetencji w zakresie podejmowania działań zaradczych zmierzających do zredukowania napięcia wywołanego negatywnymi emocjami. Umiejętności te przekładają się na bardziej adaptacyjny sposób regulacji emocji, bez szkody zarówno dla siebie, jak i dla innych, większą samodzielność w tym zakresie (rzadziej odwołują się do pomocy innych osób), a także częściej stosują strategie poznawcze (odwracanie uwagi, zapominanie, przewartościowanie itp.).
Nie wykazano istotnych statystycznie różnic w zakresie umiejętności społecznych, które wyrażają się w zdolności do adekwatnego rozumienia sytuacji społecznych między grupą kliniczną i kontrolną (t = 1,694, dla p > 0,05). Dzieci leczone z powodu choroby nowotworowej oraz dzieci zdrowe posiadają zbliżony poziom umiejętności dostrzegania różnych emocjonalno-społecznych aspektów sytuacji oraz interpretowania ich zgodnie z wiedzą dotyczącą ludzkich emocji i zachowań. Na podobnym poziomie potrafią identyfikować źródła emocji, rozumieć intencje osób uczestniczących w zdarzeniu, a także rozróżniać działania zamierzone od niezamierzonych.
W zakresie strategii społecznych nie wykazano istotnych statystycznie różnic między badanymi grupami (t = 1,217, dla p > 0,05). Dzieci z chorobą nowotworową oraz dzieci zdrowe posiadają zbliżony poziom umiejętności nawiązywania i podtrzymywania kontaktów społecznych, znajomości reguł życia społecznego, skłonności do zachowań asertywnych i prospołecznych, jak również do uwzględniania potrzeb społecznych wszystkich uczestników interakcji w sytuacjach konfliktowych.
Analiza wyników grupy klinicznej wykazała istotną statystycznie zależność pomiędzy czasem, jaki upłynął od rozpoznania choroby nowotworowej, a poziomem zdolności rozpoznawania emocji (r = 0,388, dla p < 0,05) oraz poziomem umiejętności regulowania własnych emocji (r = 0,504, dla p < 0,05).

Dyskusja

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że dzieci leczone z powodu choroby nowotworowej posiadają wyższy od swoich zdrowych rówieśników poziom kompetencji emocjonalnych w zakresie umiejętności rozpoznawania emocji na podstawie wyrazu twarzy oraz ich regulowania. Natomiast prezentują zbliżony poziom funkcjonowania pod względem zdolności identyfikowania źródeł emocji w kontekście sytuacyjnym, interpretowania sytuacji społecznych, wyjaśniania różnych zachowań i gotowości do podejmowania działań akceptowanych społecznie w sytuacjach problemowych. Choroba nowotworowa dziecka wiąże się z nagromadzeniem negatywnych doświadczeń związanych z leczeniem, stanowi ogromne źródło lęku i nadmiernego napięcia emocjonalnego, przy jednoczesnym stałym kontakcie z osobami dorosłymi – rodzicami, lekarzami, psychologami i innymi specjalistami, którzy wspierają małych pacjentów. Trudna sytuacja, w jakiej znajdują się chore dzieci, warunkuje gromadzenie większego zakresu doświadczeń o charakterze emocjonalnym niż w przypadku ich zdrowych rówieśników, mobilizując przez to pacjentów do koncentrowania się na emocjach oraz ich niewerbalnych wskaźnikach. Uzyskane wyniki wskazują, że dzieci leczone z powodu choroby nowotworowej lepiej radzą sobie z rozpoznawaniem, nazywaniem i różnicowaniem stanów emocjonalnych innych ludzi w porównaniu z grupą dzieci zdrowych.
W przeprowadzonych badaniach wykazano, że dzieci dotknięte chorobą nowotworową posiadają wyższy poziom kompetencji w zakresie regulacji emocji, czyli podejmowania działań zaradczych zmierzających do zredukowania napięcia wywołanego negatywnymi emocjami. Ponadto mali pacjenci stosują bardziej adaptacyjny sposób regulowania własnych emocji, bez szkody zarówno dla siebie, jak i dla innych, charakteryzują się większą samodzielnością w tym zakresie (rzadziej odwołują się do pomocy innych osób), a także częściej stosują strategie poznawcze (odwracanie uwagi, zapominanie, przewartościowanie itp.). Heszen i Sęk [31] wskazują, że zarówno sama sytuacja choroby, jak i związane z nią ograniczenia i zmiany w funkcjonowaniu generują wiele intensywnych emocji, jak lęk, niepokój, poczucie zagrożenia, żal, smutek, przygnębienie, zmartwienie czy gniew. Jednak wyniki badań wskazują, że w porównaniu z osobami zdrowymi, osoby chore oprócz negatywnych przeżyć doświadczają więcej emocji pozytywnych, jak np. nadziei czy zapału [32]. Emocje te mogą pełnić funkcję adaptacyjną. Kluczowa jest jednak ich efektywna regulacja, która może przyczyniać się do obniżania napięcia lub zwiększania pobudzenia mobilizującego do działania [31]. Badania prowadzone w grupie dzieci z chorobą nowotworową wskazują, że są one dojrzalsze od swoich rówieśników. Według autorek prawdopodobnie wynika to z faktu, że wokół nich powstaje większa mobilizacja pozytywnych uczuć, którymi obdarzają ich bliscy [33]. Zgodnie z koncepcją rozwoju kompetencji emocjonalnych R. Bucka [34] doświadczenie emocjonalne kształtowane jest właśnie w toku interakcji z otoczeniem, właściwej komunikacji emocjonalnej, otrzymywania informacji zwrotnych. Również Lerner i Kaufmann [16] zwracają uwagę na plastyczność rozwoju emocjonalnego oraz uzależnienie jego przebiegu od interakcji między jednostką a otoczeniem. Dlatego też charakter relacji dziecka chorego z otoczeniem wpływa na zwiększenie się odporności emocjonalnej małego pacjenta, obniża lęk i daje możliwość rozwoju kompetencji afektywnych, które sprzyjają walce z psychologicznymi skutkami choroby.
Badania własne wykazały również, że poziom kompetencji emocjonalnych u dzieci leczonych przeciwnowotworowo w zakresie rozpoznawania emocji oraz ich regulacji wzrasta w czasie trwania leczenia. Można to tłumaczyć poprzez pewien rodzaj adaptacji do trudnej sytuacji, jaką jest choroba, przy jednoczesnym intensywnym treningu w zakresie radzenia sobie z trudnymi emocjami (m.in. stresem, lękiem, strachem), współodczuwania również z innymi pacjentami w ich cierpieniu oraz czerpania pozytywnej siły psychicznej, gdy tylko stan zdrowia się poprawia. Ogińska-Bulik [35] podaje, że umiejętności radzenia sobie z chorobą nabywane są stopniowo, zaczynając od zaskoczenia, poprzez poszukiwanie równowagi, aż do wyzbycia się wpływu choroby na funkcjonowanie. Według autorki, efektywne radzenie sobie z traumatycznym wydarzeniem, jakim jest choroba nowotworowa, może mieć związek z potraumatycznym wzrostem, czyli z wystąpieniem pozytywnych zmian, pojawiających się w efekcie podejmowanych prób radzenia sobie z następstwami choroby. U dzieci i młodzieży z chorobą nowotworową zmiany te przejawiają się w postaci m.in.: zwiększenia odporności psychicznej i emocjonalnej dojrzałości, wzrostu współczucia i empatii dla innych, głębszego rozumienia osobistych wartości, celu i sensu życia czy też większego doceniania życia. Również Taylor [36] wskazuje, że większość osób z chorobą nowotworową po upływie kilku bądź kilkunastu miesięcy od momentu postawienia diagnozy powraca do równowagi psychicznej, odzyskuje uprzednie zadowolenie z życia, wiązane już jednak z innymi wartościami. Ponadto wyniki badań prezentowane w literaturze dowodzą, że dzieci chore na białaczkę w sytuacji radzenia sobie ze stresem, w większym stopniu niż ich zdrowi rówieśnicy, preferują aktywne formy i koncentrację na emocjach. Częściej tego typu techniki stosują dziewczynki. Dzieci, które wykorzystują aktywne strategie radzenia sobie, lepiej adaptują się do sytuacji choroby oraz doświadczają w mniejszym stopniu symptomów związanych z lękiem czy depresją. Radzenie sobie ze stresem poprzez koncentrację na emocjach powoduje obniżenie napięcia emocjonalnego i poprawę samopoczucia tych dzieci [33].
Przeprowadzone badania dowiodły zbliżonego poziomu funkcjonowania pacjentów leczonych przeciwnowotworowo oraz dzieci zdrowych w zakresie umiejętności społecznych, które wyrażają się w zdolności do dostrzegania różnych emocjonalno-społecznych aspektów sytuacji oraz interpretowaniu ich zgodnie z wiedzą dotyczącą ludzkich emocji i zachowań. Pomimo że dzieci chore wykazują wyższy poziom umiejętności rozpoznawania emocji na podstawie wyrazu mimicznego twarzy, trafniejszego ich identyfikowania i nazywania, na podobnym poziomie potrafią identyfikować źródła tych emocji, rozumieć intencje osób uczestniczących w zdarzeniu, a także rozróżniać działania zamierzone i niezamierzone. Ponadto wykazano zbliżony poziom funkcjonowania dzieci leczonych z powodu choroby nowotworowej i zdrowych w zakresie stosowanych strategii społecznych. Oznacza to, że obie grupy dzieci na podobnym poziomie radzą sobie z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktów społecznych, wykazują zbliżony poziom znajomości reguł życia społecznego, skłonności do zachowań asertywnych i prospołecznych, jak również do uwzględniania potrzeb społecznych wszystkich uczestników interakcji w sytuacjach konfliktowych. Jak wskazuje Matczak [20], kompetencje społeczne powstają w wyniku treningu społecznego, który ma miejsce podczas angażowania się człowieka w sytuacje społeczne i zadaniowe. W związku z prowadzonym długotrwałym leczeniem przeciwnowotworowym dziecko chore wychowuje się w specyficznym środowisku – szpitalnym, izolującym od rówieśników, rodzeństwa i innych ludzi, stanowiącym jednocześnie ograniczenie możliwości rozwoju społecznego. Prowadzone dotychczas badania dotyczące kompetencji społecznych dzieci leczonych z powodu choroby nowotworowej obejmowały ocenę funkcjonowania dokonywaną przez rówieśników, nauczycieli, rodziców oraz samoocenę w zakresie m.in. reputacji społecznej, zawieranych przyjaźni oraz sympatyczności. Wyniki tych badań pokazują, że pomimo licznych ograniczeń w codziennym funkcjonowaniu oraz zmian w wyglądzie, dzieci mają na ogół dobre i trwałe kontakty z rówieśnikami [10, 11]. Posiadają umiejętności nawiązywania bliskich kontaktów interpersonalnych, są otwarte na nowe znajomości i chętnie angażują się w działalność szkolną.

Podsumowanie

Badania własne wiążą się z pewnymi ograniczeniami, głównie w postaci liczebności grup badawczych (GK i GZ). Ponadto niemożliwe było sprawdzenie, czy rozpoznanie choroby nowotworowej będzie różnicowało poziom kompetencji społeczno-emocjonalnych małych pacjentów, z uwagi na znacznie nierównomierny rozkład liczebności w grupach (ALL = 21, AML = 3, NHL = 1, NO OUN = 3, NO nerki = 2, NO wątroby = 1). Dane zawarte w literaturze wskazują, że dzieci z nowotworami mózgu i nowotworami, których leczenie obejmowało ośrodkowy układ nerwowy, wykazują trudności w zakresie relacji społecznych [12]. Zatem uwzględnienie w analizie wyników rodzaju rozpoznania choroby nowotworowej mogłoby różnicować poziom kompetencji dzieci.
Jak podkreśla Ogińska-Bulik [35], występowanie pozytywnych zmian w wyniku choroby nowotworowej nie eliminuje doświadczania przez osoby chore stanu dystresu, negatywnych emocji, bólu i cierpienia. Postęp w zakresie rozwoju metod leczenia w onkologii i hematologii dziecięcej wiąże się z koniecznością stosowania multimodalnej terapii, uwzględniającej wspomaganie psychospołeczne prowadzone równolegle do długotrwałego, intensywnego i agresywnego leczenia medycznego [37]. To właśnie od jakości wsparcia dziecka ze strony rodziców, personelu medycznego, otoczenia i rówieśników zależy stan psychiczny dziecka w okresie leczenia, jak również brak zaburzeń w psychicznym i społecznym funkcjonowaniu dziecka po zakończeniu leczenia [5].

Piśmiennictwo

1. Kazak AE, Noll RB. The integration of psychology in pediatric concology research and practice: collaboration to improve care and outcomes for children and families. Am Psychol 2015; 70: 146-158.
2. Deręgowska J. Edukacja dzieci i młodzieży z chorobą nowo­tworową jako czynnik wsparcia. Studia Edukacyjne 2012; 21: 279-298.
3. Hasselbarth B, Graubner U. Psychoonkologia w pediatrii. W: Psychoonkologia. Diagnostyka – metody terapeutyczne. Dorfuller M, Dzietzfelbinger H. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011.
4. Stachowicz-Stencel T, Stefonowicz J, Bień E, Balcerska A. Odległe następstwa leczenia nowotworów złośliwych u dzieci. Forum Medycyny Rodzinnej 2009; 3: 485-493.
5. Kowalczyk JR, Samardakiewicz M. Dziecko z chorobą nowo­tworową. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.
6. Noll RB, Kupst MJ. Commentary: The psychological impact of pediatric cancer: hardiness, the exception or the rule? J Pediatr Psychol 2007; 32: 1089-1098.
7. Dolgin MJ, Phipps S, Fairclough DL i wsp. Trajectories of adjustment in mothers of children with newly diagnosed cancer: a natural history investigation. J Pediatr Psychol 2007; 32: 771-782.
8. Maggiolini A, Grassi R, Adamoli L i wsp. Self-image in adolescent survivors of long-term childhood leukemia. J Pediatr Hematol Oncol 2000; 22: 417-421.
9. Jaklewicz H (red.). Psychopatologia wieku dziecięcego. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2013.
10. Noll RB, Gartstein MA, Vannatta K i wsp. Social, emotional, and behavioral functioning of children with cancer. Pediatrics 1999; 103: 71-78.
11. Reiter-Purtill J, Vannatta K, Gerhardt CA i wsp. A controlled longitudinal study of the social functioning of children who completed treatment for cancer. J Pediatr Hematol Oncol 2003; 25: 467-473.
12. Vannatta K, Gerhardt CA, Wells RJ, Noll RB. Intensity of CNS treatment for pediatric cancer: Prediction of social outcomes in survivors. Pediatr Blood Cancer 2007; 49: 716-722.
13. Mackie E, Hill J, Kondryn H, Mcnally R. Adult psychosocial outcomes in long-term survivors of acute limfoblastic leukemia and Wilm’s tumor: a controled study. Lacnet 2000; 355: 1310-1314.
14. Matczak A, Martowska K. Z badań nad uwarunkowaniami kompetencji emocjonalnych. Studia Psychologica 2011; 11: 5-18.
15. Martowska K. Psychologiczne uwarunkowania kompetencji społecznych. Liberi Libri, Warszawa 2012.
16. Saarni C. Społeczny kontekst rozwoju emocjonalnego. W: Psychologia emocji. Lewis M, Haviland-Jones JM. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.
17. Ştefan CA, Bălaj A, Porumb M i wsp. Preschool screening for social and emotional competencies – development and psychometric properties. Cognition Brain Behavior 2009; 13: 121-146.
18. Parhomenko K. Diagnostic Methods of Socio-Emotional Competence in Children. Procedia – Social and Behavioral Sciences 2014; 146: 329-333.
19. Matczak A. Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2001.
20. Knopp A. Kompetencje społeczne – pomiar i aplikacja praktyczna, 2013; dostępne na: www.ore.edu.pl.
21. Czub M (red.). Diagnoza funkcjonowania społeczno-emocjo­nalnego dziecka w wieku od 1,5 do 5,5 lat. Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2014.
22. Gawda B. Wiek przedszkolny i wczesnoszkolny jako kluczowy okres dla rozwoju kompetencji emocjonalnych. W: Nauczyciel przyszłości. Poprawa jakości kształcenia. Nowotnik-Kozicka M, Frymus A (red.). Publikacja pokonferencyjna, Radom; 145-158.
23. Tanyel NE. Emotional Regulation: Developing Toddlers’ Social Competence. Dimensions of Early Childhood 2009; 37: 10-15.
24. Radochoński M. Psychopatologia życia emocjonalnego dzieci i młodzieży. Wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009.
25. Kielar-Turska M. Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny. W: Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik akademicki. Trempała T (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014.
26. Górecka-Mostowicz B. Co dzieci wiedzą o emocjach? Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2015.
27. Kielar-Turska M. Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny. W: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Harwas-Napierała B, Trempała J (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
28. Kołodziejczyk A. Późne dzieciństwo – młodszy wiek szkolny. W: Psychologia rozwoju człowieka. Podręcznik akademicki. Trempała J (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014.
29. Jaworowska A, Matczak A, Fecenec D. Skale Inteligencji i Rozwoju dla dzieci w wieku 5–10 lat. IDS. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2012.
30. Krasowicz-Kupis G, Wiejak K. Skala inteligencji Wechslera dla dzieci (WISC-R) w praktyce psychologicznej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
31. Heszen J, Sęk H. Psychologia zdrowia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
32. Matczak A, Knopp KA. Znaczenie inteligencji emocjonalnej w funkcjonowaniu człowieka. Liberi Libri, Warszawa 2013.
33. Antoszewska B. Dziecko z chorobą nowotworową – problemy psychopedagogiczne. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.
34. Buck R. Prime theory: an integrated view of motivation and emotion. Psychological Review 1985; 92: 389-413.
35. Ogińska-Bulik N. Osobowy wzrost u nastolatków zmagających się z chorobą nowotworową. Psychoonkologia 2012; 1: 1-8.
36. Czapiński J. Szczęście – złudzenie czy konieczność? Cebulowa teoria szczęścia w świetle nowych danych empirycznych. W: Złudzenia, które pozwalają żyć. Kofta M (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
37. Samardakiewicz M. Opieka psychologiczna nad dzieckiem z chorobą nowotworową. W: Onkologia i hematologia dzie­cięca. Tom 2. Chybicka A, Sawicz-Birkowska K (red.). Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.